Xihambano

Nhlamuselo: Xilo lexi Yesu Kreste a dlayeriweke eka xona, vanhu vo tala va Vujagana va ri i xihambano. Rito ra Xinghezi leri nge cross (xihambano) ri huma eka ra Xilatini leti nge crux.

Ha yini tibuku ta Watch Tower ti humesa Yesu a ri emhandzini, mavoko ma ri ehenhla ka nhloko yakwe ematshan’weni yo n’wi humesa a ri eka xihambano lexi tolovelekeke?

Rito ra Xigriki leri hlamuseriwaka va ku “xihambano” eka vuhundzuluxeri byo tala bya manguva lawa bya Bibele (“mhandzi ya nxaniso” eka NW) i stau·rosʹ. Hi Xigriki xo sungula, rito leri a ri vula mhandzi leyi nga lo thwii, kumbe nsika. Endzhaku ri tirhiseriwe ku vula mhandzi ya ku dlayela eka yona leyi hingakanyiweke. The Imperial Bible-Dictionary ya swi pfumela leswi, loko yi ku: “Rito ra Xigriki leri vulaka xihambano [stau·rosʹ], kahle-kahle ri vula mhandzi, ntsandze lowu nga lo thwii, kumbe nsika, leyi xin’wana ni xin’wana xi nga hayekiwaka eka yona, kumbe leyi nga celeriwaka [ku biyela] ndhawu yo karhi. . . . Hambi eka Varhoma, crux (laha rito rerhu leri nge xihambano [cross] ri humaka kona) swi tikomba ri ri rito leri eku sunguleni a ku ri nsika leyi ololokeke.”—Yi hleriwe hi P. Fairbairn (London, 1874), Vhol. I, tl. 376.

Xana swi ve tano malunghana ni ku dlayiwa ka N’wana wa Xikwembu? Nakambe hi xiya leswaku Bibele yi tirhisa rito xyʹlon ku hlamusela xilo lexi tirhisiweke. A Greek-English Lexicon, hi Liddell na Scott, yi hlamusela rito leri tanihi: “Rivalelo leri tsemiweke leri lungheleke ku tirhisiwa, rihunyi, nondzo, ni swin’wana . . . xiphemu xa nsika, ntsandze, mhingu, phuphu . . . riboko, muchizo . . . mhandzi laha swigevenga a swi beleriwa kona . . . ya nsinya, murhi lowu tsakamaka.” Yi tlhela yi vula leswaku “eka NT, ya xihambano,” yi tshaha Mintirho 5:30 na 10:39 tanihi swikombiso swa mhaka leyi. (Oxford, 1968, matl. 1191-2) Hambi swi ri tano, eka tindzimana teto ku hundzuluxela ka KJ, RS, JB ni ka Dy, ku hundzuluxela xyʹlon tanihi “murhi.” (Ringanisa nhlamuselo leyi na Vagalatiya 3:13; Deteronoma 21:22, 23.)

Buku leyi nge The Non-Christian Cross, hi J. D. Parsons (London, 1896), yi ri: “Ku hava xivulwa ni xin’we eka matsalwa yo tala lama hlanganisaka Testamente Leyintshwa, lexi, hi Xigriki xo sungula, xi nyikaka hambi vumbhoni byo gega bya leswaku stauros lexi tirhisiweke eka Yesu a ku nga ri yona mhandzi leyi tiviwaka hi mani na mani; a ha ha vuli mhaka ya leswaku a ku nga ri mhandzi yin’we, kambe a ku ri timbirhi leti beleriweke kun’we ti va xihambano. . . . Swi va hambukisa ngopfu vadyondzisi va hina ku hundzuluxela rito leri nge stauros tanihi ‘xihambano’ loko ku hundzuluxeriwa matsalwa ya Xigriki ya Kereke hi tindzimi ta rikwerhu, ni ku seketela endlelo rero hi ku nghenisa ‘xihambano’ eka swihlamusela-marito swa hina tanihi nhlamuselo ya stauros handle ko hlamusela kahle leswaku leyi a ku nga ri yona nhlamuselo yo sungula ya rito leri enkarhini wa Vaapostola, swi teke nkarhi wo leha leswaku yi va nhlamuselo leyikulu, naswona yi ve tano, loko sweswo swi endlekile hakunene, hi mhaka ya leswi, hambi loko vumbhoni lebyi twalaka byi nga ri kona, ku gimetiweke hi leswaku stauros yoleyo leyi Yesu a dlayiweke eka yona a yi yime hi mukhuva wolowo.”—Matl. 23-4; nakambe vona The Companion Bible (London, 1885), Xita-ndzhaku No. 162.

Hikwalaho vumbhoni byi kombisa leswaku Yesu u fele emhandzini leyi nga lo thwii, ku nga ri exihambanweni xa ndhavuko.

Xana hi wahi masungulo ya matimu ya xihambano xa Vujagana?

“Swilo swo hambana-hambana leswi sukelaka eminkarhini ya le mahlweni ka nguva ya Vukreste, swi kumiwe swi funghiwe hi swihambano swa mixaka-xaka, eswiphen’wini swo tala swa le minkarhini ya khale. Indiya, Siriya, Peresiya na Egipta hinkwawo a ma ri ni swikombiso swa ntsandza-vahlayi . . . Ku tirhisiwa ka xihambano tanihi mfungho wa vukhongeri eminkarhini ya le mahlweni ka Vukreste ni le xikarhi ka vanhu lava nga riki Vakreste swi nga ha langutiwa tanihi swa misava hinkwayo, naswona hi tindlela to tala swi hlanganisiwe ni ndlela yo karhi ya ku gandzela ntumbuluko.”—Encyclopædia Britannica (1946), Vhol. 6, tl. 753.

“Xiyimo [xa xihambano xa tinsika timbirhi leti hingakanyiweke] xi sungule eKalediya wa khale, naswona a xi tirhisiwa tanihi mfungho wa xikwembu Tamuzi (lexi nga ni xivumbeko xa Tau loyi a nga xihundla, letere ro rhanga ra vito rakwe) etikweni rero ni le matikweni ya le kusuhi, ku katsa na Egipta. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-3 A.D. tikereke se a ti fularhele, kumbe ku tsatsela, tidyondzo to karhi ta ripfumelo ra Vukreste. Leswaku ku kurisiwa ndhuma ya fambiselo ra vafundhisi lava gwineheke, vahedeni va amukeriwile etikerekeni handle ka ku tswariwa ra vumbirhi hi ripfumelo, naswona va pfumeleriwe ku tshama ni swifaniso ni mimfungho ya vona ya vuhedeni. Hikwalaho Tau kumbe T, hi xiyimo lexi tolovelekeke, swin’we ni nhonga leyi hingakanyeke yi ehliseriwa ehansi, swi amukeriwile tanihi leswi yimelaka xihambano xa Kreste.”—An Expository Dictionary of New Testament Words (London, 1962), W. E. Vine, tl. 256.

“I mhaka leyi hlamarisaka, kambe leyi nga kanakanisiki, leswaku enkarhini wo leha Kreste a nga si velekiwa, ni ku sukela ematikweni lama nga khumbiwangiki hi dyondzo ya Kereke, Xihambano xi tirhisiwe tanihi mfungho wo kwetsima. . . . Bacchus wa Magriki, Tamuzi wa le Tire, Bel wa Makalediya, na Odin wa Mascandinavia, hinkwavo a va fanekiseriwa hi nchumu wo karhi lowu fanaka ni xihambano.”—The Cross in Ritual, Architecture, and Art (London, 1900), G. S. Tyack, tl. 1.

“Xihambano hi xiyimo xa ‘Crux Ansata’ . . . a xi rhwariwa hi swandla swa vaprista va Egipta ni tihosi leti nga Vapapa tanihi mfungho wa vulawuri lebyi va nga na byona tanihi vaprista va xikwembu xa Dyambu ni lexi a xi vitaniwa ‘Mfungho Wa Vutomi.’”—The Worship of the Dead (London, 1904), Colonel J. Garnier, tl. 226.

“Mixaka-xaka ya swihambano yi kumeka hinkwako emaribyeni ya xitsundzuxo ni le masirheni ya Egipta, naswona valawuri vo tala va swi languta tanihi xikombiso xa xiluma [xifanekiselo xa xirho xa wanuna xa rimbewu] kumbe ku hlangana ka rimbewu. . . . Emasirheni ya le Egipta crux ansata [xihambano lexi nga ni xirhendzevutana kumbe xikhomo ehenhla] xi kumeka swin’we ni xirho xa wanuna.”—A Short History of Sex-Worship (London, 1940), H. Cutner, matl. 16-7; nakambe vona The Non-Christian Cross, tl. 183.

“Swihambano leswi a swi tirhisiwa tanihi mimfungho ya xikwembu xa dyambu xa le Babilona, +, naswona swi sungule ku humelela eka xingwece ya Julius Cæsar, 100-44 B.C., ni le ka mali leyi endliweke hi mativula ya Cæsar (ku nga Augustus), 20 B.C. Eswingweceni swa Constantine mfungho lowu tirhisiwaka ngopfu hi lowu, +; kambe wona mfungho lowu wu tirhisiwa handle ka xirhendzevutana, wu ri ni tinhla ta mune leti ringanaka; naswona mfungho lowu a wu dzunisiwa ngopfu tanihi ‘Vhilwa Ra Dyambu’. Hi fanele hi vula leswaku Constantine a a ri mugandzeri wa xikwembu xa dyambu, naswona a a nga amukeriwi ‘eKerekeni’ ku fikela loko endzhaku ka kotara ya lembe-xidzana a te ni ntsheketo wa leswaku yena u vone xihambano xo tano ematilweni.”—The Companion Bible, Xita-ndzhaku No. 162; nakambe vona The Non-Christian Cross, matl. 133-41.

Xana ku dzunisa xihambano i xiendlo lexi fambisanaka ni Matsalwa?

1 Kor. 10:14: “Vamakwerhu lava rhandzekaka, chavani ku phahla swikwembu swa hava.” (Xikwembu xa hava i xifaniso kumbe mfungho lowu nga nchumu wa ku tinyiketela eka wona, wa ku wu dzunisa kumbe ku wu gandzela.)

Eks. 20:4, 5, JB: “U nga tshuki u tiendlela xifaniso lexi vatliweke kumbe xifaniso xa yini na yini lexi nga etilweni kumbe emisaveni ehansi kumbe ematini emisaveni; u nga tshuki u swi nkhinsamela kumbe u swi tirhela.” (Xiya leswaku Xikwembu xi lerisa leswaku vanhu va xona va nga endli xifaniso ni xin’we lexi vanhu a va ta xi nkhinsamela.)

Lexi tsakisaka i nhlamuselo leyi ya New Catholic Encyclopedia: “Swifaniso swa ku fa ka Kreste ka nkutsulo eGolgota a swi humeleli eka mimfungho ya le ka malembe-xidzana yo sungula ya Vukreste. Vakreste vo sungula, hi ku landza nsivelo wa Testamente ya Khale wa swifaniso leswi vatliweke, a va chava hambi ku ri ku endla xifaniso lexi kombisaka Nhlomulo wa Hosi.”—(1967), Vhol. IV, tl. 486.

Malunghana ni Vakreste va lembe-xidzana ro sungula, History of the Christian Church yi ri: “Ku tirhisiwa ka xihambano a ku nga ri kona naswona a ku nga ri na nchumu lexi yimelaka xihambano.”—(New York, 1897), J. F. Hurst, Vhol. I, tl. 366.

Xana ku ni ku hambana loko munhu a tsakela xihambano ntsena, kambe a nga xi gandzeli?

Xana a wu ta titwisa ku yini loko munghana wa wena lonkulu a dlayiwa hikwalaho ka swihehlo swa mavunwa? Xana a wu ta xi endla xifaniso xa nchumu lowu a dlayiweke ha wona? Xana a wu ta wu rhandza, kumbe a wu ta wu venga?

EIsrayele wa khale, Vayuda lava nga tshembekiki va rilele ku fa ka Tamuzi xikwembu xa mavunwa. Yehovha u vule leswaku leswi a va swi endla a ku ri ‘nchumu lowu nyangatsaka.’ (Ezek. 8:13, 14) Hi ku ya hi matimu, Tamuzi a a ri xikwembu xa le Babilona, naswona xihambano a xi tirhisiwa tanihi mfungho wakwe. Ku sukela eku sunguleni ka rona emasikwini ya Nimrodo, Babilona a ri kaneta Yehovha naswona a ri ri nala wa vugandzeri bya ntiyiso. (Gen. 10:8-10; Yer. 50:29) Kutani hi ku rhandza xihambano, munhu u dzunisa xifaniso xa vugandzeri lebyi kanetaka Xikwembu xa ntiyiso.

Hi laha swi tsariweke ha kona eka Ezekiyele 8:17, vagwinehi va Vayuda na vona ‘va tshinete rhavi enhompfini ya Yehovha.’ Leswi u swi langute tanihi leswi ‘nyangatsaka’ ni leswi ‘khomisaka tingana.’ Hikwalaho ka yini? ‘Rhavi’ leri, hi ku vula ka vahlamuseri van’wana, a ri yimela xirho xa rimbewu xa wanuna, a ri tirhisiwa eku gandzeriweni ka xifaniso xa xirho xa wanuna. Kutani, xana Yehovha u ku languta njhani ku tirhisiwa ka xihambano, lexi khale, hi laha hi voneke ha kona, a xi tirhisiwa tanihi xifaniso xa vugandzeri bya xifaniso xa xirho xa wanuna?