Buku Ya Bibele Ya Vu-55—2 Timotiya

Mutsari: Pawulo

Ndhawu Ya Vutsari: Rhoma

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 65 C.E.

1. I nxaniso wihi lowu tlhekekeke eRhoma kwalomu ka 64 C.E., naswona hikwalaho ka xivangelo xihi lexi nga erivaleni?

NAKAMBE Pawulo a a ri mukhotsiwa eRhoma. Hambi swi ri tano, swiyimo swa ku khotsiwa loku ka vumbirhi a swi nonon’hwa swinene ku tlula leswiya swo sungula. A ku ri kwalomu ka 65 C.E. Ndzilo lowukulu a wu hlasele Rhoma hi July 64 C.E., wu vanga ku onheka lokukulu eka 10 wa swifundza swa 14 swa muti lowu. Hi ku ya hi Tacitus, n’wamatimu wa Rhoma, Mufumi Nero a a nga swi koti ku “susa ku pfumela loko biha ka leswaku ndzilo lowu wu ve kona hikwalaho ka xileriso. Hikwalaho, ku herisa xiviko lexi, Nero u bohe lava va nga na nandzu ivi a tisa minxaniso leyikulu swinene ehenhla ka ntlawa lowu vengeriwaka ku nyenya ka wona, lowu vaaki a va wu vitana Vakriste. . . . Vunyingi lebyikulu byi hehliwile, hayi ngopfu-ngopfu hi vugevenga bya ku hisa muti, kambe hikwalaho ka rivengo ra vanhu. Ku hlekuriwa hinkwako ku landzele ku fa ka vona. Va funengetiwe madzovo ya swivandzana, va lumiwe hi timbyana ni ku dlayiwa, kumbe va beleriwe eswihambanweni, kumbe va avanyiseriwa ndzilo ivi va hisiwa, leswaku va tirha tanihi mavoni ya vusiku byin’wana ni byin’wana loko nhlikanhi wu hundzile. Nero u nyikele mintanga ya yena eka vahlaleri . . . Kwalaho ku pfuke ntlhaveko wa ntwela-vusiwana; hikuva a swi nga pfuni vanhu hi laha swi vonakaka ha kona, kambe a va dlayeriwa ku anerisa tihanyi ta vanhu.”a

2. Pawulo u tsale Timotiya wa Vumbirhi ehansi ka swiyimo swihi, naswona ha yini a vulavula hi Onesiforo hi ndlela yo tlangela?

² Kumbexana a ku ri enkarhini wa gandlati leri ra nxaniso wa vukari loko Pawulo a tikuma a ri mukhotsiwa eRhoma. Nkarhi lowu a a bohiwe hi tinketani. A a nga languteli ku ntshunxiwa, kambe u rindzele ku avanyisiwa ko hetelela ni ku dlayiwa ntsena. Vaendzi a va nga ri vangani. Entiyisweni, leswaku un’wana ni un’wana a titivisa erivaleni tanihi Mukriste a ku ri ku tinghenisa ekhombyeni ra ku khomiwa ni ku dlayiwa hi ku xanisiwa. Hikwalaho, Pawulo u swi kotile ku tsala malunghana ni muendzi wa yena loyi a humaka aEfesa hi ku tlangela a ku: “Ingi Hosi yi nga tsetselela ndyangu wa ka Onesiforo, hikuva ú ndzi rhulisile mbilu ko tala; naswona, ku bohiwa ka mina hi tinketani a ku n’wi khomisanga tingana. Kambe loko a fikile eRhoma ú ndzi lavisisile hinkwako hi matimba a ko a ndzi kuma.” (2 Tim. 1:16, 17) Loko a tsala a ri ehansi ka ndzhuti wa rifu, Pawulo u tivula “muapostola wa Kriste Yesu hi ku rhandza ka Xikwembu, mina ndzi rhumiweke ku twarisa vutomi lebyi nga kona eka Kriste Yesu.” (1:1) Pawulo a a swi tiva leswaku vutomi bya ku hlangana na Kriste a byi n’wi rindzerile. U chumayele eka yo tala ya miti leyikulu ya tindhawu leti tiviwaka, ku sukela eYerusalema ku ya eRhoma, naswona kumbexana hambi ku ri ku ya fika ekule ko tanihi le Spain. (Varhoma 15:24, 28) U fambe endleleni leyi ku fikela emakumu hi ku tshembeka.—2 Tim. 4:6-8.

3. Timotiya wa Vumbirhi yi tsariwe rini, naswona yi pfune Vakriste hi malembe layo tala hi ndlela yihi?

³ Papila leri kumbexana ri tsariwe kwalomu ka 65 C.E., emahlweninyana ka ku dlawela ripfumelo ka Pawulo. Timotiya kumbexana a a ha ri aEfesa, hikuva Pawulo a a n’wi khutaze ku tshama kona. (1 Tim. 1:3) Sweswi, Pawulo u khutaza Timotiya kambirhi ku ta eka yena hi ku hatlisa, naswona u n’wi kombela ku ta na Marka, kun’we ni jasi ni tibuku to songiwa leti Pawulo a ti siyeke eTrowasi. (2 Tim. 4:9, 11, 13, 21) Tanihi leswi ri tsariweke hi nkarhi wo nonon’hwisa xileswi, papila leri a ri ri ni xikhutazo xa matimba eka Timotiya, naswona ri hambetile ri nyikela xikhutazo lexi pfunaka eka Vakriste va ntiyiso emalembeni hinkwawo ku sukela hi nkarhi wolowo.

4. I yini lexi kombisaka leswaku Timotiya wa Vumbirhi yi tshembekile ni ku va enxaxamelweni wa ntiyiso wa tibuku?

⁴ Buku ya Timotiya wa Vumbirhi yi tshembekile ni ku va nxaxamelo wa ntiyiso hi swivangelo leswi ana se swi hlamuseriweke ehansi ka Timotiya wo Sungula. Yi xiximiwile ni ku tirhisiwa hi vatsari ni vahlamuseri vo sungula, ku katsa na Polycarp eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E.

LESWI NGA ENDZENI KA TIMOTIYA WA VUMBIRHI

5. I ripfumelo ra muxaka muni leri Timotiya a nga na rona, kambe u fanele ku hambeta a endla yini?

⁵ “Landza ntila wa marito lama tiyeke ya xiviri” (1:1–3:17). Pawulo u byela Timotiya leswaku a nga kali a n’wi rivala eswikhongelweni swa yena ni leswaku u navela ku n’wi vona. U tsundzuka ‘ripfumelo leri nga hava vukanganyisi’ leri nga eka Timotiya ni leri ri akeke ku sungula eka kokwa wa yena wa xisati Luwisa ni mana wakwe Yunika. Timotiya u fanele ku hlanganyeta nyiko leyi yi nga eka yena ku fana ni ndzilo, ‘hikuva Xikwembu a xi nyikanga moya wa vutoya, kambe lowuya wa matimba ni rirhandzu ni wa ku tenga ka mianakanyo.’ Hikwalaho a a ve loyi a nga riki na tingana eku nyikeleni ka vumbhoni ni ku tiyisela leswo biha eka mahungu lamanene hikwalaho ka leswi tintswalo ta Xikwembu leti nga fanelangiki ti kombisiweke erivaleni hi ku humelela ka Muponisi, Kriste Yesu. Timotiya u fanele ku “landza ntila wa marito lama tiyeke ya xiviri” lama a ma tweke eka Pawulo, a ma hlayisa tanihi rifuwo lerinene.—1:5, 7, 13.

6. I xitsundzuxo xihi lexi Pawulo a xi nyikaka ehenhleni ko dyondzisa, naswona Timotiya a nga va wanuna wa migingiriko loyi a amukeriwaka ni xibye lexi xiximekaka hi ndlela yihi?

⁶ Timotiya u fanele ku hundzisela swilo leswi a swi dyondzeke eka Pawulo eka “vanhu lavo tshembeka, lava na vona va nga ta kota ku dyondzisa van’wana.” Timotiya u fanele ku tikombisa a ri socha lerinene ra Kriste Yesu. Socha ri papalata swirimbana swa bindzu. Ku tlula kwalaho, loyi a tlhomiwaka risiva emintlangwini u endla mphikizano hi ku ya hi milawu. Leswaku a kuma ku twisisa, Timotiya u fanele ku anakanyisisa hi marito ya Pawulo nkarhi na nkarhi. Swilo swa nkoka swo swi tsundzuka ni ku tsundzuxa van’wana ha swona hi leswaku ‘Yesu Kriste u pfuxiwile eku feni naswona a a ri wa mbewu ya Davhida’ ni leswaku ku ponisiwa ni ku dzuneka loku nga heriki eku hlanganeni na Kriste, va fuma tanihi tihosi na yena, i tihakelo ta vahlawuriwa lava va tiyiselaka. Timotiya u fanele ku tikarhata leswaku a tikombisa tanihi wanuna wa migingiriko loyi a amukelekaka eka Xikwembu, a papalata ku vulavula loku nga pfuniki nchumu loku onhaka leswo kwetsima, loku hangalakaka ku fana ni xilondza lexi pfundzelaka. Tanihi leswi endlwini leyikulu xibye lexi xiximekaka xi hlayisiwaka xi hambanile ni lexi xi nga xiximekiki, kutani Pawulo u tsundzuxa Timotiya ku “chava ku hluriwa hi ku navela loku telaka lavantshwa, [a] kongomana ni ku lulama, ni ku pfumela, ni rirhandzu, ni ku rhula, swin’we ni lava khongelaka Hosi hi timbilu leti tengeke.” Nandza wa Hosi u fanele ku va na musa eka hinkwavo, a fanelekela ku dyondzisa, a letela hi rixaladza.—2:2, 8, 22.

7. Ha yini Matsalwa lama huhuteriweke ngopfu-ngopfu ma fanele ku va lama pfunaka “emasikwini ya makumu”?

⁷ “Emasikwini ya makumu,” ku ta va ni minkarhi leyi nonon’hwaka ku hlangavetana na yona ni vanhu lava vonakaka va ri vo hemba eku tikombiseni ka vona tanihi lava chavaka Xikwembu, ‘va tshamela ku dyondza kambe va nga swi koti ku fika eka vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.’ Kambe Timotiya u yi landzele swinene dyondzo ya Pawulo, ndlela ya yena ya vutomi ni ku xanisiwa ka yena, laha Hosi yi n’wi kutsuleke kona. “Hakunene,” wa engetela, “hinkwavo lava navelaka ku hanya vutomi bya ku tinyiketela eka Xikwembu eku hlanganeni na Kriste Yesu va ta xanisiwa.” Hambi swi ri tano, Timotiya u fanele ku hambeta eka swilo leswi a swi dyondzeke ku sukela evuhlangini, leswi swi kotaka ku n’wi endla leswaku a fanela ku ponisiwa, hikuva “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna.”—3:1, 7, 12, 16, NW.

8. Pawulo u khongotela Timotiya ku endla yini, naswona emhakeni leyi, Pawulo u tsaka hi ndlela yihi?

⁸ Ku hetisisa vutirheli hi xitalo (4:1-22). Pawulo u lerisa Timotiya ku “twarisa Rito” hi xihatla. (4:2) Nkarhi wu ta fika lowu ha wona vanhu va nga ta ka va nga namarheli dyondzo leyinene naswona va ta hundzukela eka vadyondzisi va mavunwa, kambe Timotiya a a gingiriteke, ‘a endla ntirho wa muvuri wa evhangeli, a hetisisa vutirheli bya yena hi xitalo.’ Hi ku xiya leswaku rifu ra yena ri tshinele, Pawulo wa tsaka hi leswi a lweke nyimpi leyinene, leswi a namarheleke pfhumba ku ya fika emakumu, ni leswi a hlayiseke ripfumelo. Sweswi u langutela hakelo, ku nga ‘harhi ya vululami’ hi ku tiyiseka.—4:5, 8.

9. I ku tshemba kwihi ematimbeni ya Hosi loku Pawulo a ku phofulaka?

⁹ Pawulo u khongotela Timotiya ku ta eka yena hi ku hatlisa kutani a nyika swiletelo malunghana ni riendzo. Loko Pawulo a tisirhelele ro sungula hinkwavo va n’wi siyile, kambe Hosi yi n’wi nyike matimba leswaku ku chumayela ku ta hetisisiwa exikarhi ka matiko. Ina, wa tiyiseka leswaku Hosi yi ta n’wi kutsula entirhweni wun’wana ni wun’wana lowo homboloka ivi yi n’wi hlayisela Mfumo wa Yona wa le tilweni.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

10. (a) I mpfuno wihi lowu hlawulekeke wa “Matsalwa hinkwawo” lowu kandziyisiwaka eka Timotiya wa Vumbirhi, naswona Vakriste va fanele ku lwela ku va yini? (b) I nhlohlotelo wihi lowu faneleke ku papalatiwa, naswona leswi swi nga endlisiwa ku yini? (c) Ku hambeta ku va na xilaveko xa xihatla xa yini?

¹⁰ “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna.” Ma pfuna yini? Pawulo wa hi byela eka papila ra yena ra vumbirhi leri yaka eka Timotiya a ku: “Ku dyondzisa, ku laya, ku ololoxa swilo, ku tolovetisa leswo lulama, leswaku munhu wa Xikwembu a ta va la fanelekaka hi xitalo, a ta tilulamisela ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene hi laha ku heleleke.” (3:16, 17, NW) Xisweswo mpfuno wa “ku dyondzisa” wa kandziyisiwa epapileni leri. Varhandzi hinkwavo va ku lulama namuntlha va ta lava ku yingisa xitsundzuxo xa vutlhari xa papila leri eku lweleni ka ku va vadyondzisi va Rito ni le ku tikarhateni ka vona leswaku va va vanhu va migingiriko lava amukeriwaka hi Xikwembu, ‘lava tamelaka rito ra ntiyiso hi ndlela leyi faneleke.’ Ku fana ni le Efesa ra siku ra Timotiya, xisweswo enguveni leyi ya namuntlha ku ni lava va tlangaka hi “ku kanetana ka vuphukuphuku loku nga pfuniki nchumu,” lava va ‘tshamelaka ku dyondza kambe va nga swi koti ku fika evutivini lebyi kongomeke bya ntiyiso,’ ni lava va alaka “dyondzo leyi nga yona ya xiviri” hi ku rhandza vadyondzisi lava va nyanyulaka tindleve ta vona hi ndlela leyi va swi lavisaka swona hi vutianakanyi. (2:15, 23; 3:7; 4:3, 4) Ku papalata nhlohlotelo lowu wa misava lowu onhaka, i swa nkoka ku “landza ntila wa marito lama tiyeke ya xiviri” hi ripfumelo na rirhandzu. Ku tlula kwalaho, ku ni xilaveko xa xihatla xa leswaku vanhu lava engetelekeke va va ‘lava fanelekaka kahle ku dyondzisa van’wana’ endzeni ni le handle ka bandlha, tanihi Timotiya, “munhu wa Xikwembu.” Ku katekile hinkwavo lava va byarhaka vutihlamuleri lebyi, va va ‘lava fanekelaka ku dyondzisa hi rixaladza,’ ni lava va chumayelaka rito “hi ku lehisa mbilu ni le ku dyondziseni”!—1:13; 2:2, 24, 25; 4:2.

11. I xitsundzuxo xihi lexi nyikeriwaka malunghana ni vana?

¹¹ Hi laha Pawulo a vuleke ha kona, Timotiya u tive matsalwa layo kwetsima “ku sukela evuhlangini” hikwalaho ka vuleteri bya rirhandzu bya Luwisa na Yunika. “Ku sukela evuhlangini” nakambe ku kombisa nkarhi wo sungula vuleteri bya Bibele ha wona eka vana namuntlha. Kambe ku vuriwa yini loko emalembeni ya le ndzhakunyana malangavi yo sungula ya ku hiseka ma sungula ku timeka? Xitsundzuxo xa Pawulo i xa ku hlanganyeta ndzilo wolowo nakambe hi moya wa ‘matimba ni wa rirhandzu ni wa ku tenga ka mianakanyo,’ u hlayisa ripfumelo handle ka vukanganyisi. U te “emasikwini ya makumu” ku ta va ni minkarhi yo nonon’hwa, ni swiphiqo swa ku tikhoma loko biha ni tidyondzo ta mavunwa. Yoleyo hi yona mhaka leyi ha yona swi nga swa nkoka ngopfu leswaku ngopfu-ngopfu vantshwa, ni lavan’wana hinkwavo, va ‘xalamuka eka swilo hinkwaswo, kutani va hetisisa vutirheli bya vona hi xitalo.’—3:15; 1:5-7; 4:5.

12. (a) Pawulo u yise nyingiso eka Mbewu ya Mfumo hi ndlela yihi, naswona i ntshembo wihi lowu a wu phofuleke? (b) Malandza ya Xikwembu namuntlha ma nga va ni langutelo ra mianakanyo leri fanaka ni ra Pawulo hi ndlela yihi?

¹² Hakelo yi lulameriwa hi ku lweriwa. (2:3-7) Emhakeni leyi, Pawulo u yisa nyingiso eka Mbewu ya Mfumo, a ku: ‘Tsundzuka leswaku Yesu Kriste u pfuxiwile eku feni naswona a a ri wa mbewu ya Davhida, hi ku ya hi mahungu lamanene.’ Ntshembo wa Pawulo a ku ri ku tshama a ri kun’we na Mbewu yoleyo. Ku ya emahlweni, u vulavula hi ku dlayiwa ka yena loku tshinelaka hi marito yo hlula a ku: “Leswi saleke, hileswaku harhi ya vahluri yi ndzi yimerile, ku nga ku lulama loku Hosi, muavanyisi lowo lulama, yi nga ta ndzi nyika hi siku lerikulu; kutani a yi nga nyiki mina ntsena, kambe yi ta nyika ni hinkwa[v]o lava tsakeleke ku humelela ka yona.” (2:8; 4:8) Va katekile swonghasi hinkwavo lava va nga langutaka endzhaku eka malembe layo tala ya ntirho wa ku tshembeka kutani va vula leswi fanaka! Hambi swi ri tano, leswi swi lava ku tirhela ku humelela ka Yesu Kriste sweswi hi ku tshembeka, hi rirhandzu, ni ku kombisa ku tiyiseka loku fanaka hi laha Pawulo a endleke ha kona loko a tsale a ku: “Hosi yi ta ndzi vutla ni le ku biheni hinkwako, yi ndzi ponisa leswaku ndzi ta kuma Mfumo wa yona wa le matilweni. Eka yona a ku ve ku dzuneka hilaha ku nga heriki. Amen.”—4:18.

[Nhlamuselo ya le hansi]