Xana Xihambano I Xa Vakriste?
“MANANA u ndzi nyike xona.” “Xi tiyile.” “Ndzi xi ambala tanihi xiambalo.” “Ndzi nga titwa ndzi nga ntshunxekanga loko ndzi nga ri na xona.” “Xi ndzi sirheleta eka leswo biha.” “I nchumu wo wu haka enketanini ntsena.”
Xisweswo ku hlamule vanhu va nga ri vangani lava vutisiweke leswaku ha yini va ambale xihambano. Hambi leswi entiyisweni va nga riki hinkwavo lava endlaka tano hikwalaho ka ku tinyikela ka vukhongeri, ku ambala xihambano i fexeni eswiphen’wini swin’wana swa misava. Hambi ku ri vantshwa va le Soviet va voniwe va xi ambala. Vo tala va hlanganisa nkoka lowukulu wa vukhongeri eka xihambano, hikuva, hi laha muntshwa un’wana a swi vekeke ha kona, “Xi hlawulekile.”
Kambe xana hakunene swa fanela eka Mukriste ku ambala xihambano? Xana xi fanisa hi laha ku kongomeke ndlela leyi Kriste a feke ha yona? Naswona ku ni minsivelo leyi tirhaka yo xi hakarha tanihi xiambalo? Leswaku hi ta swi vona, a hi rhangeni hi languta masungulo ya xihambano.
Xana I Mfungho Wa Vukriste?
U nga ha anakanya leswaku Vakriste a ku ri vona vo sungula ku tirhisa xihambano. Hambi swi ri tano, The Encyclopedia Americana, yi vulavula hi “ku tirhisiwa ka xona ka khale hi Mahindu ni Mabudha eIndia ni le China, naswona hi Vapersia, Vaasiriya ni Vababilona.” Hi ku fanana, Chambers’s Encyclopaedia, (nkandziyiso wa 1969) yi vula leswaku xihambano “a xi ri xifaniso lexi a xi hlanganisa tinhlamuselo ta vukhongeri ni ta minthyeketo khale ku nga si fika nguva ya Vukriste.”
Hakunene, ku hava vumbhoni bya leswaku Vakriste vo sungula va tirhise xihambano evugandzerini bya vona. Emasikwini yo sungula ya Vukriste, a ku ri vahedeni va Varhoma lava tirhiseke xihambano! The Companion Bible yi ri: “Swihambano leswi a swi tirhisiwa tanihi mimfungho ya xikwembu-dyambu xa Vababilona . . . naswona ro sungula swi voniwe eka khoyini ya Julius Caesar, 100-44 B.C., naswona endzhaku eka khoyini leyi endliweke ya mudyandzhaka wa Caesar (Augustus), 20 B.C.” Xikwembu xa ntumbuluko xa Varhoma Bacchus minkarhi yin’wana a xi yimeriwa hi banti ra le nhlokweni leri nga ni swihambano swo hlaya.
Kutani, xana xihambano xi ve mfungho wa Vujagana hi ndlela yihi?
Constantine Ni Xihambano
Hi 312 C.E., Constantine, loyi a fumaka ndhawu leyi sweswi yi tivekaka tanihi Furwa na Britain, u pfuxe nyimpi yo lwisana ni sivara wakwe, Maxentius, wa Italy. Endleleni loko a vika u vone xivono—xihambano lexi eka xona a ku ri ni marito lama nge “Hoc vince,” leswi vulaka ku, “Hi ku hlula loku.” Endzhaku ka ku hlula kakwe, Constantine u endle xihambano xiyenge xa mavuthu yakwe. Loko endzhaku Vukriste byi vile xiyimo xa vukhongeri xa Mfumo wa Rhoma, xihambano xi ve mfungho wa kereke.
Kambe xana xivono xo tano hakunene xi ve kona? Timhaka ta nthyeketo lowu, entiyisweni, i mavarivari naswona ti hamba-hambanile. Kahle-kahle, a swi ta nonon’hwa ku kuma xichudeni lexi nga fanelekiki xa nhlavutelo ya Xikwembu ku tlula Constantine. Enkarhini wa xiendlakalo lexi, a a ri mugandzeri la hisekaka wa xikwembu-dyambu. Constantine nakambe u nyikele Sonto tanihi siku ro gandzela dyambu. Mahanyelo yakwe endzhaku ka leswi vuriwaka ku hundzuka ya tlhele ya nyika vumbhoni byintsongo bya ku tinyikela ka xiviri eka milawu leyinene. Ku dlaya, ku xisa ni ku navela ka politiki swi fume vutomi byakwe. Swi vonaka onge eka Constantine, Vukriste a byi nga vuli nchumu ku tlula xitirho xa politiki xo hlanganisa mfumo lowu avaneke.
Nakambe ku na vumbhoni byintsongo bya leswaku muxaka wa xihambano lexi Constantine a xi “voneke” hakunene a wu yimela xitirho lexi tirhisiweke ku dlaya Kriste. Leswi tsariweke eka tikhoyini to tala leti Constantine a ti endleke hi ku siya-siyana i swihambano swa xivumbeko xa X na “P” ehenhla ka swona. (Vona xikombiso.) An Expository Dictionary of New Testament Words, hi W. E. Vine, yi ri: “Eka Chi, kumbe X, leyi Constantine a vuleke leswaku u yi vonile exivonweni lexi n’wi endleke leswaku a lwela ripfumelo ra Vukriste, rito rolero a ku ri masungulo ya rito ‘Kriste’ [hi ririmi ra Xigriki] naswona a a nga ta endla nchumu hi ‘Xihambano,’” hi leswaku, tanihi xitirho xa ku dlaya. Kahle-kahle, muxaka lowu wa xihambano wu vonaka eka mfungho wa vuhedeni wa dyambu.
Hikwalaho, ha yini xihambano xi amukeriwe hi ku olova hi “Vakriste”? Dictionary ya Vine yi ya emahlweni yi ku: “Exikarhi ka lembe xidzana ra vu-3 A.D. tikereke ti sukile eka, kumbe ku sungula, tidyondzo tin’wana ta ripfumelo ra Vukriste. Leswaku va andzisa xivandla xa fambiselo ra vugwinehi ebandlheni vahedeni va amukeriwile etikerekeni handle ko pfuxetiwa hi ripfumelo, naswona va pfumeleriwile ku hlayisa swikombiso ni mimfungho ya vona ya vuhedeni. Hikwalaho Tau kumbe T, hi xivumbeko xa sweswinyana, ni xiphemu xa xihambano lexi ehlisiweke, swi pfumeleriwe ku yimela xihambano xa Kriste.”
Ku Hundzuka Ka Xihambano
Xana a ku ri ku rhandza Kriste loku vangeleke xihambano, enkarhini lowu wa le ndzhaku, leswaku xi va lexi xiximekaka? Encyclopaedia of Religion and Ethics yi ri: “Hi lembe xidz[ana] ra vu-4 ripfumelo ra vungoma ri sungule ku tiya eKerekeni.” Tanihi singita leri tsakisaka, ku endla mfungho wa xihambano hi ku olova ku anakanyiwe leswaku “i xisirhelelo lexi tiyeke xa mademona, ni murhi wa mavabyi hinkwawo.” Ku tirhisiwa ka vukholwa-hava ka xihambano ka ha ri kona ni namuntlha.
Hi malembe yo tala, tinxaka to hambana-hambana ta 400 ta swihambano ti ve kona. Eku sunguleni, Kriste hi yexe a a nga fanisiwanga. Ku ri na sweswo, a ku ta endliwa xifaniso xa muntshwa la khomeke xihambano lexi khavisiweke. Endzhaku, xinyimpfana xi katsiwile. Hi 691 C.E., huvo ya le Trullo yi endle “ximfumo” xihambano lexi kombaka ku hlaseriwa ka jaha, ematshan’wini ya xinyimpfana, exihambanweni. Hi ku famba ka nkarhi leswi swi hundzuke xihambano—xihambano lexi nga ni xifaniso xa miri wa Kriste.
Xana Kriste U Fele eXihambanweni?
‘Kambe xana Bibele a yi dyondzisi leswaku Kriste hakunene u fele exihambanweni?’ un’wana a nga ha vutisa. Ku hlamula leswi, hi fanele ku languta tinhlamuselo ta marito mambirhi ya Xigriki lawa vatsari va Bibele va ma tirhiseke ku hlamusela xitirho xa rifu ra Kriste: stau·rosʹ na xyʹlon.
The International Standard Bible Encyclopedia (1979) ehansi ka xihloko lexi nge “Xihambano” yi ri: “Eku sunguleni staurós ra Xigriki a ri vula mhandzi yo ololoka, leyi yimisiweke yi tiya emisaveni. . . . A ti yimisiwe ti pheta ti xaxamela ti biyela kumbe ku sirheleta miti, kumbe ha yin’we-yin’we a ti longoloxiwa tanihi switirho swa nxaniso leswi vadyohi lavakulu a va hayekiwa kona erivaleni leswaku va fa (kumbe, loko se va dlayiwile, leswaku mintsumbu ya vona yi vungunyiwa swinene).”
I ntiyiso, Varhoma a va tirhisa xitirho xo dlaya lexi tivekaka hi Xilatini tanihi crux. Kutani loko ku hundzuluxeriwa Bibele yi ya eka Xilatini, rito leri nge crux a ri tirhiseriwa ku vula stau·rosʹ. Hikwalaho ka leswi rito ra Xilatini crux ni rito ra Xinghezi cross ya fanaka, hi ku hoxisa vo tala va ehleketa leswaku crux a ku ri mhandzi ya xihambano. Hambi swi ri tano, The Imperial Bible-Dictionary yi ri: “Hambi ku ri exikarhi ka Varhoma crux (leri xihambano xa hina xi tekiweke eka rona) ri vonaka eku sunguleni ri vile mhandzi yo ololoka, naswona leswi nkarhi na nkarhi ku tshame ku ri xiphemu lexi fanelaka.”
Buku ya The Non-Christian Cross ya engetela: “Ku hava xiga ni xin’we eka matsalwa yo tala yo hambana-hambana lama vumbaka Testamente Leyintshwa, lexi, hi Xigriki xo sungula, xi vekaka vumbhoni lebyi nga kongomangiki emhakeni ya leswaku stauros leyi tirhisiweke emhakeni ya Yesu a ku ri yin’wana handle ka stauros leyi tolovelekeke [phuphu kumbe mhandzi]; emhakeni ya leswaku a yi vumbiwa, hayi hi xiphemu xin’we xa mhandzi, kambe hi swiphemu swimbirhi leswi beleriweke kun’we hi xivumbeko xa xihambano.” Kriste ingi a vambiwile hi xivumbeko xa crux (stau·rosʹ) lexi tivekaka tanihi crux simplex. Sweswo a ku ri ndlela leyi mhandzi yo tano yi kombisiweke ha yona hi mudyondzi wa xikolo wa Rhoma Khatoliki Justus Lipsius wa lembe xidzana ra vu-16.
Ku vuriwa yini hi rito rin’wana ra Xigriki, xyʹlon? A ri tirhisiwa eka ku hundzuluxela ka Xigriki ka Septuagint ka Bibele eka Ezra 6:11. Eka New World Translation ri hlayekisa leswi: “Nḍi lerisa nḍi ri mina, nḍi ku: Rito leri ra mina loko ri hambušiwa hi munhu, e mhanḍe yi ta hlomuriwa e ndlwini ya yena, yi yimberiwa, kutani a beriwa ka yona; yindlu ya yena yi ta hunḍuriwa tala hikwalaho ka ŝona.” Entiyisweni, ntsandze, kumbe “mhanḍe,” a yi katseka laha.
Vahundzuluxeri vo tala va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki (Testamente Leyintshwa) hikwalaho va hundzuluxela marito ya Petro eka Mintirho 5:30 leswaku ya hlayekisa leswi: “Xikwembu xa vatata wa hina xi pfuxile Yesu eku feni, endzhaku ka loko mi n’wi dlayile hi ku n’wi hayeka emhandzeni [kumbe, “murhi,” hi ku ya hi King James Version, New International Version, The Jerusalem Bible, na Revised Standard Version].” Nakambe u nga ha rhandza ku kambisisa ndlela leyi Bibele ya wena yi hundzuluxelaka xyʹlon ha yona eka: Mintirho 10:39; 13:29; Vagalatiya 3:13; na 1 Petro 2:24.
Ku Famba Hi Ripfumelo, Hayi Hi Ku Swi Vona
Hambi ku ri endzhaku ko xiya xikombiso xo tano xa leswaku Kriste hakunene u fele emhandzini, van’wana a va voni swi hoxile eku ambaleni ka xihambano. Va nga ha ku: ‘I xiambalo ntsena.’
Hambi swi ri tano, tsundzuka hi laha xihambano xi tirhisiweke ha kona evurungurwini—tanihi xivumbeko xa vugandzeri bya vahedeni ni xa ku chavisa ka vukholwahava. Xana ku ambala xihambano, hambi loko ku ri xiambalo ntsena, swi twanana ni xitsundzuxo xa muapostola Pawulo eka 1 Vakorinto 10:14: “Hikokwalaho, vamakwerhu lava rhandzekaka, chavani ku phahla swikwembu swa hava”?
Ku vuriwa yini hi Vakriste va ntiyiso namuntlha? Na vona, va fanele ku tivonela eka xilaveko xo ‘hambana swinene ni swikwembu swa hava,’ hi laha Bibele yi tsundzuxaka ha kona. (1 Yohane 5:21) Kutani a va kumi xihambano ku ri xiambalo lexi fanelaka. Va tsundzuka nhlamuselo ya Pawulo leyi nge: “A ku rhukaniwe un’wana ni un’wana la hayekiweke emurhini,” kutani va vona swi antswa ku anakanya ha Kriste tanihi Hosi leyi vangamaka leyi vekiweke exiluvelweni!—Vagalatiya 3:13; Nhlavutelo 6:2.
Hambi leswi Vakriste vo tano va nga ambariki xihambano, va tlangela swinene mhaka ya leswaku Kriste u va ferile. Va swi tiva leswaku gandzelo ra Kriste i xikombiso lexi hlamarisaka xa “matimba ya Xikwembu” ni rirhandzu ra hi laha ku nga heriki. (1 Vakorinto 1:18; Yohane 3:16) Kambe a va lavi xilo lexi vonekaka xo fana ni xihambano ku va pfuna ku gandzela Xikwembu lexi xa rirhandzu. Hikuva, hi laha Pawulo a khongoteleke ha kona, va “[famba] hi ku pfumela, ku nga ri hi ku swi vona.”—2 Vakorinto 5:7.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
Xihambano a xi kumeka hi tinxaka ni swivumbeko swo tala hi malembe xidzana yo tala
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Xifaniso xa xikwembu xa Magriki Marsyas la yevuriweke a hanya ensinyeni wa murhi—The Louvre, eParis