Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 7—Bibele eMinkarhini Ya Manguva Lawa

Matimu ya tisosayiti ta Bibele; ntirho wa Sosayiti ya Watch Tower eku gandliseni ni le ku humeseni ka Tibibele; ku humesiwa ka New World Translation.

1. (a) Marito ya Xikwembu ma nyikeriwe hi xikongomelo xihi, xisweswo hikwalaho ka yini man’wana ma nga rhekhodiwanga? (b) Hi swihi swileriso leswi kongomeke leswi Yehova a swi nyikeke vo tala va vaprofeta, naswona swi na mpfuno wihi eka hina ‘emasikwini ya makumu’?

MATSALWA yo Kwetsima, tibuku leti huhuteriweke ta 66 leti namuntlha hi ti tivaka tanihi Bibele, ti na “rito ra Yehova” leri tsariweke. (Esaya 66:5) Hi malembe xidzana yo tala “rito” leri ri fambe hi ku ntshunxeka ri huma eka Yehova ri ya eka vaprofeta ni malandza ya yena emisaveni. Mimbulavurisano leyi ya Xikwembu yi hetisise xikongomelo xa yona lexikulu naswona yi nyikele ku langutela lokukulu ka swiendlakalo leswi handle ko kanakana a swi ta hetiseka ku nga ri khale. A swi nga laveki minkarhi hinkwayo eka vaprofeta va Xikwembu leswaku va tsala “rito ra Yehova” leri va hlamuseriweke rona. Hi xikombiso, man’wana ya marito ya Eliya na Elixa lawa ma vuleriweke rixaka ra nkarhi wa vona a ma hlayisiwanga hi xivumbeko lexi tsariweke. Hi tlhelo rin’wana, muprofeta Muxe, Esaya, Yeremiya, Habakuku ni van’wana va amukele swileriso leswi kongomeke swo “tsala” kumbe ku ‘tsala’ “rito ra Yehova” leri ri paluxiweke eka vona ‘ebukwini.’ (Eks. 17:14; Esa. 30:8; Yer. 30:2; Hab. 2:2; Nhlav. 1:11) “Marito lama nga vuriwa khale hi vaprofeta lavo hlawuleka” xisweswo ma hlayisiwile, kun’we ni matsalwa man’wana yo kwetsima, leswaku ma pfuxa matimba lamanene yo anakanya ya malandza ya Yehova naswona ngopfu-ngopfu ku nyikela vukongomisi malunghana ni ‘masiku yo hetelela.’—2 Pet. 3:1-3.

2. I minkarhi yihi ematin’wini leyi yi xiyekeke swinene hi ntirho lowu andzisiweke wa ku kopa ni ku hundzuluxela Bibele ke?

² Vukopi byo tala bya Matsalwa lama huhuteriweke ya Xiheveru byi endliwe kusukela enkarhini wa Ezra ku ya emahlweni. Ku sukela eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva leyi Tolovelekeke, Bibele yi kopiwile ni ku kopiwa nakambe hi Vakriste vo sungula naswona a yi tirhisiwa eku vekeni ka vumbhoni malunghana ni swikongomelo swa Yehova ehenhleni ka Kriste wa Yena ku ya eswiphen’wini swa misava hinkwaswo leswi a swi tiveka enkarhini wolowo. Loko ku gandlisa eka muxaka lowu susekaka ku ve loku tolovelekeke (ku sukela eka lembe xidzana ra vu-15 ku ya emahlweni), matimba man’wana ma nyikeriwile eku andziseni ni le ku hangalaseni ka tikopi ta Bibele. Ku hundzuluxela ko tala kun’we ni ku gandlisa ku endliwile hi mintlawa ya le tlhelweni eka lembe xidzana ra vu-16 ni ra vu-17. Eku sunguleni hi va-1800, Bibele yi humelele yi helerile kumbe hi ku komisa hi tindzimi ta 71.

TISOSAYITI TA BIBELE

3. Hi yihi mhaka leyi yi seketeleke swinene ku andza eku hangalasiweni ka Bibele ku sukela eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19?

³ Ntamu lowukulu wu nyikiwe ntirho lowu eka lembe xidzana ra vu-19 ni ra vu-20, loko tisosayiti ta Bibele leta ha ku vumbiwaka ti sungule ku tisa ntirho lowukulu wo hangalasa Bibele. Yin’wana yo sungula swinene ya tisosayiti leti ta Bibele a ku ri British and Foreign Bible Society, leyi hleriweke le London hi 1804. Ku hleriwa ka sosayiti leyi ya Bibele ku tlhontlhe ku simekiwa ka to tala swinene ta tisosayiti to tano.a

4. (a) Hi tihi tinhlayo leti kombisaka leswaku rito ra vutomi hakunene ri funengete misava? (b) Hi rihi rungula leri pfunaka leri nyikeriweke eka chati leyi nga eka tluka 322 ehenhleni ka ku hundzuluxela loku hambaneke ka Bibele loku xaxametiweke? Kombisa leswi hi ku vulavula hi ku hundzuluxela ko karhi ka Bibele.

⁴ Leswi a ku ri ni tisosayiti to tala swonghasi ta Bibele leti tirhaka, ntirho wa ku hangalasa Bibele wu andzile. Hi lembe ra 1900, Bibele yi humelele yi helerile kumbe hi xiphemu hi tindzimi ta 567, naswona hi 1928, hi tindzimi ta 856. Hi 1938 mfungho wa gidi wu hundziwile, naswona sweswi Bibele yi kumeka hi tindzimi leti tlulaka 1 900. Rito leri phyuphyisaka ra Yehova ra vutomi ri funengete misava! Xisweswo, swi ve leswi kotekaka eka vanhu va tinxaka hinkwato ku amukela xirhambo lexi nge: “N’wina vamatiko hinkwenu, dzunisani [Yehova], vanhu hinkwavo a va [n’wi] dzunise.” (Varhoma 15:11) Chati leyi nga eka tluka 322 leyi nge, “Ku Hundzuluxela Kun’wana Loku Nga Emahlweni Ka Bibele Hi Tindzimi-nkulu Ta Nkombo,” yi nyikela rungula rin’wana eku hangalasiweni ka Bibele ka manguva lawa.

5. I yini xa nkoka swinene ku tlula ku hangalasiwa ka Bibele, kambe Timbhoni ta Yehova ti tlangela yini?

⁵ Hambi leswi ku endla leswaku Bibele yi kumeka eka mintshungu ya misava ku nga ntirho lowu bumabumelekaka, ku endla leswaku Tibibele leti ti tirha eku nyikeni ka vanhu ku twisisa ka Bibele i ntirho wa nkoka ngopfu. A ku ri ku hundziseriwa ka ku “twisisa” rito, loku a ku ri ka nkoka eminkarhini ya Xiyuda ni yo sungula ya Vukriste loko Tibibele leti kumekaka ti nga nyawuli, naswona lowu wa ha ri nchumu wa nkoka ngopfu. (Mat. 13:23; Neh. 8:8) Hambi swi ri tano, ntirho lowu wa ku dyondzisa Rito ra Xikwembu eka vanhu va misava hinkwayo wu hatlisisiwile hi ku hangalasiwa lokukulu ka Bibele. Loko Timbhoni ta Yehova namuntlha ti ri karhi ti ya emahlweni ni ntirho wa tona lowu hlanganisaka misava wa dyondzo ya Bibele, ti tlangela leswi timiliyoni ta Tibibele sweswi ti kumekaka ematikweni na hi tindzimi to tala.

TIMBHONI TA YEHOVA TANIHI VAKANDZIYISI VA BIBELE

6. Timbhoni ta Yehova ti hlawulekisiwe hi ntirho wihi namuntlha kun’we ni le minkarhi ya khale?

⁶ Timbhoni ta Yehova i vanhu lava humesaka Bibele. Leswi a a swi ri tano emasikwini ya Ezra. A swi ri tano emasikwini ya vadyondzisiwa vo sungula va Yesu Kriste, lava va tateke misava ya khale hi tikopi ta vona leti tsariweke hi voko ta Bibele lerova ndzhaka leyi fuweke leyi hi yi amukeleke ya matsalwa ya vona yi tlula yihi na yihi ya tibuku ta khale. Eminkarhini leyi ya manguva lawa, muxaka lowu fanaka wa ntirho wa matimu wa ku humesa Bibele wu fungha Timbhoni ta Yehova.

7. I nhlangano wihi lowu Timbhoni ta Yehova ti wu vumbeke? rini? naswona ti sungule njhani ku kurisa vutirheli bya tona enkarhini wolowo?

⁷ Hi 1884 Timbhoni ta Yehova ti vumbe nhlangano wo hetisisa ntirho wa vona wo humesa Bibele. Nhlangano lowu sweswi wu tiviwa tanihi Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Eku sunguleni Tibibele a ti xaviwa eka Tisosayiti tin’wana ta Bibele leswaku ti tlhela ti hangalasiwa hi Timbhoni leti, leti enkarhini wolowo a ti kurisa vutirheli bya tona lebyi xiyekaka bya yindlu na yindlu. King James Version ya 1611 hi Xinghezi yi tirhisiwile tanihi ku hundzuluxela ka vona ka xisekelo ka dyondzo ya Bibele.

8. (a) Watch Tower Bible and Tract Society yi pfumelelane ni vito ra yona hi ndlela yihi? (b) Sosayiti yi tirhise ku hundzuluxela ko tala ka Bibele hi ndlela yihi, naswona ku fikela kwihi?

⁸ Ku twanana ni vito ra yona, Watch Tower Bible and Tract Society yi nghenele ku hangalasa Tibibele, kun’we ni ku kandziyisa tibuku, swiphephana ni tibuku tin’wana ta Vukriste. Leswi swi endliwe hi xikongomelo xo dyondzisa tidyondzo letinene ta Rito ra Xikwembu. Dyondzo ya yona ya Bibele yi pfune varhandzi va ku lulama ku ntshunxeka eka mukhuva wa vukhongeri byo hemba ni filosofi ya misava ni ku tlhelela entshunxekweni wa ntiyiso wa Bibele hi laha wu paluxiweke ha kona hi Yesu ni vavulavuleri van’wana lava tinyiketeke va Yehova. (Yoh. 8:31, 32) Ku sukela enkarhini lowu magazini lowu nge The Watchtower wu sunguleke ku humesiwa hi 1879, tibuku ta Sosayiti ya Watch Tower ti tshahile, ti kombisa ni ku kombetela eka vunyingi bya ku hundzuluxela loku hambaneke ka Bibele. Xisweswo, Sosayiti yi xiye ntikelo wa tona hinkwato naswona wu ti tirhisa kahle hinkwato tanihi ta ntikelo ku susa mpfilungano wa vukhongeri ni ku hangalasa rungula ra Xikwembu.

9. Sosayiti yi nghenele xivandla xa ku humesa Tibibele hi ndlele yihi?

⁹ Tibibele Ta Rotherham na Holman. Hi 1896 Timbhoni ta Yehova hi ku tirhisa Sosayiti ya Watch Tower, ti sungule ku va vahumesi ni vahangalasi va Bibele hi ku kongoma. Elembeni rero malunghelo yo gandlisa ma kumiwile eka muhundzuluxeri wa Bibele ya Manghezi, Joseph B. Rotherham, ku humesa nkandziyiso lowu pfuxetiweke wa vukhume-mbirhi wa New Testament ya yena eUnited States. Eka tluka ra vito ra tikopi leti gandlisiweke, ku humelele vito leri nge Watch Tower Bible and Tract Society, Allegheny, Pennsylvania, yindlu-nkulu ya Sosayiti a yi ri kwalaho enkarhini wolowo. Hi 1901 malunghiselelo ma endliwile ya ku gandlisa loku hlawulekeke ka Holman Linear Bible, leyi nga ni tinotsi leti hlamuselaka ta le majinini leti sukaka eka tibuku ta Sosayiti ta 1895 ku ya eka 1901. Tsalwa ra Bibele hi roxe ri nyikele King James Version na Revised Version ya Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki. Nkandziyiso hinkwawo wa tikopi ta 5 000 wu hangalasiwile hi lembe ra 1903.

10. I ku hundzuluxela kwihi ka Matsalwa ya Xigriki loku Sosayiti yi veke vahumesi va kona hi 1902?

¹⁰ The Emphatic Diaglott. Hi 1902 Sosayiti ya Watch Tower yi ve vini va malunghelo ya vukopi, va humesi va le tlhelweni ni vahangalasi va The Emphatic Diaglott. Ku hundzuluxela loku ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ku lunghiseleriwile hi muhundzuluxeri wa Bibele wa Munghezi Benjamin Wilson, wa le Geneva, Illinois. Yi hetiwe hi 1864. Yi tirhise tsalwa ra Xigriki ra J. J. Griesbach, ni ku hundzuluxela loku kongomeke ka Xinghezi ka interlinear ni ku hundzuluxela ka Wilson hi koxe exineneni a tirhisa mimfungho yakwe leyi hlawulekeke leswaku a kandziyisa.

11. Sosayiti yi yi humese rini “Bible Students Edition,” naswona a yi ri na yini?

¹¹ A Bible Students Edition. Hi 1907 Sosayiti ya Watch Tower yi humese “Bible Students Edition” ya Bibele. Vholumo leyi a yi ri na ku gandlisa ka Bibele ya King James Version ni tinotsi letinene ta le majinini, kun’we ni xita-ndzhaku xa nkoka, leyi vumbiweke hi Timbhoni ta Yehova. Appendix, leyi endzhakunyana yi kurisiweke yi va xa matluka lama tlulaka 550 yi vitaniwe “Berean Bible Teachers Manual” naswona yi tlhele yi humesiwa hi xivumbeko lexi hambanaka xa buku. A yi ri ni tinhlamuselo to koma ehenhleni ka tindzimana to tala ta Bibele, ni tinhlamuselo ta Xihondzo xo Rindza ni ta tibuku to dyondza ha tona ta Sosayiti, kun’we ni nkantsakanyo wa tinhloko-mhaka ta dyondzo leti nga ni matsalwa-nkulu leswaku ti andlala ku nyikeriwa ka tona eka tin’wana. Leyi a yi fana hi xivumbeko ni buku ya le ndzhakunyana ya Sosayiti leyi nge “Make Sure of All Things.” Leyi na yona a yi katsiwile a ku ri index, ya tinhloko-mhaka ta tinhlamuselo ta matsalwa yo nonon’hwa, nxaxamelo wa tindzima ti nga ri tingani, index ya Tsalwa, ndzandzelelano wa masiku wo ringanisa ha wona ni mimepe ya 12. Bibele leyi yinene yi pfune Timbhoni ta Yehova hi makume ya malembe entirhweni wa tona wa le rivaleni wo chumayela.

SOSAYITI YO GANDLISA TIBIBELE

12. Sosayiti yi xi nghenele rini xivandla xa ku gandlisa Bibele?

¹² Hi malembe ya 30 Sosayiti ya Watch Tower yi tirhise tifeme ta le handle ku endla vugandlisi bya xiviri bya Tibibele ta yona. Hambi swi ri tano, hi December 1926, The Emphatic Diaglott yi ve ku hundzuluxela ko sungula ka Bibele ku gandlisiwa emichinini ya Sosayiti hi yoxe le Brooklyn, New York. Ku gandlisiwa ka nkandziyiso lowu wa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ku pfuxete ntshembo wa leswaku siku rin’wana Bibele leyi heleleke a yi ta kandziyisiwa emichinini ya Sosayiti.

13. (a) Bibele yo sungula leyi heleleke leyi gandlisiweke hi Sosayiti a ku ri yihi, naswona yi humesiwe rini? (b) I mimpfuno yihi leyi a yi ri na yona?

¹³ King James Version. Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi kandziyise xilaveko xa ku kandziyisiwa loku ntshunxekeke ka Bibele hi yoxe. Loko mpfilumpfilu wa misava hinkwayo wu ri emaninginingini ya wona, Sosayiti yi humelerile eku xaveni ka tipuleti ta King James Version ta Bibele leyi heleleke. A ku ri hi September 18, 1942, eka New World Theocratic Assembly of Jehovah’s Witnesses, eka xivandla lexikulu xa nhlengeletano eCleveland, Ohio, laha muungumeri wa Sosayiti a vulavuleke hi nhloko-mhaka leyi nge “Ku Twarisa ‘Tlhari Ra Moya.’” Tanihi maninginingi ya nkulumo leyi, u humese Bibele leyi heleleke yo sungula leyi gandlisiweke efektri ya le Brooklyn ya Sosayiti ya Watch Tower. Eka xita-ndzhaku xa yona yi nyikele nxaxamelo wa mavito lama faneleke ni tinhlamuselo ta wona, ku lunghiselela loku hlawulekeke ka “Nxaxamelo wa Marito ni Swiga swa Bibele,” ni mimpfuno yin’wana. Xihloko lexi faneleke xi nyikeriwile ehenhla ka tluka rin’wana ni rin’wana. Hi xikombiso “ku hlambanya ka mbilu hinkwayo ka Yefta” ku sive “ku hlambanya ka xihatla ka Yefta” ka mukhuva eka Vaavanyisi 11, ni “Vukona bya le mahlweni ka ku va munhu ni ku tswariwa tanihi munhu ka Rito ra Xikwembu” swi humelerile eka Yohane ndzima 1.

14. Hi kwihi ku hundzuluxela loku antswisiweke ka Bibele loku ku gandlisiweke hi Sosayiti hi 1944, naswona i swivumbeko swihi leswi Bibele yi nga na swona?

¹⁴ American Standard Version. Ku hundzuluxela kun’wana ka nkoka ka Bibele i American Standard Version ya 1901. Yi ni xivumbeko lexi bumabumelekaka ngopfu xa ku hundzuluxela vito ra Xikwembu tanihi “Yehova” minkarhi ya kwalomu ka 7 000 eka Matsalwa ya Xiheveru. Endzhaku ka minkanerisano yo leha, hi 1944, Sosayiti ya Watch Tower yi swi kotile ku tirhisa tipuleti ta American Standard Version leyi heleleke ya Bibele leswaku yi tigandlisa emichinini ya yona n’wini. Hi August 10, 1944, le Buffalo, New York, muti lowu eka wona ku khomeriweke tinhlengeletano ta 17 hi nkarhi wun’we ta Timbhoni ta Yehova leti hlanganisiweke kun’we hi tilayini ta le tlhelo ta riqingho, muungameri wa Sosayiti u tsakise vayingiseri vakwe vo tala hi ku humesa nkandziyiso wa Watch Tower wa American Standard Version. Appendix yi katsa “Nxaxamelo wa Marito, Mavito ni Swiga swa Bibele” lowu ndlandlamuxiweke ni lowu pfunaka ngopfu. Nkandziyiso wo nghena exikhwameni wa Bibele leyi fanaka wu humesiwile hi 1958.

15. I ku hundzuluxela kwihi loku humesiweke hi Sosayiti hi 1972?

¹⁵ The Bible in Living English. Hi 1972 Sosayiti ya Watch Tower yi humese The Bible in Living English, hi mufi Steven T. Byington. Handle ko hundzuka yi hundzuluxela vito ra Xikwembu tanihi “Yehova.”

16. I ntirho wihi wa matlhelo mambirhi lowu Timbhoni ta Yehova ti wu ngheneleke?

¹⁶ Xisweswo, Timbhoni ta Yehova a ti chumayeli mahungu lamanene ya Mfumo lowu tlhomiweke wa Xikwembu ematikweni lama tlulaka 200 ni swihlala emisaveni hinkwayo ntsena, kambe va tlhele va va vagandlisi ni vahangalasi, hi mpimo lowukulu, va Buku ya risima leyi nga ni rungula rero ra Mfumo, Matsalwa yo Kwetsima lama huhuteriweke hi Yehova Xikwembu.

NEW WORLD TRANSLATION OF THE HOLY SCRIPTURES

17. (a) Ku hundzuluxela ko tala ka Bibele ku ve loku pfunaka hi ndlela yihi, naswona hambi swi ri tano i swihoxo swihi leswi ku nga na kona? (b) Ku sukela hi 1946, muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower a lava yini?

¹⁷ Timbhoni ta Yehova ti xiya ku titshega ka tona hi ku hundzuluxela ko tala ka Bibele loku ti ku tirhiseke eku dyondzeni ka ntiyiso wa Rito ra Xikwembu. Hambi swi ri tano, ku hundzuluxela loku hinkwako, hambi ku ta fika eka ya le ndzhaku swinene, a ku ri ni swihoxo swa kona. Ku ni ku hundzuluxela loku hambaneke kumbe loku nga anerisiki, loku nga ni mikhuva ya mimpambukwa kumbe tifilosofi ta misava, naswona a ku pfumelelani hi xitalo ni mintiyiso leyo kwetsima leyi Yehova a yi rhekhodeke eRitweni ra yena. Ngopfu-ngopfu ku sukela hi 1946, muungameri wa Watch Tower Bible and Tract Society u kombele ku hundzuluxeriwa loku tshembekaka ka Matsalwa ku suka eka tindzimi to sungula—ku hundzuluxela loku twisisekaka eka vahlayi va manguva lawa, hi laha matsalwa yo sungula a ma twisiseka ha kona eka vanhu lava tlhariheke, lava tolovelekeke va nguva ya ku tsariwa ka Bibele hi yoxe.

18. Sosayiti yi ve vahumesi ni vagandlisi va New World Translation hi ndlela yihi?

¹⁸ Hi September 3, 1949, eyindlu-nkulu ya Sosayiti eBrooklyn, muungameri u tivise vukona bya New World Bible Translation Committee eka Huvo ya Vakongomisi ni leswaku yi hete ku hundzuluxela ka manguva lawa ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Tsalwa ra komiti ri hlayiwile, leri ha rona komiti yi sayineke vun’wini, vulawuri ni ku humesiwa ka tsalwa ra ku hundzuluxeriwa eka Sosayiti, ku kombisa ntirho lowu nga riki wa vupambukwa wa Sosayiti wa ku kurisa dyondzo ya Bibele emisaveni hinkwayo. Swiyenge swa tsalwa naswona swi hlayiwile, tanihi swikombiso swa muxaka ni ntikelo wa ku hundzuluxela. Vakongomisi va twananile eku amukeleni ka nyiko ya ku hundzuluxela loku, naswona malunghiselelo ma endliwile ya vugandlisi bya yona bya xihatla. Ku kandziyisa hi muchini ku sungule hi September 29, 1949, naswona eku sunguleni ka ximumu xa 1950, makume ya magidi ya tikopi a ma hetiwile hi xivumbeko lexi tsimbiweke.

19. (a) New World Translation yi humelerise ku yini hi swiyenge swa yona? (b) Hi wahi matshalatshala lama endliweke eku lunghiseleleni ka tivholumo leti?

¹⁹ Ku Humesiwa Ka New World Translation Hi Swiyenge Swa Yona. A ku ri hi Ravunharhu, August 2, 1950, hi siku ra vumune ra nhlengeletano ya vona ya matiko hinkwawo eYankee Stadium, New York, laha ntshungu lowu hlamarisiweke hi laha ku heleleke wa 82 075 wa Timbhoni ta Yehova wu amukeleke ku humesiwa ka New World Translation of the Christian Greek Scriptures hi mbilu hinkwayo. Hi ku khutaziwa hi ku amukela ko sungula lokunene, kun’we ni swiga swa le ndzhakunyana swa ku tlangela ehenhleni ka vuhundzuluxeri, Komiti yi ye emahlweni yi teka ntirho lowukulu wa ku hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru. Lawa ma humelele eka tivholumo ta ntlhanu leti tlhandlekelaka, leti humesiweke hi ku landzelelana ku sukela hi 1953 ku ya eka 1960. Sete ya tivholumo ta tsevu yi vumbe layiburari ya Bibele hinkwayo hi Xinghezi xa manguva lawa. Vholumo yin’wana ni yin’wana na yona a yi ri na mimpfuno ya ntikelo ya dyondzo ya Bibele. Vuhlayiselo lebyikulu bya rungula ra Matsalwa xisweswo byi endliwe lebyi kumekaka eka xichudeni xa manguva lawa xa Bibele. Matshalatshala ya tinghitsi ya endliwile ku kuma rungula ra matsalwa eka xihloko xin’wana ni xin’wana lexi tshembekaka leswaku New World Translation yi ta phofula rungula ra matimba ra Matsalwa yo sungula lama huhuteriweke hi ndlela leyi twisisekaka na hi ku pakanisa.

20. Hi yihi mimpfuno ya risima leyi nkandziyiso wo sungula wa New World Translation wu nga na yona eka (a) tinhlamuselo ta yona ta le hansi, (b) tinhlamuselo ta le majinini ni (c) marito yo rhanga ni swita-ndzhaku?

²⁰ Exikarhi ka swipfuneto swo dyondza Bibele eka nkandziyiso wo sungula wa swiphemu swa tsevu swa New World Translation a ku ri ni nhlengeleto wa nkoka wa tinhlamuselo ta le hansi ta matsalwa, wu nyika xisekelo xa vuhundzuluxeri. Eka tinotsi leti tinhlamuselo ta matimba ku lwela Matsalwa, ti endliwe leti kumekaka. Fambiselo ra nkoka ra tinhlamuselo leti hlanganeke na rona ri katsiwile. Nxaxamelo lowu wa marito ya ntikelo ya dyondzo wu endleriwe ku kongomisa xichudeni eka minxaxamelo ya matsalwa-nkulu eka tinhloko-mhaka leti. A ku ri ni tinhlamuselo to tala leti twananisaka etimajinini ta matluka. Tona ti yise muhlayi eka (a) marito lama fanaka, (b) mianakanyo, miehleketeko ni swiendlakalo leswi fanaka, (c) rungula ra ntivo-vutomi, (d) rungula ra ntivo-misava, (e) ku hetiseka ka vuprofeta ni (f) mitshaho leyi kongomeke leyi nga endzeni kumbe leyi humaka eka swiyenge swin’wana swa Bibele. Eka tivholumo nakambe a ku ri ni marito yo rhanga ya nkoka, swikombiso swa matsalwa man’wana ya khale, swita-ndzhaku ni ti-index leti pfunaka, kun’we ni mimepe ya matiko ni tindhawu ta le Bibeleni. Nkandziyiso lowu wo rhanga wa New World Translation wu nyikele mugodi wa nsuku wa dyondzo ya munhu hi xiyexe ya Bibele ni wa dyondzo leyi pfunaka eka vanhu va timbilu letinene leyi humaka eka Timbhoni ta Yehova. Nkandziyiso lowu hlawulekeke wa xichudeni, lowu humesiweke hi vholumo yin’we evugandliselweni bya tikopi leti tlulaka 150 000, wu humesiwile endzhakunyana hi June 30, 1963, eku sunguleni ka Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehova ya “Mahungu Lamanene Lama Nga Heriki” eMilwaukee, Wisconsin, U.S.A.

21. (a) Swiyimo swa ku humesiwa ka New World Translation leyi pfuxetiweke a swi ri swihi? (b) Swin’wana swa swivumbeko swa yona a swi ri swihi ke?

²¹ Nkandziyiso Lowu Pfuxetiweke Wa Vholumo Yin’we. Hi ximumu xa 1961, eminxaxamelweni ya tinhlengeletano ta Timbhoni ta Yehova leti khomiweke eUnited States ni le Yuropa, nkandziyiso lowu pfuxetiweke wa New World Translation of the Holy Scriptures leyi heleleke hi vholumo yo ringana ku khoma hi voko yi humesiwile leswaku yi fambisiwa. Yi amukeriwile hi ntsako hi madzana ya magidi lama veke kona eka tinhlengeletano. Yi bohiwe hi lapi ra rihlaza, a yi ri ni matluka ya 1 472 naswona a yi ri ni nxaxamelo lowunene, xita-ndzhaku xa tinhlo-mhaka ta Bibele ni mimepe.

22, 23. I minkandziyiso yihi yin’wana leyi humesiweke, naswona swivumbeko swin’wana swa yona hi swihi?

²² Minkandziyiso Yin’wana. Hi 1969 The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures yi humesiwile, yi ri ni nkandziyiso wa vumbirhi lowu humesiweke hi 1985. Vholumo leyi yi nyikela ku hundzuluxela loku kongomeke ka Xinghezi ka tsalwa ra Xigriki leri hleriweke hi Westcott na Hort kun’we ni ku hundzuluxela ka manguva lawa ka Xinghezi ka nkandziyiso wa 1984 wa New World Translation. Xisweswo yi pfulela xichudeni lexi tiyimiseleke xa Bibele leswi Xigriki xo sungula hi xisekelo kumbe hi ku kongoma xi swi vulaka.

²³ Mpfuxeto wa vumbirhi wa New World Translation wu humesiwe hi 1970, naswona mpfuxeto wa vunharhu lowu nga ni tinhlamuselo ta le hansi wu landzerile hi 1971. Eka Mintsombano ya Muganga ya Timbhoni ta Yehova ya “Ku Andza Ka Mfumo,” leyi khomiweke hi 1984, nkandziyiso lowu pfuxetiweke wa tinhlamuselo wu humesiwile hi Xinghezi. Wu katsa ku lulamisiwa ni ku pfuxetiwa loku heleleke ka tinhlamuselo ta le majinini (ku twananisa) leti eku sunguleni a ti nyikeriwe hi Xinghezi ku sukela hi 1950 ku ya eka 1960. Yi endleriwe xichudeni xa Bibele lexi tiyimiseleke, yi na tinhlamuselo ta le majinini leti tlulaka 125 000, tinhlamuselo ta le hansi leti tlulaka 11 000, nxaxamelo lowukulu, mimepe ni swihloko swa xita-ndzhaku swa 43. Nakambe hi 1984, nkandziyiso wa mpimo lowu tolovelekeke wa mpfuxeto wa 1984, lowu nga ni tinhlamuselo ta le majinini kambe wu ri hava tinhlamuselo ta le hansi, wu endliwe lowu kumekaka.

24. (a) Hi yihi yin’wana ya mimpfuno ya minkandziyiso ya nkarhi na nkarhi ni ya tinhlamuselo? (b) Kombisa ku tirhisiwa ka tinhloko-mhaka.

²⁴ Mimpfuno Yin’wana. Leswaku ku pfuniwa muhlayi eku kumeni ka mhaka yihi na yihi leyi naveriwaka hi xihatla, minkandziyiso leyi tolovelekeke ni ya tinhlamuselo yi na nhloko-mhaka leyi endliweke hi rixaladza ehenhla ka tluka rin’wana ni rin’wana. Tinhloko-mhaka leti ti hlamusela mhaka leyi nga ehansi, naswona ngopfu-ngopfu ti endleriwe ku pfuna muhuweleri wa Mfumo ku kuma matsalwa hi ku hatlisa eku hlamuleni ka swivutiso leswi a nga ha vutisiwaka swona. Hi xikombiso, a nga ha ringeta ku kuma ndzayo ehenhleni ka vuleteri bya vana. Loko ku tiwa eka tluka 860 (nkandziyiso lowu tolovelekeke) eka Swivuriso, u vona xiga-nkulu xo hetelela lexi nge, “Vito lerinene.” Tanihi leswi lexi xi nga xiga xo hetelela xa nhloko-mhaka, xi komba leswaku nhloko-mhaka yi ta humelela endzhakunyana etlukeni rero, naswona hi kona laha a xi kumaka kona, eka Swivuriso 22:1. Tsalwa leri hlamuseriweke hi xiyenge xo sungula xa nhloko-mhaka eka tluka 861, ‘Dyondzisa jaha,’ u xi kuma eku sunguleni etlukeni, eka ndzimana 6. Xilo lexi landzelaka xa nhloko-mhaka xi ri, ‘U nga tshiki ku xupula.’ Mhaka leyi yi vekiwe ekusuhi ni le hansi ka kholomo yo sungula, eka ndzimana 15. Tinhloko-mhaka leti ehenhla ka matluka ti nga va mpfuno lowukulu eka muhuweleri wa Mfumo loyi a tivaka ndhawu leyi tolovelekeke ya matsalwa lawa a ma lavaka. Va nga pfula Bibele hi ku hatlisa.

25. I ntirho wihi wo twananisa lowu nyikeriweke, naswona wu nga tirhisiwa njhani hi ndlela leyi tirhaka?

²⁵ Endzhaku ka minkandziyiso leyi tolovelekeke ni ya tinhlamuselo ya Bibele leyi, ku ni xivumbeko lexi vitaniwaka “Bible Words Indexed.” Laha ku kumeka magidi ya marito ya nkoka ya Bibele kun’we ni tilayini ta mongo. Xisweswo, ntirho wo twananisa wu endliwe lowu kumekaka, ku katsa ni nxaxamelo lowu anameke wa marito lamantshwa, lama hlamuselaka lawa ma tirhisiweke etsalweni. Eka lava va tolovelaneke ni ku hundzuluxela ka King James Version, mpfuno wa nyikeriwa eku endleni ka vunyingi bya ku hundzuluka ku suka eka marito ya khale ya Bibele ya Xinghezi ku ya eka marito ya manguva lawa ya Bibele. Hi xikombiso, teka rito leri nge “musa” eka King James Version. Leri eka index, ri xaxametiwe ri kombetela xichudeni eka “musa lowu nga fanelangiki,” ku nga xiga lexi nga enkarhini lexi tirhisiwaka eka ku hundzuluxela lokuntshwa. Index ya marito yi endla leswaku swi koteka ku kuma Matsalwa eka tinhloko-mhaka ta dyondzo, tanihi “[moya-xiviri]” kumbe “nkutsulo,” leswi seketelaka dyondzo leyi xaxametiweke hi ku kongoma ku suka ematsalweni ya Bibele. Muhuweleri wa Mfumo loyi a rhamberiwaka ku chumayela eka yin’wana ni yin’wana ya tinhloko-mhaka leti ti hlawulekeke hi ku hatlisa a nga tirhisa swiphemu swo koma swa mongo lowu nyikeriweke eka nxaxamelo lowu. Tlhandla-kambirhi, mintshaho-nkulu yi xaxametiwe mavito lama xiyekaka lama fanelekaka, ku katsa ni tindhawu ta ntivo-misava kun’we ni vatlangi lava dumeke va Bibele. Mpfuno wa nkoka xisweswo wa nyikeriwa eka swichudeni hinkwaswo swa Bibele leswi tirhisaka ku hundzuluxela loku.

26. Kombisa yin’wana ya tindlela leti ha tona xita-ndzhaku eka New World Translation xi pfunaka ha tona.

²⁶ Xita-ndzhaku xa dyondzo xi nyikela rungula rin’wana leri pakanisaka leri pfunaka ku dyondzisa. Swihloko swa xita-ndzhaku swi lunghiseleriwe hi ndlela leyi swi nga tirhisiwaka tanihi mpfuno eku hlamuseleni ka tidyondzo ta xisekelo ta Bibele ni timhaka leti yelanaka. Hi xikombiso, loko hi vulavula hi nhloko-mhaka leyi nge “[moya-xiviri],” xita-ndzhaku ehansi ka swihloko swa nhungu leswi hambaneke, xi xaxameta matsalwa lama kombisaka tindlela to hambana-hambana leti ha tona rito leri nge “[moya-xiviri]” (Xiheveru, neʹphesh) ri tirhisiwaka ha tona. Swifaniso ni mimepe naswona swi nyikiwile eka swihloko swa xita-ndzhaku. Reference Bible yi na xita-ndzhaku lexikulu swinene kun’we ni tinhlamuselo ta le hansi leti pfunaka leti nyikelaka rungula ra ntikelo ra matsalwa hi ndlela yo olova. Xisweswo, New World Translation yi hlawulekile hi nxaxamelo wa mintirho lowu yi wu nyikelaka eku andlaleni ka vutivi lebyinene eka vahlayi va yona hi ku hatlisa.

27, 28. Hlamusela ni ku kombisa ndlela leyi New World Translation yi kombisaka ku vitaniwa ka mavito lama faneleke ha yona.

²⁷ Mpfuno Eku Vitaneni Ka Mavito Ya Bibele. Eka tsalwa ra Xinghezi hi roxe, minkandziyiso hinkwayo ya New World Translation yi nyikela mpfuno eku vitaneni ka mativo lama faneleke. Fambiselo ra fana ni leriya ri endliweke hi mutshila wa Revised Standard Version ya 1952. Vito leri faneleke ri tsemiwe hi maletere lawa ma hlayisiwaka ma hambanile hi doti kumbe hi mfungho wa mavitanele (ʹ). Mfungho wa mavitanelo wu landzela letere leri ku kandziyisa lokukulu ku faneleke ku vekiwa eka rona eku vitaneni ka rito. Loko peletwana ri hetelela hi xitatisi, kona xitwari xi vitaniwa hi ndlela yo kokanyana. Loko peletwana ri hetelela hi xitatisi, kona xitwari eka peletwana rero xi komile loko xi vitaniwa.

²⁸ Tanihi xikombiso, xiya Yobo 4:1, (NW). Laha yi vulavula hi “Elʹi·phaz the Teʹman·ite.” Hambi leswi mavitanelo etimhakeni hinkwato ma welaka eka letere ro sungula, letere leri nge “e” ri fanele ku vitaniwa hi laha ku hambaneke etimhakeni leti timbirhi. Eka “Elʹi·phaz” mfungho wa mavitanelo lowu welaka endzhaku ka xitatisi lexi nge “l” wu endla leswaku xitwari lexi nge “e” xi koma, tanihi hi le ka “end.” Kasi, “Teʹman·ite” mfungho wa mavitanelo lowu welaka hi ku kongoma endzhaku ka xitwari lexi nge “e” wu xi endla xi va lexi leheke, tanihi “e” wo sungula eka “Eden.” Loko switwari swimbirhi “a” na “i” swi hlanganisiwile, tanihi hi le ka “Morʹde·cai” eka Ester 2:5 na “Siʹnai” eka Eksoda 19:1, (NW), “ai” yi vitaniwa hi ku olova tanihi “i” wo leha.

29. Xana New World Translation i mpfuxeto ntsena wa ku hundzuluxela ka khale, naswona hi swihi swivumbeko leswi seketelaka nhlamulo ya wena?

²⁹ Ku Hundzuluxela Lokuntshwa. New World Translation i ku hundzuluxela lokuntshwa loku humaka eka tindzimi to sungula ta Bibele ta Xiheveru, Xiarama ni Xigriki. A hi mpfuxeto wa ku hundzuluxela kwihi na kwihi ka Xinghezi, naswona a ku kopi ku hundzuluxela kwihi na kwihi kun’wana malunghana ni endlelo, marito kumbe nkhuluko. Eka xiyenge xa Xiarama xa Xiheveru, tsalwa leri basisiweke kahle ni leri amukeriwaka hinkwako-nkwako ra Biblia Hebraica, ya Rudolf Kittel, minkandziyiso ya vu-7, vu-8 na vu-9 (1951-55), yi tirhisiwile. Nkandziyiso lowuntshwa wa tsalwa ra Xiheveru lowu tiviwaka tanihi Biblia Hebraica Stuttgartensia, lowu tsariweke hi 1977, wu tirhisiwile eku lulamiseni ka rungula leri andlariweke eka tinhlamuselo ta le hansi ta New World Translation—With References. Xiyenge xa Xigriki ngopfu-ngopfu xi hundzuluxeriwe ku suka eka tsalwa-nkulu ra Xigriki leri lunghisiweke hi Westcott na Hort, leri humesiweke hi 1881. Hambi swi ri tano, New World Bible Translation Committee yi tlhele yi vona matsalwa man’wana ya Xigriki, lama katsaka tsalwa ra Xigriki ra Nestle (1948). Tinhlamuselo ta matsalwa-nkulu lamanene ta nyikeriwa eka Tidyondzo 5 na 6 ta vholumo leyi. Komiti ya vuhundzuluxeri yi endle ku hundzuluxela ka vukheta ni loku pakanisaka ka Bibele, naswona leswi swi humese tsalwa lerinene ni leri hanyaka, leri pfulaka ndlela leyi yaka eku twisiseni loku enteke ni loku twisisekaka hi ku anerisaka swinene ka Rito ra Xikwembu.

30. Hi kwihi ku pimanisa ka muxopaxopi un’wana ka ku hundzuluxela loku?

³⁰ Xiya ku ringanisa ka muxopaxopi un’wana ka ku hundzuluxela loku: “Ku hundzuluxela ko sungula ka Matsalwa ya Xiheveru ku ya eka ririmi ra Xinghezi i kuntsongo swinene ngopfu. Hikwalaho swa hi tsakisa swinene ku amukela ku humesiwa ka xiyenge xo sungula xa New World Translation [of the Hebrew Scriptures], Genesa ku ya eka Rhuti. . . . Ku hundzuluxela loku entiyisweni ku endle matshalatshala lama hlawulekeke leswaku ku hlayeka kahle. Ku hava loyi a nga vulaka leswaku yi kayivela ku tenga ni ku tshembeka. Marito ya yona a ma sekeriwanga kona eka ku hundzuluxela lokuya ka minkarhi ya khale.”b

31. Mudyondzi un’wana wa Muheveru u yi pimanise njhani New World Translation?

³¹ Mudyondzi wa Muheveru Profesa Dr. Benjamin Kedar wa Israyele, eka mbulavurisano ni muyimeri wa Sosayiti ya Watch Tower, u ringanise New World Translation hi ndlela leyi landzelaka: “Eka ndzavisiso wa mina wa ririmi malunghana ni Bibele ya Xiheveru ni ku hundzuluxela, hakanyingi ndzi kombetela eka ku hundzuluxela ka Xinghezi loku tiviwaka tanihi New World Translation. Hi ku endla tano, ndzi kuma ntlhaveko wa mina wu tiyisiwa hi ku phindha-phindha leswaku ntirho lowu wu kombisa matshalatshala yo tshembeka yo fikelela ku twisisa ka tsalwa leri pakanisaka hi laha swi kotekaka ha kona. Loko yi nyikela vumbhoni bya xileriso lexi anameke xa ririmi ro sungula, yi hundzuluxela marito yo sungula ya ya eka ririmi ra vumbirhi hi ku twisiseka handle ko hambuka eka xivumbeko lexi kongomeke xa Xiheveru. . . . Nhlamuselo yin’wana ni yin’wana ya ririmi yi pfumelela langutelo ro karhi eku hlamuseleni kumbe eku hundzuluxeleni. Kutani ntlhantlho wa ririmi eka mhaka yihi na yihi leyi nyikiweke ku nga ha kaneriwa ha wona. Kambe a ndzi kalanga ndzi tshubula xikongomelo xihi na xihi lexi hambukeke eka New World Translation xo nghenisa etsalweni leswi swi nga riki swa rona.”c

32. New World Translation yi kongome ku fikela kwihi, naswona hi vuyelo byihi?

³² Ku Hundzuluxela Loku Kongomeke. Ku tshembeka malunghana ni ku hundzuluxela nakambe ku kombisiwa hi ku kongoma ka yona. Leswi swi lava ku twanana ka rito hi rito exikarhi ka ku hundzuluxela ka Xinghezi ni matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki. Eku nyikeriweni ka tsalwa hi ririmi leri ri hundzuluxeriwaka riya eka rona, mpimo wa ku kongoma wu fanele ku va lowu tlakukeke hi laha swivulavulelo swa ririmi ro sungula swi pfumelaka ha kona. Nakambe, ku kongoma ku lava leswaku nxaxamelo wa marito wa ku hundzuluxela ko tano wu fana ni wa Xiheveru kumbe Xigriki, xisweswo ku hlayisiwa ku kandziyisa ka matsalwa yo rhanga. Hi ku tirhisa ku hundzuluxela loku kongomeke, vunandzi, muxaka ni nkhuluko wa matsalwa yo sungula swi nga ha hundzuluxeriwa hi ku pakanisa.

33. Ku huma ka nkarhi na nkarhi eka tsalwa ra xiviri ku xiyiwe hi ndlela yihi?

³³ Minkarhi yin’wana ku humiwilenyana eka tsalwa ra xiviri, hi xikongomelo xo hundzisela swivulavulelo swa Xiheveru kumbe swa Xigriki hi marito lama twisisekaka. Hambi swi ri tano, eka nkandziyiso wa tinhlamuselo wa New World Translation, leswi swi yisiwe enyingisweni wa muhlayi hi ku tirhisa tinhlamuselo ta le hansi leti ti nyikaka ku hundzuluxela loku kongomeke.

34. (a) I yini lexi humelelaka hikwalaho ka ku tshika ku hundzuluxela ka xiviri? (b) Kombisa.

³⁴ Vahundzuluxeri vo tala va Bibele va tshike ku kongoma hikwalaho ka leswi va swi vulaka rifuwo ni xivumbeko xa ririmi. Va endla njhekanjhekisano wa leswaku ku hundzuluxela loku kongomeke a ku tiyanga, ka nonon’hwa naswona ka gogelana. Hambi swi ri tano, ku lahla ka vona ku hundzuluxela loku kongomeke, hi ku nghenisiwa ka tinhlamuselo leti hambaneke, swi vange ku huma eka tinhlamuselo to sungula, leti pakanisaka, ta ntiyiso. Entiyisweni, va timule mianakanyo ya Xikwembu hi xoxe. Hi xikombiso, khale ka nhloko ya yunivhesiti leyikulu ya Amerika yi tshame yi hehla Timbhoni ta Yehova hi ku onha vuxongi ni ku fuwa ka Bibele. Loko a ku Bibele a a vula King James Version, leyi ku nga khale yi ri karhi yi xiximiwa tanihi mpimanyeto wa Xinghezi xo xonga. U te: ‘Vonani leswi mi swi endleke eka Psalma 23. Mi onhe vuxongi ni ku saseka ka yona hi “Je/ho/vah is/ my/ shep/herd” ya n’wina. Mapeletwana ya nkombo ematshan’wini ya tsevu. Swi tsema nhlana. A swi twali. Ku hava nkhuluko. King James yi swi veke kahle hi mapeletwana ya yona ya tsevu lama ringaniseriweke—“The/ Lord/ is/ my/ shep/herd.”’ Ku vileriwe eka profesa leswaku a swi ri swa nkoka swinene ku swi veka hi ndlela leyi Davhida, mutsari wa Bibele, a swi vekeke ha yona. Xana Davhida u tirhise rito leri tolovelekeke leri nge “Hosi,” kumbe u tirhise vito ra Xikwembu? Profesa u pfumerile leswaku Davhida u tirhise vito ra Xikwembu, kambe u endle njhekanjhekisano wa leswaku hikwalaho ka vuxongi ni rifuwo, rito leri nge “Hosi” a ri ta fanela. Vona ku tiyimelela loku nga nyawuriki swonghasi ka ku susa vito lerikulu ra Yehova eka Psalma leyi ku tisa ku dzuneka eka yena!

35. I yini lexi hi nga tlangelaka Xikwembu ha xona, naswona ntshembo ni xikhongelo xa hina hi swihi?

³⁵ Magidi ya ku hundzuluxela ma lahliwile hi ndlela leyi ealtareni ya mianakanyo ya munhu ya vuxongi bya ririmi, leswi vangeke ku pfumala ku pakanisa eku hundzuluxeleni ko tala ka Bibele. Minkhenso yi ya eka Xikwembu lexi xi lunghiseleleke New World Translation, ni tsalwa ra yona ra Bibele leri twisisekaka ni leri pakanisaka! Onge vito ra xona, Yehova, ri nga kwetsimisiwa etimbilwini ta hinkwavo lava va yi hlayaka!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 322]

KU HUNDZULUXELA KUN’WANA LOKU NGA EMAHLWENI KA BIBELE HI TINDZIMI-NKULU TA NKOMBO

XINGHEZI

ku nga ri kungani)

XIPANIYA

Moderna 1893 M Jehová Scrivener

Nácar-Colunga* 1944 M Yavé Xigriki

XIPUTUKEZI

Figueiredo* 1778-90 Vulgate Senhor Vulgate

Matos Soares* 1927-30 Vulgate Senhor Vulgate

Jerusalém* 1976, 1981 M Iahweh Xigriki

XIJARIMANI

Luther* 1522, 1534 M HErr Erasmus

Zürcher 1531 M Herr, Jahwe Xigriki

Menge 1926 M HErr Xigriki

XIFURWA

Darby 1859, 1885 M Eternel Xigriki

Crampon* 1894-1904 M Jéhovah Merk

Osty* 1973 M Yahvé Xigriki

XIDACHI (NETHERLANDS)

NBG-vertaling 1939-51 M HERE Nestle

XINTARIYANA

Diodati 1607, 1641 M Signore Xigriki

Nardoni* 1960 M Signore, Jahweh Xigriki

Garofalo* 1960 M Jahve, Signore Xigriki

CEI* 1971 M Signore Xigriki

* Xinyeletana xi vula leswaku matswalwa ya Apocrypha ma katsiwile kambe ma nga ha va lama nga humeleriki eka minkandziyiso hinkwayo.

“M” yi yimela tsalwa ra Vamasorete. Loko yi ri yoxe, ku hava nkandziyiso lowu hlawulekeke wa tsalwa ra Vamasorete leri boxiwaka.

“BHK” yi yimela Biblia Hebraica ya Kittel.

“UBS” yi yimela The Greek New Testament, hi Tisosayiti Leti Hlanganeke ta Bibele.

“BHS” yi yimela Biblia Hebraica Stuttgartensia.

“Xigriki” xi kombisa ku hundzuluxela loku endliweke ku suka eka Xigriki, kambe ku hava tsalwa leri hlawulekeke leri kombisiweke.