MALWANDLE

MALWANDLE a mo hi nyika swakudya ntsena, kamba ma hi nyika ni swilo swo tala leswi nga hi pfunaka leswaku hi kota ku endla mimirhi. Malwandle ma kota ku humesa ku tlula hafu ya okisijini leyi nga emisaveni hinkwayo, ma tlhela ma kota ku teka mimoya leyi nga ni khombo. Ku engetela kwalaho, malwandle ma lawula ni maxelo.

Leswi Endlaka Hi Lava Ku Sirhelela Malwandle

Ku cinca ka maxelo swi ni khombo eka swimilana leswi vuriwaka ti-coral reefs, ti-shellfish ni swilo swin’wana leswi hanyaka endzeni ka mati. Van’wasayense va vhumbha leswaku swimilana hinkwaswo swa reefs leswi pfunaka swivumbiwa swo tala leswi hanyaka elwandle, swi nga va ekhombyeni ra ku fa ku nga si hela malembe ya 30.

Vativi va ringanyeta leswaku swinyenyana swo tala leswi kumaka swakudya elwandle swi nga va swi dye tipulasitiki naswona tipulasitiki leti nga elwandle ti dlaya swiharhi swa timiliyoni swa le lwandle lembe ni lembe.

Hi 2022 Matsalana Jenerala wa Nhlangano wa Matiko António Guterres u te: “A hi ma khathalelanga malwandle naswona namuntlha hi langutana ni xiyimo lexi nga tsakisi emalwandle.”

Misava Yi Endleriwe Ku Tshama Hi Masiku

Loko vanhu a va nga thyakisi malwandle ni swilo leswi hanyaka eka wona, a swi ta tshama swi basile hikuva swi endliwe swi ri ni vuswikoti bya ku tibasisa ni ku va ni rihanyo lerinene. Buku leyi nge Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation yi vula leswaku loko vanhu a va nga thyakisi malwandle, malwandle ni swivumbiwa leswi nga eka wona “a swi ta ya emahlweni swi kota ku tibasisa.” Xiya swikombiso swi nga ri swingani:

Swivumbiwa leswitsongo swa le lwandle leswi vuriwaka ti-phytoplankton swi dya ni ku hlayisa moya lowu thyakeke ku nga moya lowu ku tshembiwaka leswaku wu vanga ku hisa emisaveni hinkwayo. Ti-phytoplankton ti kota ku hlayisa moya lowu thyakeke lowu ringanaka ni lowu hlayisiwaka hi misinya, byanyi ni swimilana swin’wana leswi nga emisaveni loko swi hlanganile.
Tibaktheriya leti nga elwandle ti dya xikhumba ni marhambu ya nhlampfi leyi feke leswi a swi ta thyakisa lwandle. Tibaktheriya leti ti hundzuka swakudya eka swivumbiwa swin’wana swa le lwandle. Hi ku ya hi Smithsonian Institution Ocean Portal, leswi swi endla leswaku “lwandle ri tshama ri basile.”
Ndlela leyi swivumbiwa swo tala swa le lwandle swi gayelaka swakudya hayona yi cinca asidi ya mati lama nga elwandle, swimilana swa ti-corals, ti-shellfish ni swivumbiwa swin’wana swa le lwandle yi va mati lama baseke.

XANA A WU SWI TIVA?

Ndlela Leyi Byanyi Lebyi Nga eLwandle Byi Ri Pfunaka Hayona

Byanyi byin’wana lebyi kulaka ehansi ka lwandle, byi endla leswaku sava ra lwandle ri nga fambi. Byi endla leswaku swimilana swa coral swi hanya kahle ni ku hunguta magandlati ya lwandle ma va matsongo, leswaku mati ma nga tluleli endhawini leyi omeke leyi nga riki elwandle.

Leswi Nga Eku Endliweni

Swifaniso: 1. Wanuna a ri karhi a humesa swakudya eka bege leyi a nga ta tlhela a yi tirhisa kutani a swi veka laha swi tshamaka kona. 2. Wansati a ri karhi a chela mati eka bondlhela leri a nga ta tlhela a ri tirhisa. — Loko hi tirhisa tibege ni mabodlhela ya mati leswi hi nga swi tirhisaka mikarhi yo tala, leswi swi nga pfuna leswaku ku hunguteka nhlayo ya tipulasitiki leti cukumetiwaka emalwandle ya hina.

Loko a ku nga cukumetiwi thyaka elwandle a swi nga ta boha leswaku ri basisiwa. Vativi va khutaza vanhu ku tirhisa tibege ni swilo swo chela eka swona ematshan’weni yo tirhisa swilo swa plasitiki kan’we ivi endzhaku va swi cukumeta.

Kambe swa ha tele leswi lavekaka. Sweswinyana, hi lembe rin’we nhlangano lowu khathalelaka ntumbuluko, wu rhwalele 9 200 wa tithani ta thyaka leri a ri cukumetiwe elwandle eka matiko ya 112. Kambe yoleyo a ku ri nhlayo yitsongo swinene ya thyaka leri cukumetiwaka elwandle lembe ni lembe.

Xiviko xa National Geographic xi vule leswaku “asidi [leyi nga emalwandle] swa tika ku yi susa ku fikela sweswi.” Hambileswi swiharhi swa le lwandle “swi endliweke hi ndlela leyi swi nga kotaka ku basisa lwandle, kambe swa tikeriwa swinene hikwalaho ka migingiriko leyi vanhu va yi endlaka yo hisetela swilo leswi endlaka leswaku ku va ni moya wo tala lowu thyakeke. Leswi Muvumbi a endleke lwandle ni swilo hinkwaswo leswi nga eka rona swa twala ku tshemba leswaku a nga swi kota ku herisa swilo hinkwaswo leswi ri thyakisaka.”

Leswi Endlaka Hi Va Ni Ntshembo—Leswi Bibele Yi Swi Vulaka

“Misava yi tele hi swilo leswi u swi endleke. Lwandle i rikulu swinene ri tlhela ri anama, ri ni swilo swo tala ngopfu leswi hanyaka, leswitsongo ni leswikulu.”—Pisalema 104:24, 25.

Muvumbi wa hina u endle malwandle leswaku ma va ni vuswikoti byo tibasisa hi woxe. Xiya: Leswi Muvumbi a endleke lwandle ni swilo hinkwaswo leswi hanyaka eka rona, swa twala ku tshemba leswaku u ta herisa hinkwaswo leswi onhaka malwandle ya hina. Vona nhlokomhaka leyi nge, “Xikwembu Xi Tshembisa Leswaku Misava Yi Ta Pona,” eka tluka 15.