SWIFANISO SWA KHALE
Tiko Ra Spaniya Ri Hlongola Vamorisco
Ku vuriwa leswaku hinkwaswo leswi tiko ra Spaniya a ri swi endla eka mhaka leyi yo vava swinene a ri kuceteriwa hi kereke. U ta twa swo tala loko u hlaya mhaka leyi.
MFUMO wa le Spaniya a wu lava leswaku tiko hinkwaro ri lawuriwa hi milawu ya Kereke. Vamorisco a va vengiwa hikwalaho ka leswi a va ri ni vukhongeri bya vona naswona vukona bya vona a byi tekiwa tanihi lebyi yisaka xisandzu eka Xikwembu. Endzhaku ka malembe yo tala, ku tekiwe xiboho. Xana xi ve xihi xiboho xa kona? A va fanele va hlongoriwa etikweni.a
VA SINDZISIWA KU CINCA VUKHONGERI
Ku ringana madzana ya malembe, Mamoslem lawa a ma vuriwa Mudéjar, lawa a ma tshama eSpaniya a ma titshamele hi ku rhula etindhawini leti a ti lawuriwa hi Khatoliki. Etindhawini tin’wana, mfumo a wu ma pfumelela ku hanya hi milawu ni mikhuva ya wona ni ku va ni vukhongeri bya wona.
Hi 1492, varhangeri va Kereke ya Khatoliki Ferdinand wa Vumbirhi na Isabella va teke ndhawu leyi vuriwaka Granada, ku nga xiphemu xo hetelela xa Iberia lexi a a xi lawuriwa hi Mamoslem. Sweswo swi endle leswaku Vamorisco lava a va tshama endhawini yoleyo va kuma malunghelo yo fana ni ya Mamoslem lawa ma vuriwaka Mudéjar. Kambe swi nga si ya kwihi, varhangeri va Khatoliki va sungule ku ma xanisa swinene Mamoslem lawa a ma ri ehansi ka tindhawu leti a ma ti lawula va ma sindzisa ku cinca vukhongeri bya wona. Vamorisco va vilerile hikwalaho ka nxaniso wolowo naswona hi 1499 va sungule xitereko. Masocha ya mfumo ma yimise xitereko xolexo, kambe ku suka kwalaho Mamoslem hinkwawo ma sindzisiwe ku hlawula exikarhi ka ku cinca vukhongeri kumbe ku rhurha etikweni. Vanhu va le Spaniya va thye Mamoslem lama hlawuleke ku cinca vukhongeri bya wona ivi ma tshama eSpaniya vito leri nge Vamorisco.
“A VA NGA RI VAKRESTE NASWONA A VA NGA TSHEMBEKANGA EKA MFUMO”
Hi 1526, vukhongeri bya Vumoslem byi yirisiwile eSpaniya kambe Vamorisco vo tala va hambete va va ni vukhongeri bya vona exihundleni. Etindhawini to tala, va hambete va hanya hi ku pfumelelana ni ndhavuko wa vona.
Eku sunguleni, Vamorisco a a va pfumeleriwa ku tshama va nga yi eKerekeni ya Khatoliki. A va tirha mintirho yo hambana-hambana ya mavoko va tlhela va hakela ni xibalo. Hambiswiritano, leswi Vamorisco a va nga yi ekerekeni ya Khatoliki swi hlundzukise vanhu vo tala, sweswo swi endle leswaku va xanisiwa hi mfumo ni hi vaaka-tiko hi ku angarhela. Nxaniso wolowo swi nga ha endleka leswaku a wu hlohloteriwa hi kereke hikwalaho ko xiya leswaku a va nga swi lavi ku cinca vukhongeri bya vona.
Hi ku hatlisa, va sindzisiwe ku ya ekerekeni hi nkani. Hi 1567, ku tivisiwe xiboho lexi tekiweke hi Hosi Philip wa Vumbirhi xo yirisa ririmi, maambalelo, mikhuva ni ndhavuko wa Vamorisco. Leswi swi hlundzukise Vamorisco swinene naswona ku yayarheriwe vanhu vo tala.
Ku ringanyetiwa leswaku Vamorisco va kwalomu ka 300 000 va xanisiwe hi ndlela ya tihanyi lerova va kala va rhurha eSpaniya hi mbitsi
Van’wamatimu va vula leswaku vafumi va le Spaniya, va khorwisekile leswaku “Vamorisco a va nga ri Vakreste naswona a va nga tshembekanga eka mfumo.” Hikwalaho ka sweswo, a va hehliwa hi ku va va endle ntwanano ni valala va tiko ra Spaniya, ku nga Barbary pirates, Maprotestente ya le Furwa ni ya le Turkey ni hi ku pfumelela mavuthu ya le matikweni mambe ma nghena etikweni. Xihlawuhlawu ni ku chava leswaku Vamorisco va nga hetelela va xenge tiko, swi hoxe xandla swinene eka xiboho lexi tekiweke hi Philip wa Vunharhu xo va hlongola etikweni hi 1609.b Eka malembe lama landzeleke vanhu lava a va ehleketeleriwa ku va Vamorisco va xanisiwe hi ndlela ya tihanyi. Swiendlo sweswo swo biha, swi endle leswaku vunyingi bya vanhu va le Spaniya va va Makhatoliki.
a Vito leri nge Vamorisco, hi Spaniya ri vula leswaku “Swimoslemana.” Van’wamatimu a va tirhisa vito rero hi xikongomelo xo sandza Mamoslem lama hundzukeleke eka Vukhatoliki kutani ma tshama eNhlohleni ya Iberia endzhaku ka ku wa ka mfumo wa Mamoslem hi 1492.
b Nakambe van’wamatimu va vula leswaku swi nga endleka un’wana wa vafumi va le Spaniya a vuyeriwile swinene hikwalaho ko teka tindhawu leti a ku tshama Vamorisco.