Ndzima 37
Swirilo Ni Ntsako Loko Ku Lovisiwa Babilona
1. Xana “tihosi ta misava” ti ta endlisa ku yini loko Babilona Lonkulu a lovisiwa hi xitshuketa?
KU LOVISIWA ka Babilona i mahungu lamanene eka vanhu va Yehovha, kambe vanhu va matiko va ku languta njhani? Yohane wa hi byela: “Kutani tihosi ta misava leti endleke vumbhisa na yena ni ku hanya hi vulovolovo byo pfumala tingana ti ta n’wi rila, ti tiba hi gome hikwalaho ka yena, loko ti languta musi wa ku tshwa ka yena, ti yime ekule hikwalaho ko chava ku xaniseka kakwe, ti ku, ‘Khombo, khombo, eka wena muti lowukulu, wena Babilona muti wa matimba, hikuva ku avanyisiwa ka wena ku fike hi nkarhi wun’we!’”—Nhlavutelo 18:9, 10.
2. (a) Leswi timhondzo to fanekisela ta khume ta xivandzana xa ribungu ti lovisaka Babilona Lonkulu, ha yini “tihosi ta misava” ti n’wi rilela? (b) Ha yini tihosi leti nga ni gome ti yimela kule ni muti lowu lovisiwaka?
2 Leswi endliwaka hi matiko swi nga ha vonaka swi hlamarisa hikwalaho ka leswi Babilona a lovisiweke hi timhondzo to fanekisela ta khume ta xivandzana xa ribungu. (Nhlavutelo 17:16) Kambe loko Babilona a nga ha ri kona, “tihosi ta misava” ti ta xiya leswi a a ti pfunisa xiswona leswaku vanhu va titsongahata eka tona. Vafundhisi va vule leswaku tinyimpi ta kwetsima, va kucetela vanhu leswaku va va masocha, ni ku hlohlotela vantshwa ku ya enyimpini. Vukhongeri byi endla xisirhelelo xo kwetsima lexi vafumi lava vo homboloka va tisirheleleke ha xona loko va ri karhi va tshikilela vanhu. (Ringanisa na Yeremiya 5:30, 31; Matewu 23:27, 28.) Hambiswiritano, xiya leswaku tihosi leti, leti nga ni gome sweswi ti yime ekule ni muti lowu lovisiwaka. A ti tshineli ekusuhi ti ta wu lamulela. Ti twa ku vava loko ti wu vona wu ri karhi wu lova kambe a ti nge kali ti wu fela.
Vaxavisi Va Rila Ni Ku Kolola
3. I vamani van’wana lava rilelaka ku lovisiwa ka Babilona Lonkulu, naswona Yohane u vula leswaku va rilela yini?
3 Tihosi ta misava a hi tona ntsena leti rilelaka ku lova ka Babilona Lonkulu. “Nakambe, vaxavisi lava famba-fambaka va misava va n’wi rila naswona va kolola ha yena, hikuva a ka ha ri na munhu la tamaka a xava nhundzu ya vona leyi teleke, nhundzu yo tala ya nsuku ni silivhere ni ribye ra risima ni tiperela ni tinguvu ta ntsembyana wa risima ni ta xivunguvungu ni ta silika ni ta ribungu; ni hinkwaswo swa ntsandza wa risuna ni mixaka hinkwayo ya swilo swa timhondzo ta tindlopfu ni mixaka hinkwayo ya swilo swa ntsandza wa risima ngopfu ni ya koporo ni ya nsimbi ni ya mavula; na yona sinamoni ni xilungi xa le Indiya ni murhi wa risuna ni mafurha yo nun’hwela ni makha ni vhinyo ni mafurha ya mutlhwari ni mapa lamanene ni koroni ni tihomu ni tinyimpfu, ni tihanci ni tigolonyi ni mahlonga ni mimoya-xiviri leyi nga vanhu. Ina, mihandzu leyinene leyi moya-xiviri wa wena a wu yi navela yi sukile eka wena [Babilona Lonkulu], ni swilo leswi rhandzekaka hinkwaswo ni swilo swo vangama swi ku loverile, naswona vanhu a va nge he pfuki va swi kumile.”—Nhlavutelo 18:11-14.
4. Ha yini “vaxavisi lava famba-fambaka” va rila ni ku kolola hikwalaho ka ku lova ka Babilona Lonkulu?
4 Ina, Babilona Lonkulu a a ri munghana lonkulu ni muxavi lonene eka vaxavisi lava fuweke. Hi xikombiso, eka malembe-xidzana lama hundzeke, makaya ya tinghwendza ta xinuna ni ta xisati ni tikereke ta Vujagana swi kume ntsengo lowukulu wa nsuku, silivhere, maribye ya nkoka, timhandzi ta nkoka ni rifuwo rin’wana ra swilo leswi vonakaka. Ku tlula kwalaho, vukhongeri byi katekise lava xavaka ngopfu ni swidakwa leswi hlanganyelaka eku tlangeleni ka Khisimusi ni masiku man’wana lawa va nge ma kwetsimile lama sandzaka Kreste. Varhumiwa va Vujagana va ye ematikweni ya le kule, va pfula mabindzu lamantshwa ya “vaxavisi lava famba-fambaka.” Le Japani hi lembe-xidzana ra vu-17, Vukhatoliki, lebyi nga ta ni vaxavisi, byi tlhele byi hlanganyela ni le nyimpini yo lwela ku lawula vini va mapurasi. Loko The Encyclopædia Britannica yi vika ta nyimpi yo hetelela leyi a yi ri edorobeni ra Osaka leri rhendzeriweke hi makhokholo, yi ri: “Mavuthu ya Tokugawa ma tikume ma ri karhi ma lwa ni nala loyi mijeko yakwe a yi ri ni xihambano ni swifaniso swa Muponisi na Mukwetsimi James, wa le Spain.” Mavuthu lama hluleke ma xanise Makhatoliki ma tlhela ma herisa vukhongeri byebyo etikweni rero. Hilaha ku fanaka, ku hlanganyela ka kereke etimhakeni ta misava namuntlha ku nge yi tiseli mikateko.
5. (a) Rito leri humaka etilweni ri hambeta ri ku hlamusela njhani ku rila ka “vaxavisi lava famba-fambaka”? (b) Ha yini vaxavisi na vona va ‘yimela ekule’?
5 Rito leri humaka etilweni ri ya emahlweni ri ku: “Vaxavisi lava famba-fambaka va swilo leswi, lava fuwisiweke hi yena, va ta yima ekule hi ku chava ku xaniseka kakwe naswona va ta rila va kolola, va ku, ‘Khombo, khombo—muti lowukulu, lowu ambaleke nguvu ya ntsembyana wa risima ni ya xivunguvungu ni ya ribungu, ni ku hlovisiwa ngopfu hi swin’wetsin’wetsi swa nsuku ni ribye ra risima ni perela, hikuva rifuwo lerikulu swonghasi ri lovisiwile hi nkarhi wun’we!’” (Nhlavutelo 18:15-17a) Loko Babilona Lonkulu a lovisiwa, “vaxavisi” va rila hikwalaho ka ku lahlekeriwa hi muxavi yoloye wa mabindzu ya vona. Entiyisweni, i “khombo, [i] khombo” eka vona. Kambe, xiya leswaku swivangelo swa ku rila ka vona i swa vutianakanyi ntsena, naswona na vona—ku fana ni tihosi—va ‘yimela ekule.’ A va tshineli leswaku va pfuna Babilona Lonkulu.
6. Xana rito leri humaka etilweni ri ku hlamusela njhani ku rila ka valawuri ni vatlutisi va swikepe, naswona ha yini va ba nkalanga?
6 Rungula ri ya emahlweni ri ku: “Ni valawuri hinkwavo va swikepe ni vanhu hinkwavo lava endzaka kun’wana ni kun’wana hi swikepe, ni vatluti ni hinkwavo lava tihanyisaka hi lwandle, va yimela ekule va huwelela va langute musi wa ku tshwa ka yena, va ku, ‘Hi wihi muti lowu fanaka ni muti lowu lowukulu?’ Kutani va tichela ritshuri etinhlokweni va huwelela, va rila va kolola, va ku, ‘Khombo, khombo—muti lowukulu, lowu hinkwavo lava nga ni swikepe elwandle va fuweke hikwalaho ka vukosi bya wona, hikuva wu lovisiwe hi nkarhi wun’we!’” (Nhlavutelo 18:17b-19) Babilona wa khale a wu ri muti wa bindzu naswona a wu ri ni swikepe swo tala ngopfu. Hilaha ku fanaka, Babilona Lonkulu u pfule bindzu lerikulu hi ‘mati yo tala’ ku nga vanhu va yena. Leswi swi endla leswaku vunyingi bya swirho swa vukhongeri bya yena byi kuma mintirho. Mabindzu ma ta wa hi ndlela yo vava hikwalaho ka ku lovisiwa ka Babilona Lonkulu! A ku nge he vi na xihlovo xin’wana xa ku tihanyisa lexi fanaka na yena.
Ku Tsakela Ku Herisiwa Ka Yena
7, 8. Xana rito leri humaka etilweni ri chaputa rungula ra rona malunghana na Babilona Lonkulu hi ndlela yihi, naswona i vamani lava nga ta tsakisiwa hi marito wolawo?
7 Loko Babilona wa khale a hluriwe hi Vameda ni Vaperesiya, Yeremiya u profete a ku: “Kunene ehenhla ka Babilona, matilo ni misava ni hinkwaswo leswi nga eka swona swi ta huwelela hi ku tsaka.” (Yeremiya 51:48) Loko Babilona Lonkulu a lovisiwile, rito leri humaka etilweni ri chaputa rungula ra rona, ri vula leswi landzelaka hi Babilona Lonkulu ri ku: “Tsaka ha wona, Wena tilo, na n’wina vakwetsimi na n’wina vaapostola na n’wina vaprofeta, hikuva Xikwembu xi mi avanyisele wona xi humesa nxupulo!” (Nhlavutelo 18:20) Yehovha ni tintsumi ta yena va ta tsaka loko va vona nala wa khale wa Xikwembu a lovisiwa, tanihi leswi vaapostola ni vaprofeta vo sungula lava nga Vakreste, lava sweswi va pfuxiweke naswona va nga le xikhundlheni xa vona elunghiselelweni ra vakulu va 24 na vona va nga ta tsaka.—Ringanisa na Pisalema 97:8-12.
8 Hakunene, “vakwetsimi” hinkwavo—ku nga khathariseki leswaku se va pfuxeriwe etilweni kumbe va ha hanya laha misaveni—va ta huwelela hi ku tsaka, tanihi laha swi nga ta va hakona eka ntshungu lowukulu wa tinyimpfu tin’wana lowu fambisanaka na vona. Hi ku famba ka nkarhi, hinkwavo vanhu lava tshembekaka va khale va ta pfuxeriwa emafambiselweni lamantshwa ya swilo, kutani na vona va ta hlanganyela entsakweni lowu. Vanhu va Xikwembu a va ringetanga ku tirihisela eka vaxanisi va vona va vukhongeri bya mavunwa. Va tsundzuke marito ya Yehovha lama nge: “Ku rihisela i ka mina; hi mina ndzi nga ta tlherisela, ku vula Yehovha.” (Varhoma 12:19; Deteronoma 32:35, 41-43) Kutani, Yehovha u rihiserile. Ngati hinkwayo leyi halatiweke hi Babilona Lonkulu yi ta va se yi rihiseriwile.
Ku Hoxa Ribye Lerikulu Ra Ku Sila
9, 10. (a) I yini leswi ntsumi ya matimba yi swi endlaka sweswi naswona yi ri yini? (b) I xiendlo muni lexi fanaka ni lexiya xi endliweke hi ntsumi ya matimba ya Nhlavutelo 18:21 lexi endlekeke enkarhini wa Yeremiya, naswona a xi tiyisekisa yini? (c) Leswi endliweke hi ntsumi ya matimba leyi voniwaka hi Yohane swi tiyisekisa yini?
9 Leswi Yohane a swi vonaka sweswi swi tiyisekisa leswaku vuavanyisi bya Yehovha ehenhla ka Babilona Lonkulu a byi nge cinci: “Kavaloko ntsumi ya matimba yi tlakula ribye ro fana ni ribye lerikulu ro sila kutani yi ri lahlela elwandle, yi ku: ‘Babilona muti lowukulu wu ta cukumetisiwa xisweswo hi xihatla, wu lahleriwa ehansi, kutani a wu nge he kumiwi nakambe.’” (Nhlavutelo 18:21) Enkarhini wa Yeremiya, ku endliwe xiendlo lexi fanaka lexi nga ni nhlamuselo ya matimba ya vuprofeta. Yeremiya u huhuteriwe ku tsala ebukwini “khombo hinkwaro leri a ri ta wela Babilona.” U nyike Serayi buku yoleyo kutani a n’wi byela leswaku a ya eBabilona. Hi ku ya hi swileriso swa Yeremiya, Serayi loko a ri kwale u hlaye xiviko xa ku lovisiwa ka muti a ku: “Oho Yehovha, wena u vulavule ku lwa ni ndhawu leyi, leswaku u yi lovisa ku nga ha vi na muaki eka yona, hambi munhu kumbe xifuwo, kambe yi va marhumbi manene hilaha ku nga riki na makumu.” Kutani Serayi a bohelela ribye ebukwini ivi a yi hoxela enambyeni wa Yufrata, a ku: “Leyi i ndlela leyi Babilona a nga ta mbombomela ha yona, a nga ha pfuki hikwalaho ka khombo leri ndzi ri tisaka eka yena.”—Yeremiya 51:59-64.
10 Ku hoxiwa ka buku leyi boheleriweke ribye enambyeni a ku ri xitiyisekiso xa leswaku Babilona a a nga ta tsundzukiwa, a a nga ha ta pfuka. Leswi muapostola Yohane a vonaka ntsumi ya matimba yi endla leswi fanaka, xexo i xitiyisekiso xa matimba xa leswaku xikongomelo xa Yehovha mayelana na Babilona Lonkulu xi ta hetiseka. Leswi Babilona wa khale a loviseriweke makumu, sweswo swi tiyisekisa leswi nga ta wela vukhongeri bya mavunwa ku nga ri khale.
11, 12. (a) Ntsumi ya matimba sweswi yi vulavula na Babilona Lonkulu hi ndlela yihi? (b) Yeremiya u profete yini mayelana na Yerusalema la gwineheke, naswona sweswo swi fanekisela yini esikwini ra hina?
11 Ntsumi ya matimba sweswi se yi vulavula na Babilona Lonkulu, yi ri: “Naswona mpfumawulo wa vayimbeleri lava fambisanaka ni haripa ni wa swiyimbeleri ni wa vachayi va switiringo ni wa vayimbi va timhalamhala a wu nge he twakali eka wena nakambe, ku hava la tivaka ntirho wihi ni wihi la nga ta pfuka a kumekile eka wena nakambe, naswona ku hava mpfumawulo wa ribye ro sila lowu nga ta pfuka wu twakarile eka wena nakambe, ku hava ku vonakala ka rivoni loku nga ta pfuka ku voningile eka wena nakambe, naswona ku hava rito ra muteki ni ra mutekiwa leri nga ta tshuka ri twakarile eka wena nakambe; hikuva vaxavisi va wena lava famba-fambaka a va ri vanhu va swiyimo swa le henhla va misava, hikuva matiko hinkwawo ma xisiwile hi swiendlo swa vungoma bya wena.”—Nhlavutelo 18:22, 23.
12 Hilaha ku fanaka, Yeremiya u profete malunghana na Yerusalema la gwineheke a ku: “Exikarhi ka vona ndzi ta herisa mpfumawulo wa ku khana ni mpfumawulo wa ku tsaka, rito ra muteki ni rito ra mutekiwa, mpfumawulo wa ribye ro sila ni ku vonakala ka rivoni. Kutani tiko leri hinkwaro ri ta va ndhawu leyi onhakeke, ri va xihlamariso.” (Yeremiya 25:10, 11) Tanihi xiphemu-nkulu xa Babilona Lonkulu, Vujagana byi ta va rhumbi leri nga riki na munhu hilaha swi veke hakona eka marhumbi ya Yerusalema endzhaku ka 607 B.C.E. Vujagana lebyi nga tshama byi tala hi huwa ya ntsako siku ni siku byi ta tikuma byi hluriwile ni ku tshikiwa.
13. Hi kwihi ku cinca ka xitshuketa loku welaka Babilona Lonkulu, naswona ‘vaxavisi va yena lava famba-fambaka’ va titwa njhani?
13 Kunene, hilaha ntsumi yi byelaka Yohane hakona, muti wa Babilona Lonkulu hinkwawo ka wona a wu nge he vi mfumo wa matimba wa misava hinkwayo, kambe wu ta va rikhwara, wu fana ni mananga ya sava. “Vaxavisi [va yena] lava famba-fambaka,” ku katsa ni tinghanakana ta swikhumukani, va tirhise vukhongeri byakwe tanihi xifunengeto leswaku va vuyeriwa, naswona vafundhisi va kume swi va vuyerisa ku hlanganyela eku kumeni ka ndhuma swin’we na vona. Kambe Babilona Lonkulu a nge he vi munghana wa vaxavisi volavo. A nga ka a nga ha kanganyisi matiko ya misava hi mintirho ya yena leyi rharhanganeke ya vukhongeri.
Nandzu Wa Ngati Lowu Tsemaka Nhlana
14. Hi xihi xivangelo lexi ntsumi ya matimba yi xi vulaka mayelana ni vuavanyisi bya Yehovha, naswona i yini leswi Yesu na yena a swi vuleke loko a ha ri emisaveni?
14 Eku heteleleni, ntsumi ya matimba yi hlamusela xivangelo xa ku va Yehovha a avanyisa Babilona Lonkulu hi matimba. Yi ri: “Ina, eka wona ku kumiwe ngati ya vaprofeta ni ya vakwetsimi ni ya hinkwavo lava dlayiweke emisaveni.” (Nhlavutelo 18:24) Loko Yesu a ri la misaveni u byele varhangeri va vukhongeri eYerusalema leswaku a va ri ni nandzu wa ‘ngati hinkwayo yo lulama leyi halatiweke emisaveni, ku sukela engatini ya Avele’ ku ya emahlweni. Hilaha ku fanaka, rixaka rero ro homboloka ri lovisiwile hi 70 C.E. (Matewu 23:35-38) Namuntlha, rixaka rin’wana ra vukhongeri ri byarha nandzu wa ngati hikwalaho ko xanisa malandza ya Xikwembu.
15. Kereke ya Khatoliki eJarimani ya Manazi a yi ri ni nandzu wa ngati etimhakeni timbirhi hi ndlela yihi?
15 Guenter Lewy ebukwini yakwe leyi nge The Catholic Church and Nazi Germany, u tsale a ku: “Loko Timbhoni ta Yehovha ti tshikileriwa le Bavaria hi April 13 [1933] Kereke yi pfange no amukela ntirho lowu yi wu nyikiweke hi Ndzawulo ya Dyondzo ni Vukhongeri, wa ku vika xirho xihi na xihi xa mpambukwa lowu, lexi xa ha gandzelaka eka vukhongeri lebyi yirisiweke.” Xisweswo Kereke ya Khatoliki na yona yi byarha vutihlamuleri byo yisa magidi ya Timbhoni etikampeni ta nxaniso; mavoko ya yona ma totiwe hi ngati ya madzana ya Timbhoni leti dlayiweke. Loko vantshwa lava nga Timbhoni, vo tanihi Wilhelm Kusserow, va kombise leswaku a va nga chavi ku dlayiwa hi ku baleseriwa, Hitler u anakanye leswaku u ta va endla nsele lowukulu lava alaka ku n’wi yingisa hileswi mapfalo ya vona ma nga va pfumeleliki; hikwalaho Wolfgang makwavo wa Wilhelm wa xinuna, wa malembe ya 20 hi vukhale, u dlayiwe hi ku tsemiwa nhloko hi muchini. Hi nkarhi lowu fanaka, Kereke ya Khatoliki a yi ri karhi yi khutaza vantshwa va Makhatoliki va le Jarimani leswaku va joyina vusocha va fela tiko ra rikwavo. Hakunene nandzu wa ngati wa kereke wu le rivaleni!
16, 17. (a) Hi wihi nandzu wa ngati lowu faneleke wu byarhisiwa Babilona Lonkulu, naswona Vatican yi ve ni nandzu wa ngati malunghana ni Vayuda lava dlayeteriweke hi Manazi hi ndlela yihi? (b) Hi yihi ndlela yo sungula leyi vukhongeri bya mavunwa byi faneleke byi voniwa nandzu wo dlaya timiliyoni ta vanhu eka madzana ya tinyimpi ta manguva lawa?
16 Hambiswiritano, vuprofeta byi vula leswaku ngati ya “hinkwavo lava dlayiweke emisaveni” yi fanele yi rihisiwa Babilona Lonkulu. Hakunene swi tano eminkarhini ya manguva lawa. Hi xikombiso, leswi rhengu ra Khatoliki ri pfuneke ku endla leswaku Hitler a va mufumi wa tiko ra Jarimani, Vatican na yona yi ni nandzu lowukulu wa ngati malunghana ni Vayuda va timiliyoni ta tsevu lava dlayeteriweke hi Manazi. Ku tlula kwalaho, enkarhini wa hina, vanhu lava tlulaka dzana ra timiliyoni va dlayiwile eka madzana ya tinyimpi. Xana vukhongeri bya mavunwa byi fanele ku voniwa nandzu emhakeni leyi? Ina, hi tindlela timbirhi.
17 Ndlela yo sungula hi leswaku vunyingi bya tinyimpi byi fambisana ni ku holova ka vukhongeri. Hi xikombiso, madzolonga ya le Indiya hi 1946 ku ya eka 1948, exikarhi ka Mamoslem ni Mahindu a ma hlohloteriwe hi vukhongeri. Ku fe madzana ya magidi ya vanhu. Mpfilumpfilu lowu a wu ri kona exikarhi ka Iraq na Iran hi va-1980 a wu fambisana ni ku holova ka mintlawa ya mpambukwa, naswona ku dlayeteriwe madzana ya magidi ya vanhu. Madzolonga exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente eIreland N’walungu ma koxe vutomi bya magidi. Mutsari wa maphepha-hungu C. L. Sulzberger, loko a kambisisa mhaka leyi hi 1976 u te: “I ntiyiso lowu heleleke leswaku kumbexana hafu ya tinyimpi leti lwiwaka kumbe ku tlula leti nga kona sweswi emisaveni hinkwayo i madzolonga ya vukhongeri.” Hakunene, swi ve tano eka matimu hinkwawo ya mpfilumpfilu wa Babilona Lonkulu.
18. Hi yihi ndlela ya vumbirhi leyi ha yona vukhongeri bya misava byi nga ni nandzu wa ngati?
18 Hi yihi ndlela ya vumbirhi? Hi ku ya hi Yehovha, vukhongeri bya misava byi ni nandzu wa ngati hikuva valandzeri va byona a va dyondzisiwanga hi ndlela leyi khorwisaka ntiyiso wa leswi Yehovha a swi lavaka eka malandza ya yena. A byi dyondzisanga vanhu hi ndlela leyi khorwisaka leswaku vagandzeri va Xikwembu va ntiyiso va fanele ku tekelela Yesu Kreste ni ku komba van’wana rirhandzu ku nga khathariseki rixaka ra vona. (Mikiya 4:3, 5; Yohane 13:34, 35; Mintirho 10:34, 35; 1 Yohane 3:10-12) Leswi vukhongeri lebyi vumbaka Babilona Lonkulu byi nga swi dyondzisangiki swilo leswi, valandzeri va byona va kokeriwe exivindzini xa nyimpi ya matiko hinkwawo. Hakunene, leswi swi ve tano eka tinyimpi timbirhi ta misava eka hafu yo sungula ya lembe-xidzana ra vu-20, leti hatimbirhi ka tona ti sunguleke eVujaganini, ivi ti vanga leswaku vakhongeri-kulobye va dlayana! Loko hinkwavo lava tivulaka Vakreste a va namarhele misinya ya milawu ya Bibele, tinyimpi teto ingi ti nga vanga kona.
19. Hi wihi nandzu wa ngati lowu tsemaka nhlana lowu Babilona Lonkulu a nga na wona?
19 Yehovha u veka nandzu wa ku halatiwa loku hinkwako ka ngati ehenhla ka Babilona Lonkulu. Loko varhangeri va vukhongeri, naswona ngopfu-ngopfu lebyiya bya Vujagana, a va dyondzise vanhu va vona ntiyiso wa Bibele, ku halatiwa koloko lokukulu ka ngati ingi ku nga vanga kona. Entiyisweni, hi ku kongoma kumbe hi ku gega, Babilona Lonkulu—muoswi lonkulu ni mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa—u fanele ku tihlamulela eka Yehovha hayi hikwalaho ka “ngati ya vaprofeta ni ya vakwetsimi” lava a va xaniseke ni ku va dlaya ntsena kambe ni hikwalaho ka ngati ya “hinkwavo lava dlayiweke emisaveni.” Hakunene Babilona Lonkulu u ni nandzu wa ngati lowu tsemaka nhlana. Swi ta tsakisa swonghasi loko a loviseriwa makumu!
[Bokisi leri nga eka tluka 270]
Hakelo Ya Ku Landzula
Guenter Lewy loko a tsala ebukwini yakwe leyi nge The Catholic Church and Nazi Germany u ri: “Ku sukela eku sunguleni, loko Vukhatoliki bya le Jarimani a byi lo ba hi nenge ehansi byi ala ku joyina mfumo wa Manazi, vanhu a va ta va va teke ndlela yin’wana. Hambiloko a va ta hetelela va tsandzekile ku hlula Hitler ni ku sivela vubihi bya yena hinkwabyo a va ta va va tlakuse vunene bya Kereke hi ndlela yo hlamarisa. A swi kanakanisi leswaku vanhu a va ta lahlekeriwa ngopfu hikwalaho ko ala hi ndlela yoleyo, kambe sweswo hinkwaswo a swi ta vuyerisa hi ndlela leyikulu ngopfu. Loko a va nga n’wi seketelanga, Hitler ingi a nga xinyatanga a ya enyimpini naswona ingi ku pone timiliyoni ta vanhu. . . . Loko magidi ya Majarimani lama lwisanaka ni Vunazi ma xanisiwile ma kondza ma fa etikampeni ta nxaniso ta Hitler, loko ntlawa wa tintlhari lowu rhangelaka mavuthu ya Poland wu dlayiwile, loko madzana ya magidi ya Marhaxiya ma file hikwalaho ka ku khomiwa onge i Maslav Untermenschen [onge a hi vanhu], ni loko vanhu va 6 000 000 va dlayiwile hikwalaho ka ku va va ‘lwisana ni Maarya,’ varhangeri va Kereke ya Khatoliki eJarimani va seketele hulumendhe leyi endlaka vubihi byebyo. Mupapa wa le Rhoma, nhloko ya timhaka ta moya ni mudyondzisi la tlakukeke wa mahanyelo lamanene wa Kereke ya Rhoma Khatoliki, a nga wu pfulanga ni nomu.”—Matluka 320, 341.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 268]
“Khombo, khombo,” ku vula vafumi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 268]
“Khombo, khombo,” ku vula vaxavisi