Xigodlho Xa Alhambra—I Ndzalama Ya Vuislem Ya Le Granada
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA
“I swingani switori ni mindhavuko leyi tsakisaka ni leyi nga ntiyiso; xana i tingani tinsimu ta Xiarabu ni Spaniya, leti vulavulaka hi rirhandzu ni nyimpi ni vunjhinga, leti fambisanaka ni vutomi bya le vuxeni!”—WASHINGTON IRVING, MUTSARI WA LE AMERIKA WA LEMBE-XIDZANA RA VU-19.
NDHAWU leyi yo duma leyi endleke leswaku mutsari loyi a tsala marito lawa i Alhambra, xigodlho xo hlawuleka lexi khavisaka doroba ra Spaniya leri vitaniwaka Granada. Xigodlho xa Alhambra i xikombiso xa ndlela leyi vanhu va le Arabiya kumbe Peresiya lava nga edzongeni wa Yuropa, va akaka ha yona. Xigodlho lexi xo saseka xi akiwe hi Vamoor va Mamoslem lava veke ni nkucetelo lowukulu eSpaniya hi malembe-xidzana yo hlayanyana.a
Hosi ya Maarabu, ku nga Zawí ben Zirí, hi yena la sunguleke mfumo lowu a wu tifuma wa le Granada hi lembe-xidzana ra vu-11. Mfumo lowu wu ve kona ku ringana kwalomu ka malembe ya 500, naswona enkarhini wolowo a swi wu fambela kahle hi tlhelo ra ntivo-vuxongi ni ndhavuko. Mfumo lowu wu we loko vafumi va Makhatoliki, Ferdinand na Isabella va herise mfumo wa Mamoslem wa le Spaniya hi 1492.
Granada leyi a yi ri ehansi ka Vamoor, yi herisiwile endzhaku ka loko Córdoba yi hluriwe hi mavuthu ya Vujagana hi 1236. Kutani Granada yi ve ntsindza wa Mamoslem ya le Spaniya naswona vafumi lava landzeleke va ake miaako leyikulu ya swigodlho—leyi vitaniwaka Alhambra—vaaki va le Yuropa a va nga si tshama va vona nchumu wo fana na yona. Mutsari un’wana la tivekaka u xi hlamusele tanihi “muako wo saseka ngopfu lowu nga kona emisaveni hinkwayo.”
Alhambra i muako lowukulu swinene. Endzhaku ka xigodlho ku ni tintshava leti nga ni gamboko ta Sierra Nevada leti leheke ku tlula 3 400 wa timitara. Xigodlho lexi na xona xi akiwe ehenhla ka xintshabyana lexi vitaniwaka Sabika, lexi nga ni makhwati naswona xi lehe ku ringana 150 wa timitara. Hi ku ya hi leswi mutlhokovetseri wa lembe xidzana ra vu-14 Ibn Zamrak a swi voniseke xiswona, xintshabyana lexi xi langutane ni muti wa Granada onge hiloko wanuna a langute nsati wa yena loyi a n’wi rhandzaka.
Doroba Exikarhi Ka Doroba
Vito leri nge Alhambra leri yimelaka “muvala wo tshwuka” hi Xiarabu, swi nga ha endleka leswaku ri huma eka muhlovo wa switina leswi tirhisiweke loko Vamoor va aka marhangu ya xigodlho. Hambiswiritano, van’wana va tsakela nhlamuselo ya van’wamatimu va Maarabu lava va vuleke leswaku loko ku akiwa Alhambra a ku “voningiwa hi swisana.” Va vula leswaku ku voninga loku ka ni vusiku a ku endla leswaku makhumbi ma vonaka onge ma tshwukile, hikwalaho yi thyiwe vito leri.
Alhambra a ko va xigodlho ntsena. Xi nga ha hlamuseriwa tanihi doroba exikarhi ka doroba ra Granada. Endzhakunyana ka rirhangu ra xigodlho lexi ku ni mintanga, tindhawu to wisela ka tona, muako lowukulu wa xigodlho lowu vitaniwaka Alcazaba (kumbe khokholo), ku katsa ni xidorobana kumbe medina leyitsongo. Ndlela leyi Vamoor va xi akeke ha yona xigodlho xa Alhambra ni leswi va swi engeteleke endzhaku swi endle leswaku muako lowu wu va wo hlawuleka, wu kombisa maakelo ya Xiarabu yo rharhangana, ni maakelo yo tiya ya le Yuropa lawa a ma titshege eka Tinhlayo.
Alhambra yi sasekile tanihi leswi ku tirhisiweke maakelo ya Vamoor ku katsa ni maakelo ya Magriki ya khale. Va sungula hi ku penda ribye hi vurhon’wana, va ri vatla kahle. Kutani va ri khavisa. Tanihi laha mutivi un’wana a vuleke hakona, “Vamoor a va rhandza leswi vativi va swa ku aka a va swi teka tanihi nawu-nsinya wo sungula eka swa vuaki—leswi vulaka leswaku muaki u fanele a aka swi saseka, ku nga ri ku sasekisa muako.”
Ku Valanga Xigodlho Xa Alhambra
Loko munhu a nghena exigodlhweni xa Alhambra, u nghena hi gede lerikulu leri nga ni xivumbeko xa vurha, leri vuriwaka Gede ra Vululami. Vito leri ri va tsundzuxa nkarhi lowu Mamoslem a ma hlangana kwalaho ha wona, ma ta twa swivilelo leswi nga nyawuriki swa vanhu. Ku tengiwa ka milandzu etigedeni ta muti a ku ri xiendlo lexi tolovelekeke ematikweni ya le Vuxa Xikarhi, naswona swi boxiwile eBibeleni.b
Miako leyi sasekisiweke, ku fana ni swigodlho swa Maarabu, yo kota xigodlho xa Alhambra, yi sasekisiwe hi ku chuchutiwa ni ku biwa makholo. Vativi vo kovotla swilo va kovotle makhumbi ya kona va humesa swifaniso leswi vonakaka onge i tintambhu, va endletela swifaniso swo tala swo tano. Kasi swivumbeko swin’wana leswi vumbekeke ku fana ni vurha swi fana ni tinsika leti endliweke hi ayisi leyi lengaka naswona ti vekiwe kahle ti landzelelana. Ndhawu yin’wana leyi tsakisaka hi xigodlho lexi i zillij— ku nga mathayili lama hatimaka, ma tsemiwe kahle kutani ma hleriwa kahle hi ndlela leyi rharhanganeke. Leswi swi endla leswaku makhumbi ya xigodlho ma va ni mivala yo vangama leyi fambelanaka kahle ni makholo lawa a ma biwa ehenhla.
Eka swivava leswi nga kona eAlhambra ku ni xivava xin’wana xo saseka ngopfu lexi vitaniwaka Xivava xa Tinghala, lexi hlamuseriwaka tanihi “xin’wana xa swilo swo saseka ngopfu xa vutshila bya Maarabu lebyi nga kona eSpaniya.” Buku yin’wana ya le Granada ya swikongomiso yi ri: “Ku ni swo karhi hi ntirho wa xiviri lowu endliweke hi ndlela ya vutshila lowu swi nga kotekiki ku wu kopa. . . . Leswi hi leswi munhu a titwisaka xiswona loko a vona muako wa huvo ya le Granada.” Wu ni tinsika ni tikholumu leti langutekaka ku fana ni vurha leti akiweke kahle ti rhendzela xihlovo xa mati naswona xi seketeriwe hi swifaniso swa 12 swa tinghala leswi endliweke hi ribye ra mavulu. Ndhawu leyi, hi yin’wana ya tindhawu leti tekiwaka swifaniso swo tala eSpaniya.
Mintanga Leyi Phyuphyisaka
Xigodlho xa Alhambra na xona xi ni mintanga leyo saseka swinene, swihlovo ni madamu.c Hi ku ya hi Enrique Sordo ebukwini yakwe leyi nge, Moorish Spain, “mintanga ya Maarabu yi kombisa leswi paradeyisi yi nga ta va xiswona.” Nkucetelo wa Mamoslem wa vonaka hinkwako-nkwako. Mutsari wa le Spaniya la vuriwaka García Gómez u te: “Paradeyisi ya Mamoslem yi hlamuseriwe hi vuxokoxoko eka Korani tanihi ntanga wo xonga swinene . . . lowu cheletiwaka hi swinambyana swo saseka.” Exigodlhweni xa Alhambra, ku tirhisiwa mati yo tala swinene—sweswo i vukosi eka vanhu lava toloveleke ku tshama emananga. Lava diroweke mimpfampfarhuto ya mintanga leyi va swi xiyile leswaku mati ma nga kota ku timula moya ni ku phyuphyisa tindleve hi mpfumawulo wa wona lowu mbuwetelaka loko ma ri karhi ma khuluka. U kota ku vona xibakabaka lexo vangama xa le Spaniya loko u languta emadan’wini ya kona laya rhekthengula, leswi endlaka ma vonaka ma ri makulu naswona ma vangama kahle.
Kusuhi ni Alhambra ku ni ndhawu yo hlawuleka leyi vitaniwaka Generalife, ku nga ntanga ni ndhawu yo wisela eka yona ya Vamoor, leyi nga exintshabyanini xa Cerro del Sol ekusuhi ni ntshava ya Sabika. Ntanga wa Generalife hi wun’wana wa mintanga leyinene ya Maarabu, naswona ku vuriwa leswaku “hi wun’wana wa mintanga yo saseka swinene emisaveni.”d Eku sunguleni a ku ri ni buloho leri a ri sukela exigodlhweni xa Alhambra ku ya eka ntanga lowu, naswona swi vonaka onge a wu ri ndhawu ya vuwiselo laha vafumi va le Granada, a va wisela kona. Ku ni phacisi leyi ku fambisaka yi ku yisa eSwitepisini swa Mati. Endhawini leyi vaendzi va nga ha tiphina hi masana, ku saseka ka swiluva ni ku nunh’wela ka swona.
Ku Lela Ka Vamoor
Loko hosi yo hetelela ya le Granada, ku nga Boabdil (Muḥammad wa Vukhume-n’we), a tinyiketa eka Ferdinand na Isabella, yena ni nsati va boheke ku ya evuchavela-hwahwa. Endzhaku ka loko va humile emutini, ku vuriwa leswaku va fike va yima endhawini leyi tlakukeke leyi a va kota ku vona muti hinkwawo loko va ri eka yona leyi vitaniwaka El Suspiro del Moro (Ku Lela Ka Vamoor). Loko va ri karhi va languta endzhaku ro hetelela ku vona ku vangama ka xigodlho xa vona xo tshwuka, ku vuriwa leswaku mana wa Boabdil u byele Boabdil a ku: “Kalakala tanihi hi wansati hileswi u nga hluleka ku sirhelela xigodlho tanihi wanuna!”
Masiku lawa, vaendzi va kwalomu ka timiliyoni tinharhu lava yaka le Alhambra va ha endzela ndhawu leyi. Ku fana na Boabdil, loko va ri kwalaho va kota ku valanga doroba ra Granada, leri vonakaka ehansi ka xigodlho xa Arabiya—muako wo saseka swinene edorobeni rero. Loko wo vhakela eGranada siku rin’wana, na wena u nga twisisa ku vava loku hosi yo hetelela ya Vamoor yi ku tweke.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Hi lembe ra 711 C.E., vuthu ra Maarabu ni ra Maberber ma nghene eSpaniya, kutani ku nga si hela malembe ya nkombo, xiphemu lexikulu xa nhlohle ya rona a xi ri ehansi ka vulawuri bya Mamoslem. Ku nga si hela malembe-xidzana mambirhi, doroba ra Córdoba ri ve doroba lerikulu, kumbexana a ku ri rona doroba leri hluvukeke ngopfu eYuropa.
b Hi xikombiso, Xikwembu xi lerise Muxe xi ku: “U ta tivekela vaavanyisi ni valanguteri endzeni ka tinyangwa ta wena . . . va fanele va avanyisa vanhu hi ku avanyisa ko lulama.”—Deteronoma 16:18.
c Maarabu ma tise switayele swa mintanga ya le Peresiya na Bizantiyamu endhawini hinkwayo ya le Mediteraniya ku katsa ni le Spaniya.
d Vito leri ri huma eka rito ra Xiaarabu leri nge, “Jennat-al-Arif,” naswona minkarhi yin’wana ri hundzuluxeriwa va ku, “mintanga ya xiyimo xa le henhla,” hambileswi swi nga ha endlekaka kahle-kahle ri vula “ntanga lowu pulaniweke kahle.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Alcazaba
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
Xivava xa Tinghala
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]
Mintanga ya Generalife
[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]
Switepisi swa Mati
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 14]
Line art: EclectiCollections
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]
Hinkwaswo handle ka xifaniso xa le henhla: Recinto Monumental de la Alhambra y Generalife
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]
Swifaniso hinkwaswo: Recinto Monumental de la Alhambra y Generalife
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]
Swifaniso swa le henhla: Recinto Monumental de la Alhambra y Generalife; xifaniso xa le hansi: J. A. Fernández/San Marcos