Ku Lwa Ka Bibele Ya Xipaniya Leswaku Yi Hambeta Yi Va Kona

HI SIKU ra October 1559, Makhatoliki ya le Spain ya kwalomu ka 200 000 ma khitikanele en’walungwini wa doroba ra Valladolid. Lexi va yiseke kwalaho a ku ri auto-da-fé, laha “vanhu vambirhi a va hisiwa va karhi va hanya, khume ra vona va hingiwile.” A va ri “vagwinehi.”

Hosi leyitsongo ya ndhuma Philip II u xi langutele hi yexe xiendlakalo lexi. Loko wanuna la gweviweke a kombela ku rivaleriwa, hosi yi hlamurile yi ku: “Loko n’wana wa mina a a nyenyetsa ku fana na wena, a ndzi ta n’wi tshovela nyandza ya tihunyi ndzi n’wi hisa hi ndzexe.” A xi ri xihi xidyoho xa muhlaseriwa loyi? A a tihlayela Bibele ntsena.

Hi nkarhi wolowo, nhlangano wa Nkonaniso wa Khatoliki, a wu khomekile edorobeni-nkulu ra Andalusia eSeville. Kwalaho, ntlawa wa tinghwendza exivandleni xa tinghwendza eSan Isidro del Campo, a wa ha ku nyikiwa vutihlamuleri ehenhla ka Tibibele ta Xipaniya hi xihundla. Xana lava nga ni vuxokoxoko a va ta va xenga? Van’wana lava xiyeke leswaku va le khombyeni leri yisaka eku feni va rhurhile etikweni rero. Kambe 40 wa lava nga sala a va ponanga naswona va hisiwile etimhandzini, exikarhi ka vona ku ri ni wanuna loyi a nga ngungumerisa Tibibele a ti tisa etikweni rero. Hi lembe xidzana ra vukhume tsevu Spain a ku ri ndhawu ya khombo eka vahlayi va Bibele—va nga ri vangani va ringete ku lwisana ni Nkonaniso.

Exikarhi ka lava nga riki vangani lava poneke Nkonaniso a ku ri na khale ka nghwendza Casiodoro de Reina (c. 1520-94). U rhurhele eLondon, kambe na kwalaho a a nga sirheletekanga. Huvo ya Nkonaniso yi tshembise hakelo loko o khomiwa, naswona muyimeri wa Spain ehubyeni ya Manghezi u endle kungu ro n’wi yenga leswaku a tlhelela endhawini leyi lawuriwaka hi mavuthu ya le Spain hi tindlela hinkwato leti kotekaka. Hi nkarhinyana, swihehlo swa mavunwa swa vuoswi ni vusodoma swi n’wi sindzise leswaku a suka eNghilandi.

Hikwalaho ko kayivela mali ni ndyangu lowu a wu kula lowu a a fanele a wu wundla, u sungule a ya tshama eFrankfurt. Endzhakunyana, xikombelo xa yena xa mali ya vukhongeri xi n’wi endle leswaku a ya eFurwa, eHolland, naswona eku heteleleni eSwitzerland. Nkarhi lowu hinkwawo, a a tshama a ri eku gingiritekeni. U hlamuserile a ku: ‘Handle ka nkarhi lowu a ndzi vabya kumbe ndzi ri eku endzeni, . . . a ndzi wu tshikanga ntirho wa mina.’ U hete malembe yo tala a ri eku hundzuluxeleni ka Bibele hi Xipaniya. Ku kandziyisiwa ka tikopi ta 2 600 ta Bibele ya Reina eku heteleleni ku sunguriwile hi 1568 eSwitzerland naswona ku hela hi 1569. Nchumu wun’wana lowu xiyekaka eka ku hundzuluxela ka Reina a ku ri ku tirhisa ka yena Iehoua (Jehová) ematshan’wini ya Señor eka ku hundzuluxela Tetragrammaton, maletere ya mune ya Xiheveru ya vito ra Xikwembu.

Ku Endliwa Ka Bibele Ya Xipaniya

Lexi hlamarisaka, enkarhini lowu, Tibibele a ti engeteleka eYuropa hikwalaho ko endliwa ka michini yo kandziyisa, eSpain a ti ri karhi ti nyamalala. Kambe a swi vanga tano hi minkarhi hinkwayo. Hi malembe xidzana Bibele yi ve buku leyi hangalasiwaka swinene eSpain. Tikopi leti tsariweke hi voko a ti kumeka hi Xilatini naswona hi malembe xidzana ma nga ri mangani, a ti kumeka ni hi ririmi ra Xigoth. N’wamatimu un’wana u hlamusele leswaku enkarhini wa Malembe Xikarhi, “Bibele—tanihi xihlovo lexi huhuteriweke ni xa matimba, tanihi xiringanyeto xa ripfumelo ni mahanyelo lamanene—a a yi tolovelekile swinene eSpain ku tlula eJarimani kumbe eNghilandi.” Timhaka ta Bibele to hambana-hambana Tipsaltere (kumbe, Tipsalma), matsalwa ya tinhlamuselo, matsalwa ya timhaka ta mahanyelo ni tibuku leti fanaka ni teto ti ve leti xavisiwaka swinene enkarhini wolowo.

Vatsari lava leteriweke va humese matsalwa ya Bibele hi ku hiseka. Hambi leswi swi tekeke lembe hinkwaro eka vatsari va 20 ku va va humesa tsalwa ra xiyimo xa le henhla, Tibibele to tala ta Xilatini ni magidi ya tinhlamuselo ta Bibele ya Xilatini a ti ri eku hangalasiweni eSpain hi lembe xidzana ra vu-15.

Ku tlula kwalaho, loko ririmi ra Xipaniya ri sungula, vanhu va tsakele ku va ni Bibele hi ririmi ra kwalaho. Le ndzhaku hi lembe xidzana ra vu-12, Bibele yi hundzuluxeriwile hi Xirhomansi kumbe Xipaniya xa khale, ku nga ririmi leri a ri vulavuriwa hi vanhu lava tolovelekeke.

Ntlhontlho Wa Nkarhinyana

Kambe ntlhontlho a wu nga ta heta nkarhi wo leha. Loko Mawaldo, Maloladi ni Mahuss ma tirhisa Matsalwa ku lwela ripfumelo ra vona, ku ve na n’wangulo wa xihatla ni lowo biha. Valawuri va Khatoliki a va ku tshembanga ku hlayiwa ka Bibele naswona ku hundzuluxela lokuntshwa hi ririmi leri tolovelekeke ku hehliwe hi laha ku heleleke.

Huvo ya Khatoliki ya Toulouse (Furwa), leyi hlanganeke hi 1229 yi te: “Hi sivela munhu un’wana ni un’wana la nga riki mufundhisi ku khoma buku ya Testamente ya Khale kumbe Leyintshwa leyi hundzuluxeriweke hi ririmi leri tolovelekeke. Loko munhu un’wana ni un’wana la tinyiketeleke eka vukhongeri a swi rhandza, a nga ha va ni Psaltere kumbe Breviary [buku ya tinsimu ni swikhongelo] . . . kambe a nga tshuki a va ni tibuku leti boxiweke laha henhla leti hundzuluxeriweke hi Xirhomansi.” Endzhaku ka malembe ya mune, James I wa le Aragon (hosi ya le xiyengeni lexikulu xa Nhlonhla ya Iberia) u nyike hinkwavo lava nga ni Tibibele hi ririmi leri tolovelekeke masiku ya nhungu ntsena ku ti nyika bixopo wa kwalaho leswaku ti hisiwa. Loko munhu a tsandzeka ku endla tano, hambi i mufundhisi kumbe i munhu ntsena, a a ta langutiwa tanihi mugwinehi.

Ku nga khathariseki ku tshimbisiwa loku—loku a ku nga tali ku xiyiwa—vaaki va le Spain va tinyungubyisile hi ku va ni Bibele ya Xirhomansi enkarhini wa xiphemu xo hetelela xa Malembe ya le Xikarhi. Leswi swi herile swi nga languteriwanga loko ku sunguriwa Nkonaniso wa le Spain lowu rhangeriweke hi Nkosikazi Isabella na Hosi Ferdinand hi 1478. Hi 1492, edorobeni ra Salamanca ntsena, ku hisiwe 20 wa tikopi ta risima ta Bibele leti tsariweke hi voko. Matsalwa ya Xirhomansi ya Bibele lama saleke a ko va lama ma vekiweke etilayiburarini ntsena ta hosi kumbe ta tinghanakana titsongo leti a ti nga ehleketeriwi nchumu.

Eka malembe ya madzana mambirhi lama nga landzela, Bibele ya Xikhatoliki leyi humesiweke ximfumo eSpain—handle ka Latin Vulgate—a yi ri Complutensian Polyglott, Bibele yo sungula ya tindzimi to tala, leyi seketeriweke hi Cardinal Cisneros. A yi ri buku ya swidyondzi, kahle-kahle yi nga ri ya munhu un’wana ni un’wana. Ku endliwe tikopi ta 600 ntsena naswona a yi twisisiwa hi vanhu va nga ri vangani hikuva tindzimana ta Bibele a ti tsariwe hi Xiheveru, Xiaramiki, Xigriki ni Xilatini—ku nga ri hi Xipaniya. Ku tlula kwalaho, nxavo wa yona a wu ri ehenhla. A yi durha kwalomu ka ti-ducats tinharhu ta nsuku (ntsengo lowu ringanaka ni muholo wa tin’hweti ta tsevu wa mutirhi la tolovelekeke).

Bibele Ya Xipaniya Yi Endliwa eXihundleni

Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16, ku humelele munhu la fanaka na “Tyndale” wa le Spain loyi vito ra yena a a ri Francisco de Enzinas. N’wana wa mulawuri wa tiko wa le Spain la fuweke, u sungule ku hundzuluxela Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki hi Xipaniya loko a ha ri xichudeni lexitsongo. Endzhaku u kandziyise leswi a swi hundzuluxeleke eNetherlands, kutani hi 1544 a ringeta ku kuma mpfumelelo wa hosi wa leswaku a ya yi hangalasa eSpain. Mufumi wa le Spain, Charles I, a a ri eBrussels hi nkarhi wa kona, naswona Enzinas u ringete ku tirhisa nkarhi lowu leswaku a kombela mpfumelelo wa hosi eka ntirho wa yena.

Ku vulavurisana loku nga tolovelekangiki exikarhi ka vavanuna lavambirhi ku vikiwe hi laha ku landzelaka: “Buku leyi i ya muxaka muni?” Ku vutisa mufumi. Enzinas u hlamule a ku: “Lexi i xiphemu xa Matsalwa yo kwetsima lama vuriwaka Testamente Leyintshwa.” U vutisiwile a ku: “I mani mutsari wa buku?” U hlamule a ku: “I moya lowo kwetsima.”

Mufumi u pfumelele buku yoleyo kambe loko ku endliwa nchumu wun’we ntsena—leswaku mupfuni wa yena wa le xihundleni, nghwendza ya le Spain na yena a nyika mfungho wa yona wo yi amukela. Khombo ra kona eka Enzinas hi leswaku mpfumelelo wo tano a nga wu kumanga naswona hi ku hatlisa u tikume a pfaleriwile hi huvo ya Nkonaniso. Endzhaku ka malembe mambirhi u swi kotile ku baleka.

Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, nkandziyiso lowu pfuxetiweke wa buku leyi wu kandziyisiwe eVenice, Italy naswona a ku ri nkandziyiso lowu wa Matsalwa ya Xigriki ya Xikriste lama Julián Hernández a nga ma teka exihundleni a ma yisa eSeville, eSpain. Kambe u khomiwile naswona endzhaku ka malembe mambirhi ya ku xanisiwa ni ku pfaleriwa u dlayiwile kun’we ni swichudeni-kulobye swa Bibele.a

Ehubyeni ya Trent (1545-63), Kereke ya Khatoliki yi phindhe ku ala ka yona ku hundzuluxeriwa ka Bibele hi tindzimi leti tolovelekeke. Yi humese nxaxamelo wa tibuku leti yirisiweke ku katsa ni hinkwato tinhlamuselo ta Bibele leti humesiweke handle ka mpfumelelo wa Kereke. Kahle-kahle leswi a swi vula leswaku Tibibele hinkwato ta Xipaniya xa kwalaho a ti yirisiwile naswona ku va ni yin’wana ya tona a swi ta vula ku avanyiseriwa rifu.

Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani loko ku humesiwe buku leyi hundzuluxeriweke hi Reina, Cipriano de Valera khale ka nghwendza leyi nga balekela vukari bya Nkonaniso eSeville u yi pfuxetile. Buku leyi yi kandziyisiwe eAmsterdam hi 1602 C.E., naswona tikopi tin’wana ti rhumeriwe eSpain hi xihundla. Emasungulweni ya yona ni le matsalweni ya yona lama pfuxetiweke, Bibele ya Reina na Valera ya ha ri buku leyi tirhisiwaka swinene exikarhi ka Maprotestante lama vulavulaka Xipaniya, laha ku tirhisiwaka minkandziyiso ya yona leyo sungula ni leyi pfuxetiweke.

Ku Pfumeleriwa

Eku heteleleni, hi 1782 huvo ya Nkonaniso yi pfumelele leswaku Tibibele ti kandziyisiwa ntsena loko ti katsa tinhlamuselo ta matimu ni dyondzo. Hi 1790 bixopo wa Khatoliki wa le Segovia, Felipe Scio de San Miguel, hi ku tirhisa Vulgate ya Xilatini u hundzuluxele Bibele hi Xipaniya. Khombo ra kona, a a yi durha—1 300 wa ti-real, ntsengo lowu a wu nga fikeleleki hi nkarhi wolowo—naswona mavekelo ya marito a ma hambukile swinene lerova n’wamatimu wa le Spain a yi hlamusela tanihi “leyi nga ni khombo swinene.”

Endzhaku ka malembenyana, hosi ya le Spain Fernando VII yi lerise bixopo wa le Astorga, Félix Torres Amat, leswaku a endla vuhundzuluxeri lebyi antswisiweke lebyi na byona a byi fanele ku endliwa hi ku tirhisa Vulgate ya Xilatini. Vuhundzuluxeri lebyi byi humesiwe hi 1823 naswona byi hangalasiwe swinene ku tlula vuhundzuluxeri bya Scio. Hambi swi ri tano, tanihi leswi a byi nga seketeriwanga eka Xiheveru ni Xigriki xo sungula, a byi ri ni swihoxo swa ku hundzuluxela loku tolovelekeke.

Ku nga khathariseki nhluvuko lowu, kereke ni vafumi va tiko a va nga khorwisekanga leswaku Matsalwa ma hlayiwa hi vanhu van’wana ni van’wana. Loko George Borrow, muyimeri wa British and Foreign Bible Society a kombela mpfumelelo hi 1830 wo kandziyisa Tibibele eSpain, holobye wa hulumendhe Mendizábal u te: “Nkulukumba lonene, a hi lavi Tibibele, kambe swibamu ni makulu swo dlaya vaxandzuki, naswona ku tlula kwalaho, hi lava mali yo hakela mavuthu.” Borrow u ye emahlweni a hundzuluxela Evhangeli ya Luka hi ririmi ra Xigypsy xa le Spain naswona hi 1837 u pfaleriwile hikwalaho ka matshalatshala ya yena!

Eku heteleleni, a swi nga ha siveleki ni kan’we. Hi 1944 kereke ya le Spain yi kandziyise ku hundzuluxela ka yona ko sungula ka Matsalwa yo kwetsima lama seketeriweke eka ririmi ra kwalaho—kwalomu ka malembe ya 375 endzhaku ka ku hundzuluxela ka Casiodoro de Reina. Ku hundzuluxela loku a ku ri ka vadyondzi va Khatoliki Nácar na Colunga. Hi 1947 ku hundzuluxela loku ku landzeriwe hi ku hundzuluxela ka Bover na Cantera. Ku sukela enkarhini wolowo ku ve ni ku engeteleka ka Tibibele leti hundzuluxeriweke hi Xipaniya.

Ku Hlula Ku Tiyisekisiwa

Hambi leswi hi malembe xidzana yo tala Bibele ya Xipaniya a yi fanele ku lwela ku hambeta yi va kona, yi hlurile eku heteleleni. Ku tinyiketela ka vahundzuluxeri va vurhena vo tanihi Reina entiyisweni a ku vanga ka hava. I vanhu vangani eka lava hlayaka Tibibele namuntlha lava tinyikaka nkarhi wo ehleketa leswaku ku va ni Bibele a swi siveriwile?

Namuntlha, Bibele ya xavisiwa swinene eSpain ni le matikweni lama vulavulaka Xipaniya, naswona ku hundzuluxela ko tala ka kumeka kwalaho. Ku hundzuluxela loku ku katsa na Versión Moderna (Ku Hundzuluxela Ka Manguva Lawa, 1893), leyi tirhisaka ngopfu vito ra Xikwembu, Jehová; nkandziyiso wa Pauline wa Bibele (1964), lowu tirhisaka vito Yavé ematsalweni ya Xiheveru; na Nueva Biblia Española (Bibele Leyintshwa Ya Xipaniya, 1975), leyi nga tirhisiki Jehová kumbe Yavé; na Traducción del Nuevo Mundo (Ku Hundzuluxela Ka Misava Leyintshwa, 1967), leyi humesiweke hi Sosayiti ya Watch Tower, leyi tirhisaka Jehová.

Timbhoni ta Yehova ti endzela makaya ya timiliyoni ya vanhu lava vulavulaka Xipaniya vhiki rin’wana ni rin’wana ku endlela ku va pfuna leswaku va tlangela nkoka wa Bibele yo Kwetsima—buku leyi swi faneleke ku dlawela yona, buku leyi swi faneleke ku hanya ha yona. Entiyisweni, mhaka ya ku lweriwa ka Bibele ya Xipaniya loku humeleleke i xikombiso xin’wana xa leswaku “rito ra Šikwembu ša hina ri ta tshama hi laha ku nga heriki.”—Esaya 40:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Complutensian Polyglott yi endliwe nakambe kutani yi nga kambisisiwa hi ku olova. (Vona tluka 8)

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the Biblioteca Nacional, Madrid, Spain