Ndzima 36

Ku Lovisiwa Ka Muti Lowukulu

Xivono 12—Nhlavutelo 18:1–19:10

Nhloko-mhaka: Ku wa ni ku lovisiwa ka Babilona Lonkulu; ku tivisiwa nkhuvo wa vukati bya Xinyimpfana

Nkarhi wa ku hetiseka: Ku sukela hi 1919 ku fikela endzhaku ka nhlomulo lowukulu

1. I yini lexi nga ta va masungulo ya nhlomulo lowukulu?

MAKUMU ya Babilona Lonkulu ma ta fika hi xitshuketa, ma ta tsema nhlana naswona a ku nge lunghi nchumu! Ku ta va xin’wana xa swiendlakalo leswi chavisaka swinene ematin’wini hinkwawo, tanihi leswi ku nga ta va masungulo ya “nhlomulo lowukulu lowu ku nga si tshamaka ku humelela lowu fanaka na wona hi mpfhuka misava yi va kona ku fikela sweswi, e-e, naswona a wu nge he tlheli wu va kona.”—Matewu 24:21.

2. Hambileswi mimfumo ya tipolitiki yi simekiweke yi tlhela yi wa, i mfumo wa muxaka muni lowu yeke emahlweni?

² Vukhongeri bya mavunwa se i khale byi ri kona. A byi si fa hi mpfhuka byi sungula enkarhini wa Nimrodo loyi a a ri ni torha ra ngati ni loyi a lwisaneke na Yehovha kutani a rhuma vanhu leswaku va aka Xihondzo xa Babele. Loko Yehovha a pfilunganye ririmi ra vaxandzuki volavo kutani a va hangalasa emisaveni, va fambe ni vukhongeri bya mavunwa bya Babilona. (Genesa 10:8-10; 11:4-9) Ku sukela enkarhini wolowo, mimfumo ya tipolitiki yi simekiwile yi tlhela yi wa, kambe vukhongeri bya le Babilona byi ye emahlweni. Byi ve kona hi swivumbeko swo hambana-hambana, kutani byi va mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa, ku nga Babilona Lonkulu la profetiweke. Xirho-nkulu xa byona i Vujagana, lebyi ku nga mpfangano wa tidyondzo to sungula ta Vubabilona ni dyondzo ya “Vukreste” lebyi gwineheke. Tanihi leswi Babilona Lonkulu ku nga khale swinene a ri kona, vo tala swa va tikela ku pfumela leswaku u ta herisiwa.

3. Nhlavutelo yi ku tiyisekisa njhani ku lovisiwa ka vukhongeri bya mavunwa?

³ Hikwalaho swa fanela leswi buku ya Nhlavutelo yi tiyisekisaka ku lovisiwa ka vukhongeri bya mavunwa hi ku hi nyika tinhlamuselo timbirhi hi vuxokoxoko malunghana ni ku wa ka yena kun’we ni leswi nga ta endleka emahlweni ka ku lovisiwa ka yena hi ku helela. Ana se hi n’wi vonile a ri “nghwavava leyikulu” leyi eku heteleleni yi hlakatiwaka hi khale ka swigangu swa yona swa mimfumo ya tipolitiki. (Nhlavutelo 17:1, 15, 16) Kutani eka xivono xin’wana, hi ta n’wi vona a ri muti wa vukhongeri lowu fanekiseriwaka hi muti wa khale wa Babilona.

Ku Wa Ka Babilona Lonkulu

4. (a) Hi xihi xivono lexi Yohane se a xi vonaka? (b) Hi nga yi tiva njhani ntsumi leyi ku vulavuriwaka ha yona, naswona ha yini swi fanerile leswaku ku va yona leyi twarisaka ku wa ka Babilona Lonkulu?

⁴ Yohane u ya emahlweni ni mhaka yakwe, a hi byela leswi: “Endzhaku ka swilo leswi ndzi vona ntsumi yin’wana yi xika hi le tilweni, yi ri ni matimba lamakulu; kutani misava yi voningiwa hi ku vangama ka yona. Kavaloko yi huwelela hi rito ra matimba, yi ku: ‘U wile! Babilona Lonkulu u wile.’” (Nhlavutelo 18:1, 2a) Se i ra vumbirhi Yohane a twa xitiviso xexo xa ntsumi. (Vona Nhlavutelo 14:8.) Kambe sweswi ntikelo wa xona wu kandziyisiwa hi vukulu bya ntsumi ya le tilweni, hikuva ku vangama ka yona ku tlhava misava hinkwayo! Yi nga va yi ri mani ntsumi leyi? Eka madzana ya malembe ya le mahlweni ka kwalaho, muprofeta Ezekiyele loko a vika hi ta xivono xa le tilweni, u vule leswaku “misava a yi voninga hikwalaho ka ku vangama [ka Yehovha].” (Ezekiyele 43:2) Ntsumi leyi nga voningaka hi ku vangama loku fanaka ni ka Yehovha i Hosi Yesu ntsena, loyi a nga “xikombiso xa ku vangama ka [Xikwembu] ni xifaniso lexi nga xa vuxona bya xona bya xiviri.” (Vaheveru 1:3) Hi 1914, Yesu u ve Hosi etilweni, naswona ku sukela enkarhini wolowo u fuma misava tanihi Hosi ni Muavanyisi la tirhisanaka na Yehovha. Hikwalaho, swi fanerile leswaku a twarisa ku wa ka Babilona Lonkulu.

5. (a) I vamani lava ntsumi yi va tirhisaka ku twarisa ku wa ka Babilona Lonkulu? (b) Loko vuavanyisi byi fika ehenhla ka lava va tivulaka va “yindlu ya Xikwembu,” xana nandzu wa Vujagana wu tsemiwe njhani?

⁵ Xana ntsumi leyi ya matimba lamakulu yi tirhisa vamani ku twarisa mahungu wolowo yo hlamarisa eka vanhu? Yi tirhisa vanhu lava ntshunxekeke loko Babilona Lonkulu a wa, ku nga vatotiwa lava ha riki laha misaveni, lava nga va ntlawa wa Yohane. Ku sukela hi 1914 ku ya eka 1918, vatotiwa lava va xanisiwe ngopfu hi Babilona Lonkulu, kambe hi 1918 Hosi Yehovha kun’we ni “murhumiwa [wakwe] wa ntwanano [wa Abrahama],” ku nga Yesu Kreste, va sungule ku avanyisa “yindlu ya Xikwembu,” ku nga lava va tivulaka Vakreste. Xisweswo, Vujagana lebyi gwineheke byi tengisiwe milandzu ya byona. (Malakiya 3:1; 1 Petro 4:17) Nandzu wa byona lowukulu wa ngati lowu byi tirhwexeke wona hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, ku hlanganyela ka byona eku xaniseni ka timbhoni leti tshembekaka ta Yehovha kun’we ni tidyondzo ta byona ta le Babilona, a swi byi pfunanga hi nkarhi wa ku avanyisiwa ka byona; naswona a xi kona xirho xin’wana xa Babilona Lonkulu lexi amukelekeke emahlweni ka Xikwembu.—Ringanisa na Esaya 13:1-9.

6. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku Babilona Lonkulu u we hi 1919?

⁶ Kutani hi 1919 Babilona Lonkulu se a a wile, leswi endleke leswaku vanhu va Xikwembu va ntshunxiwa ivi hi siku rin’we ro fanekisela va tlheriseriwa etikweni ra vona leri nyukaka hi tlhelo ra moya. (Esaya 66:8) Hi lembe rero, Yehovha Xikwembu na Yesu Kreste, ku nga Dariyosi Lonkulu na Korexe Lonkulu, va kongomise timhaka lerova vukhongeri bya mavunwa byi nga ha swi koti ku lawula vanhu va Yehovha. A byi nga ha ta swi kota ku va sivela ku tirhela Yehovha ni ku tivisa vanhu hinkwavo lava yingisaka leswaku Babilona Lonkulu u avanyisiwile naswona ku lweriwa ka vuhosi bya Yehovha ku tshinele!—Esaya 45:1-4; Daniyele 5:30, 31.

7. (a) Hambileswi Babilona Lonkulu a nga lovisiwangiki hi 1919, xana Yehovha a a n’wi languta njhani? (b) Loko Babilona Lonkulu a wa hi 1919, ku ve ni vuyelo byihi eka vanhu va Yehovha?

⁷ Kunene, Babilona Lonkulu a nga lovisiwanga hi 1919—tanihi leswi ni muti wa khale wa Babilona wu nga lovisiwangiki hi 539 B.C.E. loko wu tekiwa hi mavuthu ya Korexe wa le Peresiya. Kambe hi ku ya hi langutelo ra Yehovha, nhlengeletano yoleyo a yi wile. A yi avanyisiwile yi yimele siku ra ku lovisiwa; hikwalaho, vukhongeri bya mavunwa a byi nga ha ta swi kota ku endla vanhu va Yehovha mahlonga. (Ringanisa na Luka 9:59, 60.) A va ntshunxiwile leswaku va va hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha ra N’wini wa vona, va phamela swakudya swa moya hi nkarhi lowu faneleke. Xiboho xa vuavanyisi xi vule leswaku va “endle kahle,” kutani va lerisiwe leswaku va sungula ku endla ntirho wa Yehovha hi ku hiseka.—Matewu 24:45-47; 25:21, 23; Mintirho 1:8.

8. Hi xihi xiendlakalo lexi murindzi a xi twarisaka eka Esaya 21:8, 9, naswona i vamani namuntlha lava fanekiseriwaka hi murindzi yoloye?

⁸ Eka magidi ya malembe lama hundzeke, Yehovha u tirhise vaprofeta van’wana leswaku va profeta hi ta xiendlakalo lexi xo hlawuleka. Esaya u vulavule hi murindzi loyi a a “huwelela ku fana ni nghala a ku: ‘Oho Yehovha, ndzi yime ehenhla ka xihondzo xo rindza nkarhi hinkwawo ninhlikanhi, naswona ndzi yime exivandleni xa ku rindza xa mina vusiku hinkwabyo.’” Naswona hi xihi xiendlakalo lexi murindzi yoloye a xi lemukaka kutani a xi twarisa hi vurhena byo fana ni bya nghala? Hi lexi nge: “U wile! Babilona u wile, ni swifaniso leswi vatliweke hinkwaswo swa swikwembu swakwe [Yehovha] u swi fayetele emisaveni!” (Esaya 21:8, 9) Murindzi loyi u wu fanekisela kahle ntlawa wa Yohane lowu tshamaka wu xalamukile namuntlha, tanihi leswi wu tirhisaka magazini wa Xihondzo xo Rindza ni minkandziyiso yin’wana ya timhaka ta moya leswaku wu ba hungwe ra leswaku Babilona u wile.

Ku Mbombomela Ka Babilona Lonkulu

9, 10. (a) Nkucetelo wa vukhongeri bya le Babilona wu phuphe njhani ku sukela eka Nyimpi yo Sungula ya Misava? (b) Ntsumi ya matimba yi xi hlamusela njhani xiyimo xo biha xa Babilona Lonkulu?

⁹ Ku wa ka Babilona wa khale hi 539 B.C.E. a ku ri masungulo ya ku mbombomela ka yena loku tekeke nkarhi ivi a hetelela a ri rhumbi. Hilaha ku fanaka, ku sukela eka nyimpi yo sungula ya misava, nkucetelo wa vukhongeri bya le Babilona wu phuphile swinene emisaveni hinkwayo. Le Japani, ku gandzela hosi ya Vushinto swi yirisiwile endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava. Le Chayina, mfumo wa Vukhomunisi wu lawula ku hlawuriwa ka vanhu hinkwavo lava vekiwaka eswikhundlheni swa vukhongeri wu tlhela wu lawula timhaka hinkwato ta vukhongeri. Le Yuropa-n’walungu laha ku taleke Maprotestente, vanhu vo tala a va ha lavi ku twa nchumu hi vukhongeri. Naswona sweswinyana Kereke ya Rhoma Khatoliki ya ha ku hlakatiwa hi ku avana ni mivango leyi veke kona exikarhi ka swirho swa yona emisaveni hinkwayo.—Ringanisa na Marka 3:24-26.

¹⁰ Handle ko kanakana swiendlakalo leswi hinkwaswo i swikombiso swa ‘ku phya ka nambu wa Yufrata’ emahlweni ka ku hlaseriwa loku tshinelaka ka Babilona Lonkulu hi ku tirhisa masocha. Ku “phya” loku nakambe ku kombisiwa hi xitiviso xa mupapa xa October 1986 xa leswaku kereke yi fanele “ku tlhela yi famba yi kombela mali”—hileswi yi nga ni swikweleti leswikulu. (Nhlavutelo 16:12) Ngopfu-ngopfu ku sukela hi 1919, Babilona Lonkulu u paluxiwe erivaleni a ri kwandzasi hi tlhelo ra moya, hilaha ntsumi ya matimba yi tivisaka hakona loko yi ku: “U hundzuke vutshamo bya madimona ni kaya ra mimoya hinkwayo leyi nga basangiki ni kaya ra tinyenyana hinkwato leti nga basangiki ni leti vengiwaka.” (Nhlavutelo 18:2b) Ku nga ri khale u ta va kwandzasi ra xiviri, a va rhumbi ku fana ni muti wa Babilona lowu nga etikweni ra namuntlha ra Iraq.—Nakambe vona Yeremiya 50:25-28.

11. Babilona Lonkulu u hundzuke “vutshamo bya madimona” ni ‘kaya ra mimoya leyi nga basangiki ni ra tinyenyana leti nga basangiki’ hi ndlela yihi?

¹¹ Rito leri nge “madimona” laha, swi nga endleka ri fambisana ni “madimona lama nga ni xivumbeko xa mbuti” (se‘i·rimʹ) hi ku ya hi leswi Esaya a swi vuleke hi Babilona loyi a weke loko a ku: “Kona ku ta vundza swiharhi leswi tshamaka etindhawini leti nga riki na mati, tindlu ta kona ti ta tala swikhovha. Kutani tinca ti ta tshama kona, kasi madimona lama nga ni xivumbeko xa mbuti ma ta tlula-tlula kona.” (Esaya 13:21) Swi nga endleka ri nga vuli madimona ya xiviri kambe ri vula swiharhi swa le mananga leswi tlhumeke hi mabvele, leswi ku languteka ka swona ku tsundzuxaka vanhu madimona. Emarhumbini ya Babilona Lonkulu, vukona byo fanekisela bya swiharhi sweswo, kun’we ni moya wo thyaka lowu nga ni chefu (‘moya lowu nga basangiki’) ni tinyenyana leti nga basangiki, swi fanekisela xiyimo xakwe xa ku fa hi tlhelo ra moya. A nga na wona nikatsongo ntshembo wo nyika vanhu vutomi.—Ringanisa na Vaefesa 2:1, 2.

12. Xiyimo xa Babilona Lonkulu xi fambisana njhani ni vuprofeta bya Yeremiya lebyi nga eka ndzima 50?

¹² Nakambe xiyimo xa yena xi fambisana ni vuprofeta bya Yeremiya lebyi nge: “‘Ku ni banga leri lwaka ni Vakalidiya,’ ku vula Yehovha, ‘ri lwa ni vaaki va Babilona, ri lwa ni tihosana ta yena naswona ri lwa ni tintlhari ta yena. . . . Mati ya yena ma onhiwa, naswona ma ta phya. Hikuva i tiko ra swifaniso leswi vatliweke, hikwalaho ka swivono swa vona leswi chavisaka va tshamela ku hlangana nhloko. Hikokwalaho lava va tshamaka etindhawini leti nga riki na mati va ta tshama ni swiharhi leswi rilaka, eka yena ku fanele ku tshama tinca; a ku nge he tlheli ku tshamiwa eka yena, naswona a nge he vi kona eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xitukulwana xin’wana.’” Ku tirhisa swifaniso swa hava ni ku hokoloka swikhongelo leswi phindha-phindhiwaka a swi nge n’wi ponisi Babilona Lonkulu eka nxupulo wo fana ni lowu Xikwembu xi wu tirhiseke ehenhla ka Sodoma na Gomora.—Yeremiya 50:35-40.

Vhinyo Yo Pfuxa Ku Navela Rimbewu

13. (a) Ntsumi ya matimba yi hi lemukisa njhani hi ndlela leyi vunghwavava bya Babilona Lonkulu byi nga byikulu ha yona? (b) Hi byihi vudlakuta lebyi a byi tinyike matimba eBabilona wa khale lebyi nakambe byi kumekaka eka Babilona Lonkulu?

¹³ Ntsumi ya matimba yi ya emahlweni yi hi lemukisa ndlela leyi vunghwavava bya Babilona Lonkulu byi nga byikulu ha yona, yi ku: “Hikuva matiko hinkwawo ma nwisiwe vhinyo ya vukarhi bya vumbhisa byakwe [vhinyo yo pfuxa ku navela rimbewu ya vumbhisa byakwe],a naswona tihosi ta misava ti endle vumbhisa na yena, ni vaxavisi lava famba-fambaka va misava va fuwisiwe hi vukulu bya vulovolovo byakwe byo pfumala tingana.” (Nhlavutelo 18:3) U byale mikhuva yo biha ya vukhongeri byakwe ematikweni hinkwawo. Hi ku ya hi n’wamatimu wa Mugriki, Herodotus, le Babilona wa khale, ntombhi yin’wana ni yin’wana a yi fanele yi onha vuntombhi bya yona evugandzerini bya tempele. Ku fikela namuntlha, ku kombisiwa mikhuva yo nyenyetsa ya rimbewu eswifanisweni leswi onhiweke hi nyimpi le Angkor Wat eKampuchea, ni le titempeleni ta le Khajuraho eIndiya, laha ku kombisiwaka Vishnu xikwembu xa Mahindu xi rhendzeriwe hi swifaniso swo nyenyetsa leswi pfuxaka ku navela rimbewu. Le United States, ku paluxiwa ka vudlakuta lebyi hlamariseke misava ka vachumayeri wa evhangeli va le ka TV hi 1987 na hi 1988, kun’we ni ku paluxiwa ka mukhuva lowu hangalakeke wa vusodoma bya vafundhisi va vukhongeri, swi kombisa leswaku hambi ku ri Vujagana byi tshika vanhu va endla swiendlo swa manyala swa vumbhisa bya xiviri lebyi tsemaka nhlana. Kambe matiko hinkwawo ma wele eka muxaka wun’wana wo biha swinene wa vumbhisa.

14-16. (a) Hi byihi vugangu bya moya lebyi veke kona exikarhi ka vukhongeri ni politiki le tikweni ra Vufasisi ra Italy? (b) Loko tiko ra Italy ri dumela Abyssinia, xana vabixopo va Kereke ya Rhoma Khatoliki va te yini?

¹⁴ Ana se hi byi hlamuserile vugangu bya vukhongeri ni bya politiki lebyi endleke leswaku Hitler a sungula ku fuma eka Jarimani ra Manazi. Matiko man’wana na wona ma vone maxangu hileswi vukhongeri byi ngheneleleke etimhakeni ta misava. Hi xikombiso: Le Italy ra Vufasisi hi February 11, 1929, Mussolini na Mufundhisi-nkulu Gasparri va sayine Ntwanano wa le Lateran wa ku endla leswaku Muti wa Vatican wu va xifundzha lexi tiyimeleke. Mupapa Pius wa vu-11 u vule leswaku u “teke Italy a yi tlherisela eka Xikwembu, ivi a tlherisela Xikwembu eItaly.” Xana sweswo a ku ri ntiyiso? Xiya leswi humeleleke endzhaku ka malembe ya tsevu. Hi October 3, 1935, tiko ra Italy ri dumele tiko ra Abyssinia, ri vula leswaku “i tiko ra tihanyi lera ha endlaka mintirho ya vuhlonga.” Kambe, kahle-kahle i mani loyi a a ri na tihanyi? Xana Kereke ya Khatoliki yi n’wi sorile Mussolini hikwalaho ka tihanyi ta yena? Hambileswi mupapa a beke hala ni hala, vabixopo vakwe a va nga ceceleti nikatsongo eku katekiseni ka masocha ya “tiko ra rikwavo” ra Italy. Ebukwini leyi nge The Vatican in the Age of the Dictators, Anthony Rhodes wa vika:

¹⁵ “Eka Papila leri a ri tsaleleke Vafundhisi ra ti-19 ta October [1935], Bixopo wa Udine [Italy] u te, ‘A wu si va nkarhi naswona a swi fanelanga leswaku hi phofula loko mhaka leyi yi lulamile kumbe yi nga lulamanga. Vutihlamuleri bya hina tanihi Mantariyana, kambe ngopfu-ngopfu tanihi Vakreste, i ku seketela masocha ya hina leswaku ma hlula.’ Bixopo wa Padua u tsarile hi ti-21 ta October a ku, ‘Enkarhini wo tika lowu hi nga eka wona, ha mi kombela leswaku mi tshemba varhangeri va tiko ra hina ni masocha.’ Hi ti-24 ta October, Bixopo wa Cremona u katekise mijeko yo tala ya tiko kutani a ku: ‘Xikwembu a xi katekise masocha lawa, lawa ma nga ta teka matiko lamantshwa yo fuwa eAfrika ma va ehansi ka tintlhari ta Mantariyana, xisweswo ma dyondzisiwa mahanyelo ni Vukreste bya le Rhoma. Onge tiko ra Italy ri nga tlhela ri va rona leri dyondzisaka Vukreste emisaveni hinkwayo.’”

¹⁶ Tiko ra Abyssinia ri hluriwile enyimpini leyi katekisiweke hi vafundhisi va Rhoma Khatoliki. Xana u kona eka vona loyi a nga vulaka leswaku u “basile engatini ya vanhu hinkwavo,” ku fana na muapostola Pawulo?—Mintirho 20:26.

17. Xana tiko ra Spain ri xaniseke njhani hileswi vafundhisi va rona va tsandzekeke ku “fula mabanga ya vona ma va swikomu”?

¹⁷ Handle ka Jarimani, Italy na Abyssinia, tiko rin’wana leri weleke eka vumbhisa bya Babilona Lonkulu i ra Spain. Xin’wana lexi lumekeke Nyimpi ya Xin’wana-manana ya 1936-39 etikweni rero hileswi mfumo wa xidemokrati wu tekeke magoza yo hunguta matimba lamakulu lawa Kereke ya Rhoma Khatoliki a yi ri na wona. Loko nyimpi yi ri karhi yi ya emahlweni, Franco, murhangeri wa mavuthu lama xandzukeke loyi a nga Mufasisi wa Mukhatoliki u tivule “Ndhuna ya Vakreste lava lwaka Nyimpi yo Kwetsima,” ku nga xithopo lexi endzhaku a nga xi tshika. Vaaki va le Spain lava hlayiwaka hi magidi ya madzana va file enyimpini yoleyo. Handle ka vona, hi ku ya hi ndzinganyeto wun’wana wa le hansi, vaseketeri va Vandla ra Franco a va dlaye swirho swa Vandla ra Popular swa 40 000, kasi Vandla ra Popular a ri dlaye vapfumeri va 8 000—ku nga tinghwendza, vafundhisi, tinani ni lava ha ku joyinaka kereke. Xexo i xiendlo xo chavisa xa nyimpi ya xin’wana-manana, naswona xi kombisa vutlhari bya ku yingisa marito ya Yesu lama nge: “Vuyisela banga ra wena endhawini ya rona, hikuva hinkwavo lava khomaka banga va ta lova hi banga.” (Matewu 26:52) Swi nyenyetsa ngopfu leswi Vujagana byi hlanganyelaka eku halatiweni koloko ka ngati yo tala! Kunene, vafundhisi va byona va tsandzeke hi ku helela ku “fula mabanga ya vona ma va swikomu”!—Esaya 2:4.

Vaxavisi Lava Famba-fambaka

18. I vamani “vaxavisi lava famba-fambaka va misava”?

¹⁸ I vamani “vaxavisi lava famba-fambaka va misava”? A swi kanakanisi leswaku hi lava namuntlha hi va vulaka van’wamabindzu lavakulu. Leswi a swi vuli leswaku swi hoxile ku va ni bindzu leri nga enawini. Bibele yi nyikela ndzayo ya vutlhari eka van’wamabindzu, yi va tsundzuxa leswaku va papalata vukanganyisi, makwanga ni swin’wana swo fana ni sweswo. (Swivuriso 11:1; Zakariya 7:9, 10; Yakobo 5:1-5) Leswi vuyerisaka hakunene i “ku tinyiketela loku ku nga ni vukwembu swin’we ni ku eneriseka.” (1 Timotiya 6:6, 17-19) Hambiswiritano, misava ya Sathana a yi landzeli misinya ya milawu leyi lulameke. Vukanganyisi byi tinyike matimba. Byi kona evukhongerini, eka tipolitiki—ni le ka mabindzu lamakulu. Nkarhi na nkarhi swihaxa-mahungu swi paluxa vukanganyisi, byo tanihi vukhamba bya vatirhela-mfumo va swikhundlha swa le henhla kun’we ni ku xaviselana matlhari ya nyimpi swi nga ri enawini.

19. Hi yihi mhaka leyi khumbaka ikhonomi ya misava leyi hi pfunaka ku twisisa xivangelo xa ku va vaxavisi va hlamuseriwa hi ndlela leyi nga tsakisiki ebukwini ya Nhlavutelo?

¹⁹ Ku xaviselana ka matiko matlhari swi koxa ntsengo wo tlula R2 000 000 000 000 hi lembe, kasi vanhu va madzana ya timiliyoni va pfumala swilo swa xisekelo swa ku tihanyisa ha swona. Sweswo hi swoxe swi bihile swinene. Kambe swi tikomba onge matlhari hi wona ma khomeke ikhonomi ya misava. Hi April 11, 1987, xihloko xa Spectator ya le London xi vike xi ku: “Loko ku tiwa eku endleni ka matlhari hi ku kongoma, hi kuma leswaku eUnited States ku ni vatirhi va kwalomu ka 400 000 kasi eYuropa ku na va 750 000. Kambe, hambileswi ku endliwa ka matlhari ku antswiseke xiyimo xa vanhu ni xa ikhonomi, xivutiso xa loko vaendli va wona va sirhelelekile, xi bakanyeriwa etlhelo.” Tikhampani ta bindzula swinene loko tibomo ni matlhari man’wana swi xaviseriwa misava hinkwayo, hambi ku ri matiko lama nga hundzukaka valala. Siku rin’wana tibomo teto ti nga tlhela ti vuya ti ta lovisa lava va ti xaviseke. A swi hlamuseleki hakunene! Nakambe emhakeni leyi ya matlhari ku ni vukanganyisi lebyikulu. Hi ku ya hi Spectator, le United States ntsena, “lembe na lembe ePentagon ku nyamalala matlhari ni switirhisiwa swin’wana leswi durhaka R1 800 wa timiliyoni.” A swi hlamarisi leswi vaxavisi va hlamuseriwaka hi ndlela leyi nga tsakisiki ebukwini ya Nhlavutelo!

20. Hi xihi xikombiso xa ku hlanganyela ka vukhongeri eka manyala lama khumbaka mabindzu?

²⁰ Hilaha ntsumi yo vangama yi profeteke hakona, vukhongeri byi nghene byi twelela eka manyala lama khumbaka mabindzu. Hi xikombiso, Vatican yi hoxe xandla eku weni ka banki ya le Italy leyi vuriwaka Banco Ambrosiano hi 1982. Nandzu wa kona wu tengiwe wu nga heli hi va-1980, kambe ku sele xivutiso lexi nga hlamuriwangiki lexi nge: Xana mali yi ye kwihi? Hi February 1987, vamajistarata va Milan va lerise leswaku ku khomiwa vafundhisi vanharhu va Vatican, ku katsa na bixopo-nkulu wa le Amerika, hi nandzu wa ku hoxa xandla eku weni ka banki leyi, kambe Vatican a yi pfumelanga leswaku va khomiwa. Hi July 1987, laha ku veke ni hasahasa leyikulu, Huvo-nkulu ya Swikombelo ya le Italy yi sule xileriso xa ku khomiwa ka vafundhisi lava, hikwalaho ka leswi ku nga ni ntwanano wa khale lowu endliweke hi Vatican ni mfumo wa Italy.

21. Hi swi tivisa ku yini leswaku Yesu a nga hlanganyelanga eka mabindzu ya vukanganyisi enkarhini wa yena, kambe hi vona yini namuntlha eka vukhongeri bya Babilona?

²¹ Xana Yesu u tshame a hlanganyela eka mabindzu ya vukanganyisi ya le nkarhini wa yena? Doo! Phela a a nga ri na swa yena, hikuva a a pfumala ni “ndhawu yo veka nhloko yakwe” eka yona. Yesu u tsundzuxe jaha leri fuweke tlhelo ri ri mulawuri, a ku: “Xavisa swilo hinkwaswo leswi u nga na swona, u avela swisiwana, u ta va ni xuma ematilweni; kutani u ta u va mulandzeri wa mina.” Xexo a xi ri xitsundzuxo lexinene, hikuva ku xi amukela a swi ta ri pfuna ku papalata mabibi hinkwawo ya mbilu lama vangiwaka hi timhaka ta bindzu. (Luka 9:58; 18:22) Ku hambana ni sweswo, vukhongeri bya Babilona hakanyingi byi ni vuxaka lebyi nga tengangiki ni mabindzu lamakulu. Hi xikombiso, hi 1987 Albany Times Union yi vike leswaku mufambisi wa timhaka ta timali entsindza wa Makhatoliki le Miami, eFlorida, eU.S.A., u pfumerile leswaku kereke yi vekise mali eka tikhampani leti endlaka matlhari ya nyutliya, tifilimi ta vudlakuta ni madzolonga, kun’we ni le ka leti endlaka fole.

“Humani Eka Yena, Vanhu Va Mina”

22. (a) Xana rito ro huma etilweni ri ri yini? (b) I yini leswi endleke leswaku vanhu va Xikwembu va tsaka swinene hi 537 B.C.E. na hi 1919 C.E.?

²² Marito ya Yohane lama landzelaka ma kombisa ku hetiseka kun’wana ka vuprofeta: “Kutani ndzi twa rito rin’wana ri huma etilweni ri ku: ‘Humani eka yena, vanhu va mina, loko mi nga lavi ku hlanganyela na yena eswidyohweni swa yena, ni loko mi nga lavi ku amukela xiphemu xa makhombo ya yena.’” (Nhlavutelo 18:4) Vuprofeta bya ku wa ka Babilona wa khale eMatsalweni ya Xiheveru nakambe byi katsa ni xileriso xa Yehovha eka vanhu vakwe lexi nge: “Balekani mi huma exikarhi ka Babilona.” (Yeremiya 50:8, 13) Hilaha ku fanaka, tanihi leswi Babilona Lonkulu a nga ta lovisiwa ku nga ri khale, vanhu va Xikwembu va khutaziwa leswaku va baleka sweswi. Hi 537 B.C.E, ku kuma nkarhi wo baleka eBabilona swi endle leswaku Vaisrayele lava tshembekaka va tsaka swinene. Hi ndlela leyi fanaka, ku ntshunxiwa ka vanhu va Xikwembu evuhlongeni bya Babilona hi 1919 swi endle leswaku va tsaka swinene. (Nhlavutelo 11:11, 12) Naswona ku sukela enkarhini wolowo, vanhu van’wana va timiliyoni va yingise xileriso xa ku baleka.

23. Xana rito ro huma etilweni ri yi kandziyisa njhani mhaka ya ku baleka eka Babilona Lonkulu hi xihatla?

²³ Xana i swa xihatla hakunene ku baleka eka Babilona Lonkulu, u surisa vito ra wena evukhongerini bya misava ivi u tihambanisa hi ku helela na byona? Ina i swa xihatla, hikuva hi fanele hi va ni langutelo ra Xikwembu hi nhlengeletano leyi yo biha ya khale swinene, ku nga Babilona Lonkulu? Xikwembu a xi tilumalumanga loko xi n’wi vula nghwavava leyikulu. Kutani sweswi rito ro huma etilweni ri tivisa Yohane mhaka yin’wana malunghana ni nghwavava leyi, ri ku: “Hikuva swidyoho swa yena swi tlhandlekelane ku ya fika ehenhla etilweni, naswona Xikwembu xi tsundzuke swiendlo swa yena swa ku kala vululami. N’wi nyikeni hilaha a nyikeke hakona, naswona eka yena endlani hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi, ina, hi nhlayo leyi andzisiweke kambirhi ya swilo leswi a swi endleke; exinwelweni lexi a chelaka mpfangano eka xona, n’wi cheleleni mpfangano hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi. Mpimo lowu a tivangamiseke ni ku hanya ha wona evulovoloveni byo pfumala tingana, n’wi xaniseni mi n’wi kolorisa hi mpimo wa kona. Hikuva embilwini ya yena u tshamela ku vula a ku, ‘Ndzi tshama ndzi ri hosi ya xisati, a ndzi noni, naswona a ndzi nge pfuki ndzi kolorile.’ Hi yona mhaka leyi makhombo ya yena ma nga ta n’wi fikela hi siku rin’we, rifu ni ku kolola ni ndlala, naswona u ta hisiwa hi ndzilo a hela, hikuva Yehovha Xikwembu, la n’wi avanyiseke, u ni matimba.”—Nhlavutelo 18:5-8.

24. (a) Vanhu va Xikwembu va fanele va baleka eka Babilona Lonkulu leswaku va papalata yini? (b) Lava va tsandzekaka ku baleka eka Babilona Lonkulu va hlanganyela na yena eswidyohweni swihi?

²⁴ Lawa i marito ya matimba! Kutani swi lava leswaku munhu a teka goza. Yeremiya u khutaze Vaisrayele va le nkarhini wa yena leswaku va teka goza, a ku: “Balekani exikarhi ka Babilona, . . . hikuva i nkarhi wa ku rihisela ka Yehovha. U n’wi khoma hi ndlela leyi a n’wi khomeke ha yona. Humani exikarhi ka yena, N’wina vanhu va mina, un’wana ni un’wana a ponisa moya-xiviri wakwe eku hlundzukeni lokukulu ka Yehovha.” (Yeremiya 51:6, 45) Hi ndlela leyi fanaka, rito ro huma etilweni ri lemukisa vanhu va Xikwembu namuntlha leswaku va baleka eka Babilona Lonkulu leswaku makhombo lama nga ta n’wi wela ma nga va weli. Vuavanyisi bya Yehovha byo fana ni makhombo lebyi nga ta wela misava leyi, ku katsa na Babilona Lonkulu, byi karhi bya chumayeriwa sweswi. (Nhlavutelo 8:1–9:21; 16:1-21) Vanhu va Xikwembu va fanele va tihambanisa ni vukhongeri bya mavunwa loko va nga lavi ku weriwa hi makhombo lawa ivi eku heteleleni va lovisiwa na byona. Nakambe, ku tikhotleka enhlengeletanweni yoleyo swi ta endla leswaku va hlanganyela eswidyohweni swa yona. Na vona va ta va ni nandzu wa vuoswi bya moya ni wa ku halatiwa ka ngati “ya hinkwavo lava dlayiweke emisaveni.”—Nhlavutelo 18:24; ringanisa na Vaefesa 5:11; 1 Timotiya 5:22.

25. Vanhu va Xikwembu va hume hi tindlela tihi eka Babilona wa khale?

²⁵ Kambe, xana vanhu va Xikwembu va huma njhani eka Babilona Lonkulu? Le Babilona wa khale, Vayuda a va fanele va teka riendzo ra xiviri va suka emutini wa Babilona va tlhelela eka rikwavo eTikweni leri Tshembisiweke. Kambe a va nga fanelanga va endla sweswo ntsena. Esaya a a byele Vaisrayele ka ha ri emahlweni a ku: “Sukani, sukani, humani kona, mi nga khumbi nchumu lexi nga basangiki; humani exikarhi ka yena, tshamani mi basile, n’wina lava rhwalaka swibya swa Yehovha.” (Esaya 52:11) Ina, a va fanele va lahla mikhuva hinkwayo ya manyala ya vukhongeri bya Babilona leyi nga thyakisaka ndlela leyi va gandzelaka Yehovha ha yona.

26. Xana Vakreste va le Korinto va ma yingise njhani marito lama nge, ‘Humani exikarhi ka vona, mi tshika ku khumba xilo lexi nga basangiki’?

²⁶ Muapostola Pawulo u tshahe marito ya Esaya eka papila leri a ri tsaleleke Vakorinto a ku: “Mi nga paniwi ni lava va nga riki vapfumeri. Hikuva ku lulama ni ku kala nawu swi ni xinakulobye xihi? Kumbe ku vonakala ni munyama swi hlangana kwihi? . . . ‘Hikokwalaho humani exikarhi ka vona, mi tihambanisa,’ ku vula Yehovha, ‘naswona tshikani ku khumba xilo lexi nga basangiki.’” Vakreste va le Korinto a va nga ta kombisa ku yingisa xileriso xexo hi ku suka eKorinto. Kambe a va fanele va ti papalata hi xiviri titempele leti nga tengangiki ta vukhongeri bya mavunwa, naswona a va fanele va tihambanisa hi tlhelo ra moya ni swiendlo swa manyala swa vagandzeri volavo va swifaniso. Hi 1919, vanhu va Xikwembu va sungule ku baleka hi ndlela yoleyo eka Babilona Lonkulu, va tibasisa eka vuthala byihi ni byihi bya tidyondzo ni mikhuva ya yena leyi nga basangiki. Xisweswo, va kote ku n’wi tirhela tanihi vanhu vakwe lava tengisiweke.—2 Vakorinto 6:14-17; 1 Yohane 3:3.

27. Hi kwihi ku yelana loku nga kona exikarhi ka ku avanyisiwa ka Babilona wa khale ni ka Babilona Lonkulu?

²⁷ Babilona wa khale u xupuriwe hi ku wa ivi endzhaku a sala a ri rhumbi hikwalaho ka swidyoho swakwe. “Hikuva ku avanyisiwa ka yena ku fike ematilweni.” (Yeremiya 51:9) Hilaha ku fanaka, swidyoho swa Babilona Lonkulu swi “tlhandlekelane ku ya fika ehenhla etilweni,” leswaku Yehovha a swi lemuka hi byakwe. U ni nandzu wa vuhomboloki, ku gandzela swifaniso swa hava, mahanyelo yo biha, ku xanisa ni ku dyelela van’wana kun’we ni ku dlaya. Xin’wana lexi vangeke leswaku muti wa khale wa Babilona wu wa, a ku ri ku tirihisela ka Yehovha hikwalaho ka leswi Vababilona va swi endleke eka tempele yakwe ni le ka vagandzeri vakwe va ntiyiso. (Yeremiya 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Ku wa ka Babilona Lonkulu ni ku lovisiwa kakwe eku heteleleni i swikombiso swa ku tirihisela hikwalaho ka leswi a swi endleke eka vagandzeri va ntiyiso hi madzana ya malembe. Ina, ku loviseriwa ka yena makumu ku ta va masungulo ya “siku ra ku rihisela ka Xikwembu xa hina.”—Esaya 34:8-10; 61:2; Yeremiya 50:28.

28. Hi wihi nawu wa vuavanyisi lowu Yehovha a wu tirhisaka eka Babilona Lonkulu, naswona ha yini?

²⁸ Ehansi ka Nawu wa Muxe, loko Muisrayele a yivele warikwavo xo karhi, a a fanele a xi riha hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi kumbe ku tlula. (Eksoda 22:1, 4, 7, 9) Eku lovisiweni loku taka ka Babilona Lonkulu, Yehovha u ta tirhisa nawu lowu fanaka wa vuavanyisi. Leswi a swi endleke swi ta endliwa eka yena hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi. Babilona Lonkulu a nge tsetseleriwi hikuva na yena a nga vanga ni ntsetselelo eka lava a va xaniseke. U dyelele vanhu leswaku a hanya eka “vulovolovo . . . byo pfumala tingana.” Kutani sweswi muhloti wa tinyarhi ti ta vuya hi yena. Babilona wa khale a a titwa a ri exiyin’weni lexi hlayisekeke hi ku helela, a tibuma a ku: “A ndzi nge tshami ndzi ri noni, naswona a ndzi nge lahlekeriwi hi vana.” (Esaya 47:8, 9, 11) Na Babilona Lonkulu u titwa a sirhelelekile. Kambe ku lovisiwa ka yena, loku hlambanyiweke hi Yehovha loyi a nga “ni matimba,” ku ta endleka hi xihatla, onge hi loko ku ri “hi siku rin’we”!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 263]

“Tihosi . . . Ti Endle Vumbhisa Na Yena”

Eku sunguleni ka va-1800, vaxavisi va le Yuropa a va ngungumerisa swidzidzirisi swo tala va swi nghenisa eChayina. Hi March 1839 vatirhela-mfumo va le Chayina va ringete ku yimisa bindzu leri ri nga riki enawini hi ku teka mabokisi ya 20 000 ya swidzidzirisi swo huma eka vaxavisi va le Britain. Sweswo swi endle leswaku ku va ni ku tshwukiselana mahlo exikarhi ka tiko ra Britain ni ra Chayina. Loko vuxaka bya matiko lawa mambirhi byi ya byi tala mahlwehlwe, varhumiwa van’wana va Maprotestente va kucetele tiko ra Britain leswaku ri lwa ni tiko leri, hi ku tirhisa marito yo tanihi lama landzelaka:

“Swiphiqo leswi swi tsakisa mbilu ya mina swonghasi, hikuva ndzi anakanya leswaku swi nga hlundzukisa mfumo wa Nghilandhi, kutani Xikwembu xi tirhisa matimba ya Xona ku hirimuxa marhangu lama sivelaka evhangeli ya Kreste ku nghena eChayina.”—Henrietta Shuck, murhumiwa wa Southern Baptist.

Eku heteleleni nyimpi yi tlhekekile—ku nga nyimpi leyi namuntlha yi tiviwaka yi ri Nyimpi ya Swidzidzirisi. Varhumiwa va seketele tiko ra Britain hi mbilu hinkwayo hi marito yo tanihi lama landzelaka:

“Ndzi boheka ku vula leswaku nyimpi ya namuntlha kahle-kahle a hi ya swidzidzirisi naswona a hi ya Nghilandhi, kambe i kungu lerikulu ra Xikwembu ro tirhisa vuhomboloki bya vanhu leswaku byi hetisisa swikongomelo swa Xona swa ku kombisa tintswalo eka tiko ra Chayina hi ku mbindzimuxa rirhangu ra rona ra ku tihlawula eka matiko man’wana.”—Peter Parker, murhumiwa wa kereke ya Protestente.

Murhumiwa un’wana wa kereke ya Protestente, Samuel W. Williams, u engeterile a ku: “Voko ra Xikwembu ra vonaka eka hinkwaswo leswi paluxiweke hi ndlela yo hlamarisa, naswona a hi kanakani leswaku Loyi a vuleke leswaku U tise banga emisaveni se u fikile, naswona u tele leswaku a hatlisa a lovisa valala va Yena kutani a simeka mfumo lowu nga wa Yena. U ta lovisa xin’wana ni xin’wana ku kondza A veka Hosi ya ku Rhula.”

Malunghana ni ku dlayeteriwa loku tsemaka nhlana ka Machayina, murhumiwa J. Lewis Shuck u tsale a ku: “Swiendlo swo tano ndzi swi teka . . . swi ri swileriso swa Hosi swo susetela thyaka hinkwaro leri kavanyetaka ku yisiwa emahlweni ka Ntiyiso wa Xikwembu.”

Murhumiwa wa kereke ya Protestente, Elijah C. Bridgman, u engeterile a ku: “Minkarhi yo tala Xikwembu xi tirhise voko ra matimba ra vulawuri bya laha misaveni ku lunghiselela mfumo wa Xona ndlela . . . Eminkarhini leyi yo hlawuleka xi tirhisa munhu; kambe munhu wa kona u kongomisiwa hi matimba ya xona. Mulawuri la tlakukeke wa matiko hinkwawo u tirhise Nghilandhi ku xupula tiko ra Chayina ni ku ri tsongahata.”—Marito lama tshahiweke eka xitsalwana xa 1974 lexi nge “Ends and Means [Maendlelo Ya Swilo],” xa Stuart Creighton Miller lexi kandziyisiweke eka The Missionary Enterprise in China and America (Nkandziyiso wa le Harvard lowu hleriweke hi John K. Fairbank).

[Bokisi leri nga eka tluka 264]

‘Vaxavisi Lava Famba-fambaka Va Fuwa’

“Exikarhi ka 1929 ni le masungulweni ya Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, [Bernadino] Nogara [mufambisi wa swa timali wa Vatican] u humese mali ya le Vatican ni vayimeri va Vatican leswaku va ya tirha etindhawini to hambana-hambana leti khomeke ikhonomi ya le Italy—ngopfu-ngopfu exihlobyeni xa gezi, eka tikhampani ta tinqingho, etindhawini to lombisa mali ni le tibanki, eka tikhampani letitsongo ta ka rhalaweyi, ni laha ku endliwaka switirho swa vurimi, semendhe ni malapi. Sweswo swi tirhile hi matlhelo yo tala.

“Nogara u teke tikhampani to hlayanyana, leti katsaka La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili na La Cisaraion. Nogara u hlanganise tikhampani leti ti va khampani yin’we leyi a yi thyeke CISA-Viscosa, kutani a yi veka ehansi ka vulawuri bya Baron Francesco Maria Oddasso, un’wana wa vatirhi va le Vatican lava a va tshembiwe swinene, kutani Nogara a hlela leswaku khampani leyintshwa yi nghena ehansi ka khampani leyikulu eka hinkwato eItaly yo endla malapi, leyi vuriwaka SNIA-Viscosa. Eku heteleleni nkucetelo wa Vatican eka khampani ya SNIA-Viscosa wu kurile, kutani hi ku famba ka nkarhi yi ve ehansi ka Vatican hi ku helela—naswona sweswo swi tiyisekisiwe hileswi endzhaku ka sweswo Baron Oddasso a veke xandla xa muungameri wa yona.

“Nogara u nghenise sweswo ebindzwini ra malapi. Nogara u nghene ni le mabindzwini man’wana hi tindlela tin’wana, hikuva a a tshama a ri ni mano yo tala. Wanuna loyi wo pfumala vutianakanyi . . . swi tikomba a hoxe xandla swinene eku antswisiweni ka ikhonomi ya Italy ku tlula n’wamabindzu wihi ni wihi la tshameke a va kona eItaly . . . Benito Mussolini a nga swi kotanga ku fikelela mfumo lowu a a wu lava, kambe u tirhise Vatican na Bernadino Nogara ku simeka vulawuri bya muxaka wun’wana.”—The Vatican Empire, hi Nino Lo Bello, matluka 71-3.

Lexi xo va xikombiso xin’we ntsena xa ndlela leyi vaxavisi va tirhisanaka swinene ha yona na Babilona Lonkulu. A swi hlamarisi leswi vaxavisi lava va nga ta kolola loko munghana wa vona eka swa mabindzu a nga ha ri kona!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 259]

Loko vanhu va ri karhi va hangalaka ni misava hinkwayo, va fambe ni tidyondzo ta vukhongeri bya Vubabilona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 261]

Ku fana ni murindzi, lava ntlawa wa Yohane va twarisa leswaku Babilona u wile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 266]

Marhumbi ya Babilona wa khale i xikombiso xa ku lovisiwa loku taka ka Babilona Lonkulu