Ndzima 30

‘Ku Lwela Ni Ku Simeka Mahungu Lamanene Hi Nawu’

KU XANISIWA lokukulu ka Timbhoni ta Yehovha ku endle leswaku ti yisiwa ni le ka maphorisa, vaavanyisi ni vafumi, emisaveni hinkwayo. Milandzu leyi katsaka Timbhoni yi endla magidi yo tala, naswona madzana ya yona yi hundziseriwe etihubyeni letikulu. Leswi swi wu khumbe swinene nawu ni ku endla leswaku ntshunxeko wa xisekelo wa vanhu hinkwavo wu simekiwa ximfumo. Kambe lexi a ku nga ri xona xikongomelo-nkulu xa Timbhoni ta Yehovha.

Xikongomelo xa vona lexikulu i ku twarisa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu. Ku teka ka vona magoza ya le nawini, a swi vuli swona leswaku i vahlohloteri va vanhu kumbe vapfukeri lava nga enawini. Xikongomelo xa vona i ku ‘lwela ni ku simeka mahungu lamanene hi nawu,’ hi laha muapostola Pawulo a a endla ha kona. (Flp. 1:7) Ku tengisiwa emahlweni ka vatirhela-mfumo, hambi ku ri hikwalaho ka xikombelo xa Timbhoni kumbe hi ku khotseriwa ntirho wa vona wa Vukreste, ku tekiwa tanihi nkarhi wo nyikela vumbhoni. Yesu Kreste u byele valandzeri vakwe a ku: “Mi ta yisiwa emahlweni ka tindhuna ni le mahlweni ka tihosi hikwalaho ka mina, leswaku mi humesa vumbhoni eka vona ni ka vamatiko.”—Mt. 10:18.

Mivilelo Ya Ntsandza-vahlayi Yo Huma eMatikweni Hinkwawo

Emahlweni ka nyimpi yo sungula ya misava, vafundhisi va ringete ku sivela ku hangalasiwa ka tibuku ta Swichudeni swa Bibele endhawini ya vona hi ku kucetela vafumi va ndhawu ya vona. Hambi swi ri tano, endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, nkaneto wu tinyike matimba. Ematikweni yo tala, ku vekiwe swihinga swa tinxaka hinkwato eka lava ringetaka ku yingisa xileriso xa Kreste xa vuprofeta, xo chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu leswaku byi va vumbhoni.—Mt. 24:14.

Hi ku nyanyuriwa hi ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele, Swichudeni swa Bibele swi suke entsombanweni wa swona le Cedar Point, Ohio, hi 1922, swi tiyimisele ku tivisa misava leswaku Minkarhi ya Vamatiko yi herile ni leswaku Hosi yi amukele matimba ya yona lamakulu naswona yi fuma ematilweni tanihi Hosi. “Twarisani, twarisani, twarisani Hosi ni mfumo wa yona” a ku ri marito ya vona. Hi lembe rero, vafundhisi va le Jarimani va hlohlotele maphorisa leswaku ma khoma Swichudeni swin’wana swa Bibele loko swi ri karhi swi hangalasa tibuku ta Bibele. Xiendlakalo lexi a ku nga ri xona ntsena. Hi 1926, a ku ri ni milandzu yo tano ya 897 leyi rindzeleke ku kambisisiwa ehubyeni ya le Jarimani. Nkanerisano a wu ri wukulu lerova hi 1926, Sosayiti ya Watch Tower yi boheke ku simeka ndzawulo ya nawu ehofisini ya yona ya rhavi ra le Magdeburg. Hi 1928, le Jarimani ntsena a ku ri na milandzu ya 1 660 yo hehla Swichudeni swa Bibele, naswona yi andzile hi ku famba ka malembe. Vafundhisi a va tiyimiserile ku herisa ntirho wa Swichudeni swa Bibele, naswona a a va tsaka swinene loko xiboho xo karhi xa huvo xi kombisa leswaku vafundhisi va wina.

Le United States, ku khomiwa ka Swichudeni swa Bibele hikwalaho ka ku chumayela hi yindlu na yindlu ku humelele hi 1928, le South Amboy, New Jersey. Hi malembe ya khume ntsena, ntsengo wa lava khomeriweke vutirheli bya vona le United States a wu tlula 500. Hi 1936, nhlayo yi engetelekile swinene—yi fika eka 1 149. Leswaku ku va ni mpfuno lowu lavekaka, ku vumbiwe ndzawulo ya ta nawu le yindlu-nkulu ya Sosayiti.

Le Romania, ntirho lowukulu wa ku chumayela na kona wu kavanyetiwile hi mfumo wa nkarhi wolowo. Timbhoni ta Yehovha leti a ti hangalasa tibuku ta Bibele a ti tala ku khomiwa ni ku fumbuteriwa. Ku sukela hi 1933 ku ya eka 1939, Timbhoni ti hehliwe hi milandzu ya 530. Hambi swi ri tano, nawu wa tiko rero a wu ri na switiyisekiso swa ntshunxeko, xisweswo swikombelo leswi yisiweke eHubyeni-nkulu ya le Romania swi vange leswaku yi endla xiboho lexinene. Loko maphorisa ma sungula ku xiya leswi, a ma teka tibuku ni ku xanisa Timbhoni, ma ringeta ku papalata huvo ya vuavanyisi. Endzhaku ka loko Sosayiti yi pfumeleriwile ku tsarisa tanihi vandla le Romania, vakaneti va ringete ku onha xikongomelo xa ntsariso lowu wa le nawini hi ku endla leswaku huvo yi yirisa ku hangalasiwa ka tibuku ta Watch Tower. Huvo leyikulu yi wu arile nawu lowu, kambe vafundhisi va hlohlotele holobye wa ta vukhongeri leswaku a lwisana ni xiboho xexo.

Le Italy ni le Hungary, tanihi le Romania, tibuku ta Bibele leti tirhisiwaka hi Timbhoni ti tekiwile hi maphorisa hi xileriso xa mfumo lowu a wu ri kona hi nkarhi wolowo. Le Japani, ni le Korea ni le Gold Coast (sweswi ku nga Ghana) ku endliwe leswi fanaka. Timbhoni ta Yehovha leti humaka endzhandzeni ti lerisiwe leswaku ti suka le Furwa. Ku hele malembe yo tala ku ri hava ni un’we eka Timbhoni ta Yehovha la nyikiweke mpfumelelo wo nghena le Soviet Union ku ya chumayela hi Mfumo wa Xikwembu.

Loko moya wa vutiko wu hunga emisaveni hinkwayo ku sukela hi 1933 ku ya eka va-1940, tihulumendhe ti yirise Timbhoni ta Yehovha ematikweni yo tala. Timbhoni ta magidi ti tengisiwile etihubyeni hi nkarhi lowu hikwalaho ko ala ku losa mijeko ni ku namarhela ka vona vukala-tlhelo bya Vukreste. Hi 1950, ku vikiwe leswaku eka malembe ya 15 lama hundzeke, Timbhoni ta Yehovha le United States ntsena, ti khometeriwe minkarhi yo tlula 10 000.

Loko Timbhoni to tlula 400 ti khomiwile hi xinkarhana ivi ti tengisiwa etihubyeni ta le Greece hi 1946, a ku nga ri ro sungula ti tengisiwa. I khale va tengisiwa. Ku tlhandlekela eka ku khotsiwa, a va gweviwa xuma xo tala, leswi endleke vamakwerhu va pfumala swa le mandleni. Kambe loko va languta xiyimo xa vona, va te: “Hosi yi endle leswaku ntirho wo chumayela wu fika ni le ka valawuri va le Greece, lava va koteke ku twa hi ku simekiwa ka mfumo wo lulama; na vona vaavanyisi va le tihubyeni va ri kumile lunghelo rero.” Timbhoni ta Yehovha ti langute mhaka leyi kahle hi laha Yesu a nga te valandzeri vakwe va ta yi languta ha kona.—Lk. 21:12, 13.

Nyimpi Yo Tika

Xifundzha-nkulu xa Canada lexi vuriwaka Quebec xi ve ndhawu ya xiviri yo lwela ka yona, hi va-1940 na va-1950. Ku khomiwa hikwalaho ko chumayela mahungu lamanene ku sungule hi 1924. Hi xixika xa 1931, maphorisa a ma khoma Timbhoni kan’we siku na siku, nkarhi wun’wana kambirhi hi siku. Mali ya milandzu leyi Timbhoni a ti yi hakela eCanada a swi tika ku yi fikelela. Kutani, eku sunguleni ka 1947, nhlayo ya milandzu leyi katsaka Timbhoni leyi a ya ha yimele ku tengiwa etihubyeni ta Xifundzha-nkulu xa Quebec a yi tlakuke ku tlula 1 300; kambe, a ko va ni ntlawa wutsongo ntsena wa Timbhoni ta Yehovha kwalaho.

Leyi a ku ri nguva leyi Kereke ya Rhoma Khatoliki a yi ri ni nkucetelo wa matimba swinene laha n’watipolitiki ni muavanyisi un’wana ni un’wana exifundzheni xexo a boheka ku yi seketela. Hakanyingi vafundhisi a va xiximiwa swinene eQuebec naswona vanhu van’wana a va hatlisa va yingisa swileriso swa vafundhisi va kwalaho. Hi laha buku leyi nge State and Salvation (1989) yi hlamuselaka xiyimo ha kona: “Mufundhisi wa Quebec a nyikiwe hofisi laha ku nga ni Huvo yo simeka Milawu ekusuhi swinene ni hofisi ya xandla xa gavhunara. Hi ndlela yin’wana vunyingi bya swilo swa Quebec a swi lawuriwa hi kereke . . . Kahle-kahle, xikongomelo xa kereke a a ku ri ku hundzula hanyelo ra Quebec ra xipolitiki leswaku ri pfumelelana ni mianakanyo ya Rhoma Khatoliki, laha Vukhatoliki byi tekiwaka byi ri byona bya ntiyiso ntsena, swihi na swihi leswi nga riki swa Khatoliki swi tekiwa swi ri vunwa naswona ntshunxeko i ku valavula ni ku hanya hi ntiyiso wa Rhoma Khatoliki.”

Entiyisweni, swirhalanganya leswi a swi langutane na Timbhoni ta Yehovha a swi tikomba swi nga koteki ku swi hlula, hayi eQuebec ntsena, kambe emisaveni hinkwayo.

Swihehlo Hinkwaswo Leswi U Nga Swi Anakanyaka

Lava kanetaka Timbhoni va kambisise tibuku ta nawu hi vukheta leswaku va kumisisa swivangelo swo herisa ntirho wa vona. Hakanyingi a ti hehliwa hi ku xavisa handle ka mpfumelelo, xisweswo va vula leswaku ntirho wa tona a a wu ri bindzu. Hi laha ku hambaneke ni leswi, ku vuriwe leswaku maphayona ma tsendzeleka-tsendzeleka ma ri hava swo tihanyisa ha swona, ni leswaku a ma nga thoriwanga hi laha ku heleleke.

Ku ringana makume ya malembe, valawuri va le swiphen’wini swin’wana swa Switzerland a va hisekela ku vula leswaku ku hangalasiwa ka tibuku ta Bibele ta Timbhoni ta Yehovha i bindzu. Gqweta ra tiko, eXiphen’wini xa Vaud laha ku valavuriwaka Xifurwa, a ri nga tiyimiselanga ku pfumelelana ni swiboho swihi na swihi swa tihuvo ta le hansi leswi seketelaka Timbhoni.

Etindhawini to hambana-hambana, Timbhoni ta Yehovha ti byeriwe leswaku ti hava mpfumelelo wo hangalasa tibuku ta tona ta Bibele ni ku khoma minhlangano ya tona. Kambe xana mpfumelelo a a wu laveka hakunene? Timbhoni ti hlamule ti ku “Doo!” Hi swivangelo swihi?

Va hlamusele leswi: ‘Yehovha Xikwembu u lerisa timbhoni ta yena leswaku ti chumayela evhangeli ya mfumo wa yena, naswona milawu ya Xikwembu yi tlakukile naswona yi fanele yi yingisiwa hi timbhoni ta yena. Eka vasimeki va milawu kumbe maphorisa, ku hava ni un’we la nga ni mfanelo yo lwisana ni nawu wa Yehovha. Tanihi leswi ku nga hava hulumendhe ya misava leyi nga ni mfanelo yo sivela ku chumayeriwa ka evhangeli, a byi kona vulawuri bya misava lebyi nga nyikaka mpfumelelo wo chumayela evhangeli. Mimfumo ya misava yi hava matimba emhakeni leyi hi matlhelo hinkwawo. Ku kombela mpfumelelo eka vanhu leswaku u endla nchumu lowu lerisiweke hi Xikwembu, i ndzhukano eka Xikwembu.’

Swihehlo leswi Timbhoni hakanyingi a ti hehliwa ha swona a swi vangiwa hi rivengo lerikulu ra vukhongeri. Xisweswo, loko xibukwana lexi nge Face the Facts ni lexi nge Cure swi hangalasiwile, mulanguteri wa rhavi ra Netherlands u lerisiwe leswaku a ta ehubyeni le Haarlem, hi 1939 leswaku a ta hlamula swihehlo swa ku rhukaniwa ka ntlawa wa vanhu va Madachi. Hi xikombiso, muchuchisi u vule leswaku tibuku ta Watch Tower ti ri vafundhisi va Rhoma Khatoliki va dyelele vanhu mali hi ku vula leswaku yi ta tshunxa vafi endhawini leyi va nga riki ka yona—pagatori, ndhawu leyi hi ku vula ka buku ya vona, Kereke yi nga tsandzekaka ku yi komba.

Hi hala tlhelo mbhoni leyikulu ya vafundhisi, “Father” Henri de Greeve, u te: “Xirilo xa mina lexikulu hi leswaku munhu wa le handle a nga anakanya leswaku hina vafundhisi ho va ntlawa wa vadyohi ni vakanganyisi.” Loko a vitaneriwe ku ta nyika vumbhoni, mulanguteri wa Rhavi ra Sosayiti u pfule Bibele ya Khatoliki kutani a komba huvo leswaku leswi Bibele yi swi vulaka hi tidyondzo ta Khatoliki swi fana ni leswi Bibele ya vona yi swi vulaka. Loko gqweta ra Sosayiti ri vutisa de Greeve leswaku a nyika vumbhoni bya tidyondzo ta ndzilo wa tihele ni pagatori, u hlamule a ku: “Ndzi nge swi koti ku swi kombisa; ndzo swi pfumela ntsena.” Kutani hi ku hatlisa muavanyisi a swi vona leswaku leswi hi swona leswi xibukwana a xi vula swona. Nandzu wu tshikiwile, ivi mufundhisi a ganyula a huma ehubyeni a karihile!

Vafundhisi va vule leswaku Timbhoni i tinyoka-hansi, hikwalaho ko nyangatsiwa hi ku andza ka ntirho wa Timbhoni ta Yehovha exiphen’wini xa le vuxeni lexi hi nkarhi wolowo a xi ri Czechoslovakia. Xiyimo lexi a xi fana ni xa muapostola Pawulo loko Vayuda va lembe xidzana ro sungula va n’wi vule mupfilunganyi wa vanhu. (Mint. 24:5) Madzana-dzana ya milandzu yi yisiwe ehubyeni hi 1933-34, ku fikela loko hulumendhe yi swi vona leswaku a ku ri hava swisekelo leswi twalaka swa swihehlo leswi. Hi va-1930 na va-1940, le xifundzheni-nkulu xa le Canada xa Quebec, Timbhoni a ti tengisiwa hikwalaho ka swihehlo swa mahungu-ndlela swa leswaku i vapfilunganyi va vanhu. Vafundhisi hi voxe—va Khatoliki ni va Protestente, ngopfu-ngopfu va Rhoma Khatoliki—va ye ni le hubyeni hi xiviri leswaku va va timbhoni ta swihehlo swo khomisa timbhoni. Xana Timbhoni ta Yehovha a ti dyohe yini? Vafundhisi va vule leswaku va hangalase swilo leswi nga hahlulaka Kereke ya Rhoma Khatoliki. Kambe, Timbhoni ti hlamule leswaku, kahle-kahle, ti hangalase tibuku leti nga tisela vanhu lava titsongahataka nchavelelo wo huma eRitweni ra Xikwembu, kambe leswi swi karihise vafundhisi hikuva a ku paluxiwa tidyondzo ni swiendlo swa vona leswi nga riki swa matsalwa.

I yini lexi endleke leswaku Timbhoni ta Yehovha ti ya emahlweni ku nga khathariseki nkaneto wa matimba swonghasi? A a ku ri ripfumelo leri va nga na rona eka Xikwembu ni Rito ra xona leri huhuteriweke, ku tinyiketela ka vona hi ku helela eka Yehovha ni Mfumo wa yena ni matimba lama humaka eka ku tirha ka moya wa Xikwembu. Tanihi laha Matsalwa ma kombaka ha kona, “matimba lamakulu, lama tlulaka hinkwaswo, ma huma eka Xikwembu, a ma humi ka hina.”—2 Kor. 4:7.

Timbhoni Ta Yehovha Ti Teka Goza Ra Matimba eTimhakeni Ta Nawu

Ku ringana makume yo tala ya malembe emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, Swichudeni swa Bibele a a swi hlanganyela entirhweni lowukulu wo hangalasa tibuku ta Bibele mahala etikhonweni ta switarata ekusuhi na tikereke na hi yindlu na yindlu. Kambe hi nkarhi wolowo, madoroba ni madoroba-nkulu ya le United States ma simeke milawu leyi nga sivela swinene “ntirho wo tano wo tirhandzela.” Xana a ku ta endliwa yini?

Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa December 15, 1919, xa hlamusela: “Hikwalaho ko swi teka tanihi vutihlamuleri bya hina ku endla matshalatshala wahi na wahi yo chumayela mfumo wa Hosi handle ko loloha hikwalaho ka leswi hi vonaka swihinga swi andza, naswona hikwalaho ka leswi a a ku ri ni matshalatshala yo tala yo sivela ntirho lowu wo tirhandzela, ku endliwe matshalatshala yo tirhisa magazini lowu nge, . . . THE GOLDEN AGE.”a

Hambi swi ri tano, loko ntirho wo famba hi yindlu na yindlu wu engeteleka, ni matshalatshala yo ringeta ku wu sivela hi ku tirhisa milawu a ma andza. A hi matiko hinkwawo lama nga ni malunghiselelo ya le nawini lama endlaka leswaku swi koteka ku nyika mintlawa leyitsongo ntshunxeko, loko yi langutane ni ku kanetiwa ximfumo. Kambe Timbhoni ta Yehovha a ti swi tiva leswaku Vumbiwa ra U.S. ri nyika ntshunxeko wa vukhongeri, ntshunxeko wo valavula ni ntshunxeko wo kandziyisa. Kutani, loko vaavanyisi va tirhisa milawu ya kwalaho hi ndlela leyi nga ta sivela ku chumayeriwa ka Rito ra Xikwembu, Timbhoni ti yise swivilelo swa tona etihubyeni letikulu.b

Hi ku xiya leswi humeleleke, Hayden C. Covington, loyi a a ri ni xiphemu lexikulu etimhakeni ta le nawini ta Sosayiti ya Watch Tower, endzhakunyana u te: “Loko magidi-gidi ya swihehlo leswi rhekhodiweke hi magistarata, tihuvo ta maphorisa ni tihuvo letitsongo a swi nga endleriwanga swikombelo, a ku ta va ku tlhandlekele swin’wana swo fana na swona, swi va xihingakanyo lexikulu evukhongerini. Hi ku yisa swivilelo hi sivele ku vumbeka ka xihingakanyo xo tano. Ndlela leyi hi gandzelaka ha yona yi katsiwile eka nawu wa tiko wa United States ni matiko man’wana hikwalaho ka ku phikelela ka hina hi endla swikombelo eka swiboho leswi lwisanaka na hina.” Le United States, milandzu yo tala yi yisiwe eHubyeni Leyikulu.

Ku Tiyisa Switshembiso Swa Ntshunxeko

Wun’wana eka milandzu leyi katsaka vutirheli bya Timbhoni ta Yehovha lowu nga yisiwa eHubyeni Leyikulu ro sungula le United States, wu sungule le Georgia naswona wu tengiwe emahlweni ka Huvo hi February 4, 1938. Alma Lovell u voniwe nandzu le hubyeni ya majisitarata le Griffin, Georgia, hi ku tlula nawu lowu nga yirisa ku hangalasiwa ka tibuku tin’wana ni tin’wana handle ka mpfumelelo lowu humaka eka mulanguteri wa doroba. Handle ka sweswo, Makwerhu wa xisati Lovell a a nyike vanhu magazini wa The Golden Age. Hi March 28, 1938, Huvo Leyikulu ya United States yi vule leswaku nawu lowu a wu twali hikuva yona huvo yi pfumelela ntshunxeko wo kandziyisa handle ka layisense ni ku xopaxopiwa.c

Lembe leri nga landzela J. F. Rutherford, tanihi gqweta ra muyisi wa swivilelo, u yise swihehlo eHubyeni Leyikulu emhakeni ya Clara Schneider v. State of New Jersey.d Hi 1940, leswi swi landzeriwe hi ya Cantwell v. State of Connecticut,e laha J. F. Rutherford a nga tsala swivilelo swo koma ephepheni, kutani Hayden Covington a vula swivilelo hi nomo emahlweni ka Huvo. Vuyelo lebyinene bya milandzu leyi byi pfune ku pfuxeta ntshunxeko wa vukhongeri, ntshunxeko wo vulavula ni ntshunxeko wa ku kandziyisa. Kambe a a ku ri ni swiphiqo swin’wana.

Swihinga Swo Tala eTihubyeni

Mhaka yo losa mujeko leyi khumbaka vana va xikolo va Timbhoni ta Yehovha yi rhange yi fika etihubyeni ta le Amerika hi 1935 emhakeni ya Carlton B. Nicholls v. Mayor and School Committee of Lynn (Massachusetts).f Mhaka yoleyo yi yisiwe eHubyeni Leyikulu yo Avanyisa ya le Massachusetts. Hi 1937, huvo yi vule leswaku, ku nga khatariseki leswi Carleton Nichols Lontsongo ni vatswari vakwe va swi pfumelaka a ku fanelanga ku pfumeleriwa tidyondzo tin’wana ta vukhongeri hikuva, yi te “ku losa mujeko ni xihlambanyo lexi tiyeke, a swi fambelani ni vukhongeri hi ndlela yo karhi. . . . A swi khumbi mavonelo ya munhu wihi na wihi malunghana ni Muvumbi wakwe. A swi khumbi vuxaka byakwe ni Muendli wakwe.” Loko swivilelo swa ku losa mujeko leswi bohaka swi yisiwa eHubyeni Leyikulu ya le U.S. emhakeni ya Leoles v. Landersg hi 1937 ni le ka ya Hering v. State Board of Educationh hi 1938, huvo yi tshike milandzu leyi hikuva hi ku anakanya ka vona, nandzu lowu a wu nga lavi huvo. Hi 1939 nakambe Huvo yi tshike xikombelo hi mhaka leyi fanaka, emhakeni ya Gabrielli v. Knickerbocker.i Hi siku rero, handle ko tinyika nkarhi wo yingisa vahehliwa, va yime ni swiboho swo homboloka swa huvo ya le hansi emhakeni ya Johnson v. Town of Deerfield.j

Eku heteleleni hi 1940, Huvo yi tenge mhaka leyi vitaniwaka Minersville School District v. Gobitisk hi laha ku heleleke. Ntlawa wa vaavanyisi lava nga ni ndhuma va nyikele swivilelo swa vona matlhelo hinkwawo. J. F. Rutherford u vulavule ematshan’wini ya Walter Gobitas ni vana va yena. Xirho xa ndzawulo ya milawu ya Yunivhesiti ya Harvard xi yimele American Bar Association and the Civil Liberties Union emhakeni ya nsindziso wo losa mujeko. Kambe, nhlamuselo ya vona a yi amukeriwanga, naswona hikwalaho ka munhu un’we la veke ni vonelo leri hambaneke, hi June 3, Huvo Leyikulu yi vule leswaku vana lava nga ta ka va nga wu losi mujeko, va nga hlongoriwa eswikolweni.

Emalembeni manharhu lama landzeleke, Huvo Leyikulu yi ale tinhlamuselo ta Timbhoni ta Yehovha eka milandzu ya 19. Lexi xiyekaka swinene, i xiboho xo homboloka eka nandzu wa Jones v. City of Opelika hi 1942.l Rosco Jones u khomeriwe ku hangalasa tibuku eswitarateni swa Opelika, le Alabama, handle ko hakela xibalo xa layisense. Huvo Leyikulu yi seketele xihehlo xexo naswona yi vula leswaku tihulumendhe ti ni mfanelo yo hakerisa mindziho yo karhi eka lava vulavulaka ni vaaki ni leswaku milawu yo tano yi nge kanetiwi hambi loko valawuri va ndhawu yo karhi va vona swi antswa ku ku tekela mpfumelelo. Leyi a a ku ri mhaka leyi tsemaka nhlana, hikuva sweswi ndhawu yin’wana ni yin’wana, hi ku hlohloteriwa hi mufundhisi kumbe munhu ntsena la kanetaka Timbhoni, yi nga ti sivela hi nawu naswona vakaneti va nga ha vula leswaku yimisani ntirho wo chumayela wa Timbhoni ta Yehovha. Kambe ku endleke nchumu lowu hlamarisaka swinene.

Ku Hundzuka Ka Xiyimo

Emhakeni ya Jones v. Opelika, ku nga xona xiboho lexi nga heta matimba ya ntirho wa le rivaleni wa vutirheli bya Timbhoni ta Yehovha, vaavanyisi vanharhu a va vulanga ntsena leswaku a va pfumelelani ni vunyingi bya vanhu va le Hubyeni emhakeni leyi a yi kaneriwa kambe va tlhele va kuma leswaku va pfune ku veka masungulo ya yona emhakeni ya Gobitis. “Tanihi leswi hi joyineke mhaka ya Gobitis,” va engete va ku “hi anakanya leswaku i nkarhi lowunene ku vula leswaku sweswi hi pfumela leswaku a yi bohiwanga kahle.” Timbhoni ta Yehovha ti teke sweswo tanihi nchumu wo nghenisa mhaka hi vuntshwa eHubyeni.

Xikombelo xo Pfuxeta xi tatiwile emhakeni ya Jones v. Opelika. Eka xikombelo xexo ku nyikeriwe tinhlamuselo leti twalaka ta le nawini. Nakambe xi vule hi ku tiyisa xi ku: “Huvo leyi yi fanele yi swi tiva leswaku yi avanyisa malandza ya Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.” Matsalwa ya Bibele lama kombaka leswi swi vulaka swona, ma pfuxetiwile. Ku nyikeriwe nyingiso eka xitsundzuxo xa mudyondzisi wa nawu Gamaliele, lexi a nga xi byela huvo ya Vayuda ya lembe xidzana ro sungula, loko a ku: “Hambanani ni vanhu lava, mi va tshika; . . . kutani mi nga kumiwa mi lwile na Xikwembu.”—Mint. 5:34-39.

Eku heteleleni, hi May 3, 1943, emhakeni ya nkoka ya Murdock v. Commonwealth of Pennsylvania,a Huvo Leyikulu yi cince xiboho xa yona xo sungula emhakeni ya Jones v. Opelika. Yi vule leswaku xibalo xihi na xihi lexi nga simekiwaka ku sivela ntshunxeko wa vukhongeri wo hangalasa tibuku a xi le nawini. Mhaka leyi yi nyikele malunghelo lamantshwa eka Timbhoni ta Yehovha le United States naswona ku sukela enkarhini wolowo ku yisiwe madzana-dzana ya swivilelo. Hi May 3, 1943, a a ku ri lembe leri xiyekaka ra Timbhoni ta Yehovha malunghana ni swivilelo leswi yisiweke etihubyeni emahlweni ka Huvo Leyikulu ya le United States. Hi siku rero rin’we, emilandzwini ya 12 eka ya 13 (leyi a yi fanele ku tengiwa ku tlhela ku endliwa swiboho leswi tolovelekeke swa vaavanyisi), Huvo yi yime ni timbhoni.b

Hi June 14, endzhaku ka n’hweti—ku nga Siku ra Mujeko ra tiko ra lembe na lembe—Huvo Leyikulu yi tlhele yi cinca langutelo ra yona, sweswi ku ri malunghana ni xiboho xa yona emhakeni ya Gobitis, yi endla leswi emhakeni leyi thyiweke West Virginia State Board of Education v. Barnette.c Yi vule leswaku “ku hava mfumo, lowu tlakukeke kumbe wa le hansi, lowu nga simekaka nawu wa leswi faneleke ku amukeriwa tanihi leswinene ni leswi nga ntiyiso etimhakeni ta politiki, vutiko, vukhongeri, kumbe etimhakeni tin’wana ta munhu hi xiyexe kumbe ku sindzisa vaaka-tiko leswaku va amukela vonelo ro karhi kumbe ku pfumelelana na rona.” Mianakanyo yo tala leyi phofuriweke eka xiboho xexo, endzhakunyana yi amukeriwile le Canada hi Huvo ya Swivilelo ya le Ontario eka Donald v. Hamilton Board of Education, ku nga xiboho lexi Huvo Leyikulu ya le Canada yi aleke ku xi sula.

Hi ku pfumelelana ni xiboho xa yona emhakeni ya Barnette, naswona hi siku leri fanaka, eka leyi nge Taylor v. State of Mississippi,d Huvo Leyikulu ya le United States yi vule leswaku Timbhoni ta Yehovha a ku nge vuriwi leswaku ti lwisana ni nawu hi ku hlamusela ka tona swivangelo swo ala ku losa mujeko ni ku dyondzisa leswaku matiko hinkwawo ma ta herisiwa hikwalaho ko lwisana ni Mfumo wa Xikwembu. Swiboho leswi swi endle leswaku tihuvo tin’wana ti endla swiboho leswinene eka milandzu yin’wana leyi katsaka vatswari lava nga Timbhoni, lava vana va vona va alaka ku losa mijeko exikolweni, swin’we ni milandzu leyi katsaka ntirho ni vun’wini bya n’wana. Swilo swi cincile hakunene.e

Ku Sungula Nguva Leyintshwa Ya Ntshunxeko Le Quebec

Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti lwela ku kuma ntshunxeko wa vukhongeri le Canada. Ku sukela hi 1944 ku ya eka 1946, ku khotsiwe Timbhoni ta madzana-dzana le Quebec loko ti ri karhi ti endla vutirheli bya le rivaleni. Nawu wa le Canada a wu nyikela ntshunxeko wa vukhongeri, kambe mintlawa ya vanhu a yi kavanyeta minhlangano laha ku kaneriwaka kona hi Bibele. Maphorisa ma yingise swikombelo swa vafundhisi va Khatholiki swa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti herisiwa. Vaavanyisi va tihuvo letitsongo va seketele ku xanisiwa ka Timbhoni, naswona vahlaseri a va nga endliwi nchumu. A ku ta endliwa yini?

Sosayiti yi lunghiselele nhlengeletano yo hlawuleka le Montreal hi November 2 na 3, 1946. Swivulavuri swi pfuxete xiyimo xa Timbhoni ta Yehovha hi ku ya hi Matsalwa ni nawu wa tiko rero. Kutani ku endliwe malunghiselelo yo tivisa ku hangalasiwa ka xiphephana lexi nge Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada—etikweni hinkwaro ku ringana masiku ya 16—hi Xinghezi, Xifurwa ni Xiukraine. Xi vike minhlaselo hinkwayo leyi endliweke eka Timbhoni ta Yehovha le Quebec. Lexi xi landzeriwe hi xiphephana xa vumbirhi, lexi nge Quebec, You Have Failed Your People!

Ku khomiwa ku tinyike matimba le Quebec. Leswaku ri langutana ni xiyimo lexi, rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower le Canada ri simeke ndzawulo ya nawu leyi nga ni vayimeri vo huma le Toronto ni le Montreal. Loko phepha-hungu ri humese mhaka ya leswaku Maurice Duplessis, muchaviseki wa le Quebec, u onhe hi vomu xitolo xa Frank Roncarelli, un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, hi mhaka ya leswi a hakeleleke Mbhoni-kulobye leswaku yi huma ejele, vanhu va le Canada va swi yimele hi milenge. Kutani hi March 2, 1947, Timbhoni ta Yehovha ti hume tsima etikweni hinkwaro ti rhamba vanhu va le Canada leswaku va endla xikombelo eka hulumendhe xa Nxaxamelo wa Milawu yo sirhelela Vaaki. Minsayino leyi kumiweke a yi tlula 500 000—ku nga xikombelo lexikulu ku tlula hinkwaswo leswi tshameke swi yisiwa eka Palamendhe ya le Canada! Hi lembe leri tlhandlameke ku tlhandlekiwe xikombelo xin’wana lexikulu lexi seketelaka lexiya xo sungula.

Hi nkarhi lowu fanaka Sosayiti yi hlawule milandzu mimbirhi leswaku yi ya endla xikombelo ha yona eHubyeni Leyikulu ya le Canada. Wun’wana wa yona lowu a wu ku, Aimé Boucher v. His Majesty The King, a wu vulavula hi xihehlo xo lwisana ni nawu, lexi hambeteke xi vekiwa emakatleni ya Timbhoni.

Nandzu lowu thyiweke Boucher a wu sekeriwe emhakeni ya leswaku Aimé Boucher, murimi lonene, u ve ni xandla eku hangalaseni ka xiphephana lexi nge Quebec’s Burning Hate. Xana a ku ri ku lwisana ni nawu loko a tivisa hi ta nhlaselo lowu endliweke eka Timbhoni ta le Quebec, ku honisiwa ka nawu hi maphorisa lama lwisaneke na vona, ni vumbhoni bya leswaku bixopo wa Khatoliki ni vafundhisi van’wana va Khatoliki hi vona a va hlohletela nhlaselo lowu?

Loko a kambisisa xiphephana lexi a xi hangalasiwa, muavanyisi un’wana wa Huvo Leyikulu u te: “Xiphephana lexi a xi ri na nhloko-mhaka leyi nge ‘Rivengo Leri Quebec Ri Nga Na Rona Hi Xikwembu Na Kreste, I Khombo eCanada Hinkwaro;’ xo sungula, xi kombele leswaku ku kambisisiwa timhaka leti seketelaka xihloko lexi, hi ku rhula na hi ku tirhisa mianakanyo; xa vumbirhi, a xi hlamusela hi nxaniso wa tihanyi lowu endliweke eka Timbhoni le Quebec tanihi vamakwavo eka Kreste; ni xikombelo xo hetelela lexi kombeleke vanhu va xifundzha xexo, leswaku va lwisana ni vahlaseri lava ni vukanganyisi bya magestapo, leswaku, hi ku dyondza Rito ra Xikwembu ni ku yingisa milawu ya rona, ku ta va ni ‘mihandzu yo tala leyinene ya ku rhandza Xikwembu na Kreste ni leswaku vanhu va kuma ntshunxeko.’”

Xiboho xa Huvo xi yime na Aimé Boucher, kambe vaavanyisi vanharhu eka lava ntlhanu va vule leswaku mhaka leyi yi fanele yi tlhela yi kambisisiwa. Xana sweswo a swi ta endla leswaku ku endliwa xiboho lexinene etihubyeni letitsongo ke? Gqweta la yimelaka Timbhoni ta Yehovha u endle xikombelo xa leswaku ku va yona Huvo Leyikulu leyi tlhelaka yi kambisisa mhaka leyi. Lexi tsakisaka, xikombelo xi amukeriwile. Loko xikombelo xa ha kambisisiwa, nhlayo ya vaavanyisi yi andzile eHubyeni, naswona un’wana wa vaavanyisi vo sungula u cince langutelo rakwe. Hikwalaho ka sweswo hi December 1950 ku endliwe xiboho lexi seketelaka Makwerhu Boucher hi ntlhanu eka mune.

Eku sunguleni, gqweta la pfunetaka swin’we ni muchaviseki (loyi hi tlhelo a ri gqweta lonkulu) wa xifundzha xa Quebec, va xi arile xiboho lexi, kambe xi ye xi nghenisiwa hi ku tirhisa tihuvo letitsongo. Xisweswo xihehlo lexi phindhaphindhiweke, xa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti vanga hasahasa le Canada, xi herisiwile.

Ku tlhele ku vikiwa xihehlo xin’wana eka Huvo Leyikulu ya le Canada—Laurier Saumur v. The City of Quebec. Lexi a xi ri malunghana ni milawu ya ku kuma mpfumelelo wo karhi, leyi hi xitalo a yi khumbeka loko ku tengiwa eka tihuvo letitsongo. Eka nandzu wa Saumur, Sosayiti a yi lava ku ntshunxiwa hi ku helela emutini wa Quebec leswaku valawuri va nga ha swi koti ku sivela Timbhoni ta Yehovha ku hangalasa tibuku ta vukhongeri. Hi October 6, 1953, Huvo Leyikulu yi humese xiboho xa yona. Nhlamulo a yi ri “Ina” eka Timbhoni ta Yehovha, “E-e” eka xifundzha xa Quebec. Xiboho lexi xi tlhele xi herisa milandzu ya magidi-gidi leyi a yi katsa nsinya wa nawu lowu fanaka, wa ntshunxeko wa vukhongeri. Leswi swi tise nguva leyintshwa entirhweni wa Timbhoni ta Yehovha le Quebec.

Ku Tiva Timfanelo Ni Mafambiselo Ya Le Nawini

Loko nhlayo ya milandzu yi hunguteka eku heleni ka va-1920 ni le ndzhaku ka kwalaho, a ku laveka leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tiva mafambiselo ya nawu. Tanihi leswi J. F. Rutherford a a ri gqweta naswona a tirheke makhambanyana yo tala tanihi muavanyisi, u vone xilaveko xa leswaku Timbhoni ti va ni vutivi etimhakeni leti. Ku sukela hi 1926, hi Tisonto, Timbhoni a ti kandziyisa swinene ku chumayela hi yindlu na yindlu, hi ku tirhisa tibuku leti hlamuselaka Bibele. Hikwalaho ka ku kanetiwa ka ku hangalasiwa ka tibuku ta Bibele hi Sonto, Makwerhu Rutherford u lunghiselele xiphephana lexi nge Liberty to Preach, ku pfuna vanhu va le United States leswaku va tiva timfanelo ta vona hi ku ya hi nawu. Kambe, a nga ta swi kota leswaku a endla ntirho lowu wa nawu hi yexe, hi loko a lunghiselela leswaku vayimeri van’wana va nawu va ta tirha eyindlu-nkulu ya Sosayiti. Ku tlhandlekela kwalaho, vayimeri van’wana va nawu va hangalake ni tiko leri, va ri karhi va endla ntirho wun’we.

A swi nga koteki leswaku magqweta ma va kona eka nandzu wun’wana ni wun’wana lowu tengiwaka malunghana ni ntirho wo chumayela wa Timbhoni ta Yehovha, kambe a va swi kota ku nyikela nkongomiso lowu lavekaka. Leswaku sweswo swi koteka, ku endliwe malunghiselelo yo letela Timbhoni ta Yehovha hinkwato leswaku ti tiva mafambiselo ya nawu ya xisekelo. Leswi swi endliwe eka minhlangano yo hlawuleka ya le United States hi 1932 ku ya emahlweni, eka minongonoko leyi tolovelekeke ya Nhlangano wa Ntirho emavandlheni. “Matengelo Ya Nandzu” ma humesiwile hi vuxokoxoko eka 1933 Year Book ya Timbhoni ta Yehovha (endzhaku ya ri ephepheni rin’wana). Swiletelo leswi a swi endliwa swi pfumelelana ni swiyimo. Eka nkandziyiso wa November 3, 1937, wa Consolation, ku nyikiwe dyondzo yin’wana ya nawu malunghana ni swiyimo swo karhi leswi a swi humelela.

Hi ku tirhisa rungula leri, hi ntolovelo Timbhoni a ti tiyimela hi toxe etihubyeni ta kwalaho, ematshan’weni yo kombela gqweta. Hi ndlela leyi, a va swi kota ku nyikela vumbhoni ehubyeni ni ku andlala mhaka ya vona kahle eka muavanyisi, ematshan’weni ya leswaku nandzu wa vona wu avanyisiwa ntsena hi ku tirhisa vutshila bya nawu. Loko swo endleka leswaku nandzu wu nga avanyisiwi kahle, hi ntolovelo a ku endliwa xikombelo, hambi leswi Timbhoni tin’wana ti khotsiweke ematshan’weni yo lava gqweta loyi mpfuno wakwe wu nga ha tirhisiwaka ehubyeni yo pfuxeta nandzu.

Loko swiyimo swi cinca ivi ku va ni leswintshwa hikwalaho ka swiboho leswi endliwaka hi tihuvo, a ku kumiwa rungula leri engetelekeke leswaku Timbhoni ti tshama ti swi tiva. Xisweswo, hi 1939, xibukwana lexi nge Advice for Kingdom Publishers xi kandziyisiwile ku pfuna vamakwerhu etihubyeni. Endzhaku ka malembe mambirhi, ku andlariwe nhlamuselo leyi engetelekeke eka xibukwana lexi nge Jehovah’s Servants Defended. Xi tshahe ni ku vulavula hi swiboho swa 50 swo hambana swa le tihubyeni ta le Amerika leswi katsaka Timbhoni ta Yehovha, ni milandzu yin’wana yo hlayanyana, ni ku hlamusela ndlela leyi swikombiso leswi swi nga tirhisiwaka ha yona hi vutlharhi. Kutani hi 1943, Mbhoni yin’wana ni yin’wana yi nyikiwe kopi ya Freedom of Worship naswona a yi dyondziwa swinene eMinhlanganweni ya Ntirho emavandlheni. Ku tlhandlekela eku nyikeleni ka nkatsakanyo wa risima swonghasi wa milandzu, xibukwana lexi xi andlale swivangelo swa Matsalwa swo tamela timhaka hi tindlela to karhi, hi vuxokoxoko. Hi 1950, lexi xi landzeriwe hi xibukwana lexi pfuxetiweke, lexi nge Defending and Legally Establishing the Good News.

Hinkwaswo leswi a ku ri dyondzo leyi yaka emahlweni ya ta nawu. Hambi swi ri tano, xikongomelo a ku nga ri ku endla leswaku Timbhoni ti hundzuka magqweta, kambe a ku endleriwa leswaku ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu erivaleni na hi yindlu na yindlu ku nga siveriwi.

Ku Fana Ni Tinjiya To Tala

Loko valawuri va tshuka va vona leswaku nawu a wu na matimba eka vona, minkarhi yin’wana a va khoma Timbhoni hi tihanyi. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki leswaku vakaneti lava va tirhisa tindlela tihi, Timbhoni ta Yehovha a a ti swi tiva leswaku Rito ra Xikwembu ri ri: “Varhandziwa, mi nga tshuki mi tirihisela mi ri n’wina; kambe kendlukelani vukari bya Xikwembu, hikuva ku tsariwile va ku: ‘Ku rihisela i ka mina; hi mina loyi ndzi nga ta rihisela, ku vula [Yehovha].’” (Rhom. 12:19) Hambi swi ri tano, va titwe va bohekile ku nyikela vumbhoni. Xana va byi nyikerise ku yini loko va kanetiwa hi valawuri?

Hambi leswi mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha a ma ri na nhlayo yitsongo ya vanhu hi va-1930, kambe a va rhandzana swinene. Loko ku ri na xiphiqo lexikulu endhawini yo karhi, Timbhoni ta le kusuhi ni ndhawu ya kona a ti hatlisa ku pfuna. Hi xikombiso, le United States hi 1933 Timbhoni ta 12 600 ti aviwe hi mintlawa ya 78. Loko endhawini yo karhi va tshamela ku khomiwa, kumbe loko vakaneti va swi kota ku kucetela vuhaxi bya xiya-ni-moya leswaku byi sula ntwanano lowu endliweke wo haxa minongonoko eka xiya-ni-moya leyi endliweke hi Timbhoni ta Yehovha, hofisi ya Sosayiti le Brooklyn a yi tivisiwa. Ku nga si hela vhiki, ndhawu yoleyo a yi endzeriwa hi mintlawa leyikulu leswaku ku ya nyikeriwa vumbhoni hi xitalo kwalaho.

A ku rhumeriwa Timbhoni to sukela eka 50 ku ya eka 1 000 hi ku ya hi xilaveko xa kona leswaku va hlangana hi nkarhi wo karhi, hi ntolovelo a va hlangana enhoveni ekusuhi ni ndhawu leyi lavaka ku tirhiwa. Hinkwavo a va ri vatirhi vo tirhandzela, van’wana va huma eka mpfhuka wo ringana tikhilomita ta 320. Mintlawa a yi averiwa nsimu leyi a yi ta hlanganisiwa kumbexana hi timinete ta 30 kumbe nkarhi wun’wana ku ya fika eka tiawara timbirhi. Loko ntlawa wun’wana ni wun’wana lowu fambaka hi movha wu sungula ku tirha eka xiyenge lexi wu averiweke xona, vamakwerhu vo hlayanyana a va ya eka maphorisa va ya ma tivisa hi ntirho lowu endliwaka ni ku va nyika mavito ya Timbhoni hinkwato leti tirhaka endhawini yoleyo mixo wolowo. Hi ku xiya leswaku vuthu ra vona ri tluriwa hi nhlayo ya Timbhoni, valawuri va le tindhawini to tala va pfumelele leswaku ntirho wu endliwa handle ko siveriwa. Minkarhi yin’wana a va va khometela ku kondza tijele ti tala ivi va boheka ku tshika ku va khoma. Eka Mbhoni yin’wana ni yin’wana leyi khomiwaka, a ku ta gqweta ri ta n’wi rihela. Vuyelo bya kona a byi fana ni lebyiya bya tinjiya to tala to fanekisela leti ku vulavuriwaka ha tona eMatsalweni eka Yuwele 2:7-11 na Nhlavutelo 9:1-11. Ndlela leyi yi endle swi koteka leswaku mahungu lamanene ma hambeta ma chumayeriwa ku nga khathariseki nkaneto wa matimba.

Ku Paluxiwa Ka Mintirho Ya Valawuri Lava Honisaka Nawu

A swi voniwa swi fanela ku tivisa vanhu va tindhawu to karhi hi leswi valawuri va vona va swi endlaka. Le Quebec, loko tihuvo ti lava ku Konanisa Timbhoni, a ku tsariwa papila ri rhumeriwa eka swirho hinkwaswo swa nawu swa le Quebec ku andlariwa ntiyiso hinkwawo. Loko va nga endli nchumu, Sosayiti a yi rhumela kopi ya papila leri eka van’wamabindzu va 14 000 exifundzheni hinkwaxo. Ivi rungula leri ri yisiwa eka vahleri va phepha-hungu leswaku ri hangalasiwa.

Le vuxeni bya United States, vanhu va byeriwe hi ku tirhisa vuhaxi. Le Bethele ya le Brooklyn, vatlangi vo hlayanyana lava leteriweke kahle emhakeni yo encenyeta vanhu, va vumbe leswi vuriwaka The King’s Theater. Loko valawuri lava honisaka nawu va tengisa Timbhoni ta Yehovha, a ku rhekhodiwa mafambiselo hinkwawo ya le hubyeni. Vatlangi a va va kona ehubyeni leswaku va tolovelana ni marito ni mavulavulelo ya maphorisa, mukonanisi ni muavanyisi. Endzhaku ko tivisa vanhu swinene leswaku ku ta va ni vayingiseri vo tala va rhadiyo, The King’s Theater va sungule ku encenyeta leswi humeleleke ehubyeni hi ndlela leyi hlamarisaka swinene, lerova vanhu va swi kotile ku tiva leswi valawuri va vona va swi endlaka. Hi ku famba ka nkarhi, hikwalaho ka ku andza ka ku paluxiwa ka valawuri lava, va sungule ku tirhisa vuxiyaxiya loko va tenga milandzu leyi khumbaka Timbhoni.

Vun’we eHansi Ka Nxaniso Wa Manazi

Loko hulumendhe ya Jarimani ra Manazi yi sungula tsima ro yimisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Jarimani, ku endliwe matshalatshala yo tala leswaku ku vulavuriwa ni valawuri va le Jarimani. Kambe a ku tanga mpfuno. Hi ximumu xa 1933, ntirho wa vona a wu yirisiwile etindhawini to tala ta Jarimani. Xisweswo, hi June 25, 1933, Timbhoni ta Yehovha ti amukele xiboho enhlengeletanweni ya le Berlin, lexi hlamuselaka vutirheli ni swikongomelo swa byona. Ku rhumeriwe tikopi ta xona eka valawuri lava tlakukeke va hulumendhe, ivi tin’wana ta timiliyoni ti nyikiwa vanhu. Hambi swi ri tano, hi July 1933, tihuvo ti arile ku pfumelela xikombelo xo pfuxeta mhaka leyi. Eku sunguleni ka lembe leri tlhandlameke, J. F. Rutherford hi byakwe u tsalele Adolf Hitler papila ivi ri heleketiwa hi muhlanganisi wa kona. Ivi vamakwerhu emisaveni hinkwayo va yima hi milenge.

Hi Sonto ni mixo, October 7, 1934, hi awara ya kaye ntlawa wun’wana ni wun’wana wa Timbhoni le Jarimani wu hlengeletanile. Va khongelele ku kongomisiwa ni ku katekisiwa hi Yehovha. Hi loko ntlawa wun’wana ni wun’wana wu rhumela papila eka hulumendhe ya le Jarimani leri vulavulaka hi ku tiyimisela ka vona ku hambeta va tirhela Yehovha. Va nga si hambana va burisane hi marito ya Hosi ya vona, Yesu Kreste eka Matewu 10:16-24. Endzhaku ka sweswo va suka va ya nyikela vumbhoni eka vaakelani va vona hi Yehovha ni Mfumo wakwe ehansi ka Kreste.

Hi siku rero, Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ti hlengeletanile naswona endzhaku ka ku khongela swin’we eka Yehovha, ti rhumele thelegramu eka hulumendhe ya Hitler, leyi tsundzuxeke yi ku: “Ku khoma ka wena timbhoni ta Yehovha hi tihanyi ku chavisa vanhu lavanene hinkwavo emisaveni hinkwayo naswona ku sandza vito ra Xikwembu. Tshika ku xanisa timbhoni ta Yehovha; loko swi nga ri tano Xikwembu xi ta ku herisa swin’we ni hulumendhe yaku.” Kambe a swi helelanga kwalaho.

Magestapo ma hambete ma endla matshalatshala ya wona yo herisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ka ku va khometela ko tala hi 1936, a va ehleketa leswaku va va hlurile. Kambe, hi December 12, 1936, Timbhoni to tlula 3 450 leti a ta ha ntshunxekile le Jarimani ti hlanganise tiko ti hangalasa xiboho lexi kandziyisiweke lexi xi andlaleke kahle xikongomelo xa Yehovha ni ku vula leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tiyimiserile ku yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu. Vakaneti a va swi twisisanga leswaku va swi kotise ku yini ku hangalasa xiboho lexi. Endzhaku ka tin’hwetinyana, loko Magestapo ma sole swihehlo leswi swi boxiweke eka xiboho lexi, Timbhoni ta Yehovha ti tsale papila leri eka rona ti boxeke mavito ya vatirhela-mfumo va Manazi lava xaniseke Timbhoni ta Yehovha hi tihanyi letikulu. Hi 1937, papila leri na rona ri hangalasiwile swinene le Jarimani. Xisweswo, mintirho ya vanhu lavo homboloka yi paluxiwile eka vanhu hinkwavo. Leswi nakambe swi nyike vanhu nkarhi wo hlawula leswaku hi voxe a va ta endla yini hi malandza lawa ya La-nge-henhla-henhla.—Ringanisa Matewu 25:31-46.

Ku Hangalasiwa Ka Rungula eMisaveni Hinkwayo Ku Tisa Ntshunxeko

Tihulumendhe tin’wana na tona ti khome Timbhoni ta Yehovha hi tihanyi swinene, ti sivela minhlangano ya vona ni ku chumayela erivaleni. Eka swiendlakalo swin’wana, tihulumendhe leti ti endle leswaku Timbhoni ti hlongoriwa emintirhweni yo tihanyisa ni leswaku vana va tona va hlongoriwa exikolweni. Tihulumendhe tin’wana ti kale ti va fumbutela kunene. Kambe, matiko wolawo hi ntolovelo ma ni nawu lowu pfumelelaka ntshunxeko wa vukhongeri. Hikwalaho ko lava ku ntshunxa vamakwavo eka nxaniso, Sosayiti ya Watch Tower yi hambete yi tsalela vanhu emisaveni hinkwayo hi vuxokoxoko bya tihanyi teto. Leswi swi endliwe hi ku tirhisa magazini wa Xihondzo xo Rindza ni wa Xalamuka!, naswona swiviko leswi, hakanyingi a swi tlhela swi tsariwa eka maphepha-hungu ya tiko. Mapapila ya magidi-gidi lama endleleke Timbhoni swikombelo a ma tlhandlekelana kunene etihofisini ta vatirhela-mfumo va hulumendhe, ma huma emisaveni hinkwayo.

Hikwalaho ka tsima ro tano hi 1937, mufumi wa le Georgia, le United States, u amukele mapapila ya 7 000 yo huma ematikweni-nkulu ya mune hi masiku mambirhi ntsena, naswona meyara wa le La Grange, Georgia, na yena u neriwe hi mapapila ya magidi-gidi. Matsima yo tano ma endleriwe Timbhoni ta Yehovha ta le Argentina hi 1978 na hi 1979, Benin hi 1976, Burundi hi 1989, Cameroon hi 1970, Dominican Republic hi 1950 na hi 1957, Etiyopiya hi 1957, Gabon hi 1971, Greece hi 1963 na 1966, Jordan hi 1959, Malawi hi 1968, na hi 1972, na hi 1975, swin’we na hi 1976, Malaya hi 1952, Mozambhiki hi 1976, Portugal hi 1964 na hi 1966, Singapore hi 1972, Spain hi 1961 na hi 1962, ni le Swaziland hi 1983.

Xikombiso xa manguva lawa, xa leswi swi endliwaka hi Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo leswaku ti ntshunxa vamakwavo lava tshikeleriwaka, hi lexi xa le Greece. Hikwalaho ka ku xanisiwa swinene ka Timbhoni ta Yehovha, hikwalaho ko kuceteriwa hi vafundhisi va Orthodox ya Magriki, hi 1986, timagazini ta Xihondzo xo Rindza na Xalamuka! (ntsengo wa ku hangalasiwa ka tona emisaveni i tikopi leti tlulaka 22 000 000) ti vike nxaniso hi vuxokoxoko. Timbhoni ta matiko man’wana ti komberiwile leswaku ti tsalela vafumi va hulumendhe ya le Greece hikwalaho ka vamakwavo va vona. Va tsarile; naswona hi laha swi vikiweke ha kona eka phepha-hungu ra le Atena leri vuriwaka Vradyni, holobye wa vululami u neriwe hi mapapila ya 200 000 yo huma ematikweni yo tlula 200, hi tindzimi ta 106.

Hi lembe leri tlhandlameke, loko ku kambisisiwa mhaka leyi khumbaka Timbhoni le hubyeni ya swikombelo ya le Hania, Crete, vayimeri va Timbhoni ta Yehovha a va ri kona, va huma ematikweni ya nkombo (Furwa, Italy, Jarimani, Japani, Nghilandi, Spain ni le United States) leswaku va hlanganyela eku tengiweni ka mhaka leyi ni ku seketela vamakwavo va Vakreste. Kutani ke, endzhaku ka loko Huvo Leyikulu ya le Greece hi 1988 yi endle xiboho lexi hoxeke eka mhaka yin’wana leyi na yona yi khumbaka Timbhoni, ku endliwe xikombelo eHubyeni ya Timfanelo ta Vanhu ya le Yuropa. Kwalaho, hi December 7, 1990, vaavanyisi va 16 vo huma ematikweni yo tala ya Yuropa a va ri kona, va ri ni nxaxamelo va mavito ya vanhu va 2 000 lava khomiweke, ni milandzu ya madzana-dzana ya ku khomiwa ka Timbhoni ta Yehovha le Greece, hikwalaho ko vulavula hi Bibele. (Kahle-kahle le Greece ku suka hi 1938 ku ya ka 1992 ku ve na ku khotsa ko tano ka 19 147.) Huvo yi bohe leswaku mhaka leyi yi ya tengiwa hi Huvo ya Timfanelo ta Vanhu ya le Yuropa.

Minkarhi yin’wana, ku paluxiwa koloko ka ku honisiwa ka timfanelo ta vanhu a ku tisa ntshunxeko wo karhi. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki leswaku hi rihi goza leri vaavanyisi kumbe vafumi va ri tekaka, Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti yingisa Xikwembu tanihi Mufumi wa tona Lonkulu.

Ku Sirhelela Ku Amukeriwa Ximfumo

Mpfumelelo wo tirhisa vugandzeri bya ntiyiso, entiyisweni a wu humi eka munhu wo karhi kumbe hulumendhe yo karhi ya vanhu. Wu huma eka Yehovha Xikwembu hi yexe. Hambi swi ri tano, ematikweni yo tala, leswaku Timbhoni ta Yehovha ti kuma nsirhelelo lowu humaka eka nawu wa tiko, a swi laveka leswaku ti tsarisiwa eka hulumendhe, tanihi vandla ra vukhongeri. Makungu yo xava ndhawu yo aka hofisi ya rhavi kumbe ku kandziyisa tibuku ta Bibele leti engetelekeke a swi ta koteka hi ku vumbiwa ka vandla ra le nawini etikweni rin’wana ni rin’wana. Ku pfumelelana ni xikombiso xa muapostola Pawulo le Filipiya wa khale xo ‘simeka mahungu lamanene ximfumo,’ Timbhoni ta Yehovha ti teka magoza lama faneleke leswaku ti endla leswi.—Flp. 1:7.

Minkarhi yin’wana a swi nonon’hwa. Hi xikombiso, le Austria, laha ntwanano wa rona na Vatican wu tiyisekisaka leswaku Kereke ya Khatoliki yi ta kuma mpfuno wa timali wo huma eka hulumendhe, eku sunguleni matshalatshala ya Timbhoni ta Yehovha ma ariwile hi mfumo, lowu nga te: ‘Xikongomelo xa n’wina i ku vumba nhlengeletano ya vukhongeri, kambe nhlengeletano ya muxaka wolowo a yi nge nghenisiwi enawini wa Austria.’ Hambi swi ri tano, hi 1930, va swi kotile ku tsarisa vandla ro hangalasa Tibibele ni tibuku ta Bibele.

Le Spain, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wa lembe xidzana ra vu-20 wu sungule le ndzhaku hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava. Kambe ku sukela emalembeni ya le mahlweni ya Nkonaniso hi lembe xidzana ra vu-15, Kereke ya Rhoma Khatoliki ni Mfumo wa le Spain, minkarhi yo tala a va tirhisana. Ku hundzuka eka tipolitiki ni vukhongeri ku endle leswaku vanhu van’wana va pfumeleriwa ku sungula vukhongeri byin’wana, kambe a va nga pfumeleriwi ku kombisa ripfumelo ra vona erivaleni. Ku nga khathariseki swiyimo leswi, hi 1956 na hi 1965, Timbhoni ta Yehovha ti ringete ku kuma mpfumelelo wa le nawini le Spain. Kambe a ti wu kumanga ku kondza Palamendhe ya le Spain yi humesa Nawu wa Ntshunxeko wa Vukhongeri hi 1967, hi loko ku sungula ku va ni nhluvuko wo karhi. Eku heteleleni, hi July 10, 1970, loko Timbhoni ana se ti tlula 11 000 hi nhlayo le Spain, ti kume mpfumelelo wa le nawini.

Ku endliwe xikombelo xa leswaku Sosayiti ya Watch Tower yi tsarisiwa ximfumo eka mufumi wa koloni ya Furwa wa le Dahomey (laha sweswi ku tiviwaka tanihi Benin) hi 1948. Kambe ntsariso wolowo wa le nawini a va nyikiwanga wona ku kondza ku fika 1966, malembe ya tsevu endzhaku ka loko tiko rero ri ve riphabliki leri tilawulaka. Mpfumelelo wolowo wa le nawini, wu tlhele wu suriwa hi 1976 ivi wu tlheriseriwa hi 1990 hikwalaho ka ku cinca ka mafumelo ya tiko ni langutelo ra vafumi hi ntshunxeko wa vukhongeri.

Hambi leswi Timbhoni ta Yehovha ti amukeriweke ximfumo le Canada hi malembe yo tala, Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nyike vakaneti nkarhi wo kucetela mufumi lontshwa leswaku a yirisa Timbhoni. Sweswo swi humelele hi July 4, 1940. Endzhaku ka malembe mambirhi, loko Timbhoni ti nyikiwe nkarhi wo tiyimela emahlweni ka komiti leyi hlawuriweke ya Huvo yo Endla Milawu, komiti yoleyo yi bumabumele swinene leswaku ku herisiwa ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ni mavandla ya tona ya le nawini. Hambi swi ri tano, ku laveke leswaku ku va ni minkanerisano leyikulu eka Huvo yo Endla Milawu, ni ku tirha hi matimba leswaku ku kumiwa minsayino ya swikombelo swimbirhi swa tiko hinkwaro, ku nga nkarhi lowu holobye wa vululami, loyi a nga wa Rhoma Khatoliki, a bohekeke ku herisa ku yirisiwa ka tona hi ku helela.

Leswaku Timbhoni ta Yehovha ti kuma mpfumelelo wa le nawini le Yuropa Vuxa, a ku laveka leswaku ku va ni ku cinca ko karhi eka vumbiwa bya hulumendhe ya kona. Eku heteleleni, endzhaku ka ku endla swikombelo swa ntshunxeko wa vukhongeri hi makume-kume ya malembe, Timbhoni ti kume mpfumelelo wa le nawini le Poland ni le Hungary hi 1989, le Romania ni le Jarimani Vuxa (ri nga si hlanganisiwa na Federal Republic of Germany) hi 1990, le Bulgaria ni laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Soviet Union hi 1991, ni le Albania hi 1992.

Timbhoni ta Yehovha ti lwela ku tirha hi ku pfumelelana ni milawu ya tiko rihi na rihi. Hi ku yingisa Bibele, ti lwela swinene ku xixima vafumi. Kambe loko milawu ya vanhu yi lwisana ni milawu ya Xikwembu leyi nga erivaleni, ti hlamula ti ku: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.”—Mint. 5:29.

Loko Nchavo Wu Endla Vanhu Va Rivala Ntshunxeko Lowu Tolovelekeke

Hikwalaho ka leswi vanhu vo tala va yaka va tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha na hi ku durha ka swilo, leswi hakanyingi swi bohaka leswaku nuna na nsati va nghenela ntirho wo tihanyisa havambirhi, Timbhoni ta Yehovha le United States ti boheke ku langutana ni swiyimo leswintshwa evutirhelini. Vaakelani vo tala a va kumeki ni nhlikanhi, naswona vukhamba byi lo vuya. Vanhu va chava. Eku heleni ka va-1970 ni le ku sunguleni ka va-1980, ku sungule gandlati rintshwa ra nawu wo kombela layisense yo ya eka ndhawu yo karhi, leswaku va ta kota ku tiva ndhawu leyi vaendzi va nga eka yona. Madoroba man’wana a ma lava ku khotsa Timbhoni ta Yehovha loko ti ri hava maphepha ya mpfumelelo. Kambe xisekelo lexinene se a xi andlariwile, xisweswo a swi koteka ku endla matshalatshala yo tlhantlha swiphiqo leswi ehubyeni.

Loko ku ri na swiphiqo, vakulu va ndhawu ya kona a va hlangana ni vafumi va muti wolowo leswaku va tlhantlha swiphiqo swa kona. Timbhoni ta Yehovha a a ti ala swinene ku kombela mpfumelelo wo endla ntirho lowu Xikwembu xi leriseke leswaku wu endliwa, naswona Vumbiwa bya U.S., hi ku seketeriwa hi xiboho xa Huvo Leyikulu, byi tiyisekisa ntshunxeko wa vugandzeri ni leswaku vanhu a va fanelanga ku hakela mali yo karhi leswaku va kuma ntshunxeko lowu. Kambe, Timbhoni ta Yehovha ta swi tiva leswaku vanhu va chava, xisweswo nkarhi wun’wana a ti tivisa maphorisa ti nga si sungula ku nyikela vumbhoni endhawini yo karhi, loko swi fanela. Hambi swi ri tano, loko va nga twanani, gqweta wo huma eyindlu-nkulu ya Sosayiti a a tsalelana ni vafumi va ndhawu ya kona a hlamusela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha, nawu lowu seketelaka mfanelo ya vona yo chumayela, ni lunghelo ro kuma mfanelo yoleyo hi ku tirhisa nawu wo sirhelela vaaka-tiko hi mfumo.f

Ematikweni man’wana, a swi fanela swinene ku ya ehubyeni u ya kanela hi ntshunxeko lowu tolovelekeke lowu ku nga khale wu honisiwa. Sweswo swi humelerile le Finland hi 1976 na hi 1983. Hi ku endla onge va lava ku pfuna vini va mindyangu, nhlayo leyi vonakala ya mavuthu ya tiko ma sivele ntirho wa vukhongeri lowu a a wu katsa ku famba hi yindlu na yindlu. Hambi swi ri tano, le hubyeni ya le Loviisa ni ya le Rauma ku boxiwile leswaku ku chumayela hi yindlu na yindlu, i xiphemu xa vukhongeri bya Timbhoni ta Yehovha, ni leswaku hulumendhe yi ri amukerile endlelo leri ra ku vula evhangeli loko yi tsalela vandla ra vukhongeri ra Timbhoni ta Yehovha yi ti nyika mpfumelelo wo endla tano. Ku tlhele ku vuriwa ni leswaku vanhu vo tala va ma tsakela maendzo ya Timbhoni, ni leswaku ku ta va ku ri ku tekela vanhu ntshunxeko loko ko yirisiwa ntirho lowu hi mhaka ya leswi van’wana va nga wu tsakeliki. Endzhaku ka loko mhaka leyi yi tlhantlhiwe kahle, tindhawu to tala ti lulamise nawu wa tona.

Ku Kondletela Milawu Ya Xisekelo

Ematikweni man’wana, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu endle leswaku ku lulamisiwa milawu. Xichudeni xin’wana ni xin’wana xa nawu xa le Amerika xa swi tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha ti ve ni xandla eku lweriweni ka timfanelo ta vanhu eUnited States. Swihloko swo tanihi leswi landzelaka, swi kombisa mpimo lowu ti veke na xandla ha wona: “Nawu Wa Tiko Lowu Tisiweke Hi Timbhoni Ta Yehovha,” lexi humeleleke eka Minnesota Law Review, ya March 1944 ni lexi nge “Vavangi Va Ku Vumbiwa Ka Milawu Ya Tiko: Timbhoni ta Yehovha eHubyeni Leyikulu,” lexi humesiweke eka University of Cincinnati Law Review, hi 1987.

Milandzu ya vona yi vumba xiphemu lexikulu xa nawu wa le Amerika lowu khumbanaka ni ntshunxeko wa vukhongeri, ntshunxeko wa ku tiphofula ni ntshunxeko wa ku kandziyisa tibuku. Milandzu leyi yi pfune swinene leswaku vanhu hinkwavo va kuma ntshunxeko, a wu pfunanga Timbhoni ta Yehovha ntsena. Loko a vulavula le Yunivhesiti ya Drake, Irving Dilliard u te: “Ku nga khathariseki leswaku u ri yini ha swona, Timbhoni ta Yehovha ti ve ni xandla swinene eku kondleteleni ka ntshunxeko wa hina ku tlula ntlawa wihi na wihi wun’wana wa vukhongeri.”

Naswona malunghana ni le Canada, manghenelo ya buku leyi nge State and Salvation—The Jehovah’s Witnesses and Their Fight for Civil Rights ma ri: “Timbhoni ta Yehovha ti dyondzise mfumo, ni vanhu va le Canada, leswaku mintlawa leyi nga ni langutelo leri hambaneke yi nga sirheleriwa njhani hi nawu. Ku tlula kwalaho, ku . . . xanisiwa [ka Timbhoni exifundzheni xa Quebec] ku endle leswaku ku va ni milandzu yo tala leyi, hi va-1940 ku ya eka va-1950, yi yisiweke eHubyeni Leyikulu ya le Canada. Milandzu leyi yi ve ni xandla swinene eka langutelo ra vanhu va le Canada emhakeni ya timfanelo ta vanhu, yi vumba xisekelo xa milawu ya ntshunxeko wa vaaki eCanada namuntlha.” “Vuyelo byin’wana” bya ku lwela ka Timbhoni ntshunxeko wa vugandzeri hi ku tirhisa nawu, hi ku ya hi buku leyi, “a ku ri nkanerisano lowu tekeke nkarhi wo leha lowu endleke leswaku ku humesiwa Nxaxamelo wa Timfanelo ta vanhu,” lowu sweswi wu nga xiphemu xa milawu leyi nga xisekelo ya le Canada.

Ku Tlakuka Ka Nawu Wa Xikwembu

Hambi swi ri tano, xa nkoka ngopfu, matimu ya Timbhoni ta Yehovha emhakeni ya milawu, ma va endla va tiyiseka leswaku nawu wa Xikwembu wu tlakukile. Lexi va endleke va teka xiyimo lexi, i ku xiya ka vona mphikamakaneta ya vuhosi bya vuako hinkwabyo. Va languta Yehovha tanihi Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso ni leswaku hi yena a lulameriwaka hi ku va Hosi ya vuako hinkwabyo. Xisweswo, eka vona, nawu kumbe xiboho xihi na xihi lexi nga ta sivela ku endliwa ka leswi Yehovha a leriseke leswaku swi endliwa, a swi tirhi naswona vanhu lava va vekaka minsivelo yo tano va va teka tanihi lava tluleke mindzilakana ya vona. Va titwa hi laha vaapostola va Yesu Kreste va titweke ha kona loko va ku: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.”—Mint. 5:29.

Hikwalaho ko pfuniwa hi Xikwembu, Timbhoni ta Yehovha ti tiyimiserile ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu eka vaaki hinkwavo va misava leswaku byi va vumbhoni eka matiko hinkwawo, makumu ma nga si fika.—Mt. 24:14.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 680]

Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwe hi tihulumendhe ematikweni hi ku landzelana

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 682]

Nandzu wu tshikiwile, ivi mufundhisi a ganyula a huma ehubyeni a karihile!

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 693]

Valawuri van’wana va sungule ku tirhisa vuxiyaxiya loko va tenga milandzu leyi khumbaka Timbhoni

[Bokisi leri nga eka tluka 684]

Ku Nyikela Vumbhoni eHubyeni Leyikulu Ya U.S.

Loko a ri le Hubyeni Leyikulu ya le United States tanihi muyimeri eka nandzu lowu vitaniwaka “Gobitis,” Joseph F. Rutherford, xirho xa Huvo ya Nawu ya le New York, tlhelo muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower, u andlale nkoka wa ku titsongahatela vulawuri bya Yehovha Xikwembu. A ku:

“Timbhoni ta Yehovha ti nyikela vumbhoni evitweni ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, lexi vito ra xona ku nga YEHOVHA. . . .

“Ndzi kandziyisa ntiyiso wa leswaku Yehovha Xikwembu, eka malembe yo tlula tsevu wa magidi lama hundzeke, u tshembise ku simeka hulumendhe yo lulama ha Mesiya. U ta hetisisa xitshembiso lexi hi nkarhi lowu faneleke. Vumbhoni bya namuntlha hi ku ya hi vuprofeta, byi kombisa leswaku yi tshinele. . . .

“Yehovha, Xikwembu, hi yena ntsena a nga xihlovo xa vutomi. A ku na un’wana la nga nyikaka vutomi. Mfumo wa le Pennsylvania a wu nge byi nyiki vutomi. Hulumendhe ya Amerika a yi swi koti na yona. Xikwembu xi endle nawu lowu [wo sivela ku gandzeriwa ka swifaniso], hi laha Pawulo a swi vekaka ha kona, leswaku xi sirhelela vanhu va xona eka ku gandzela swikwembu swa hava. Mi nga ha vona onge sweswo i mhaka yitsongo. Swa fana ni xiendlo xa Adamu xa ku dya mbhandzu lowu yirisiweke. Lexi hoxeke a ku nga ri apula leri Adamu a ri dyeke, kambe a ku ri ku tlula nawu wa Xikwembu. Mhaka hi leswaku i mani loyi munhu a faneleke a yingisa yena, i Xikwembu kumbe i milawu ya vanhu ke. . . . 

“Ndzi tsakela ku tsundzuxa Huvo (naswona swa fanela leswaku ndzi endla tano) leswaku eka nandzu lowu vitaniwaka ‘Church v. United States’ Huvo leyi yi vule leswaku Amerika i tiko ra Vukreste; sweswo swi vula leswaku Amerika ri fanele ri yingisa nawu wa Xikwembu. Swi vula ni leswaku Huvo leyi yi fanele yi xiya leswaku nawu wa Xikwembu hi wona lowu tlakukeke. Naswona loko munhu a pfumela leswaku nawu wa Xikwembu wu tlakukile eka hinkwayo, ivi a tlhela a wu landzelela, a wu kona mfumo wa munhu lowu nga lawulaka kumbe ku lwisana ni ripfalo rakwe. . . .

“Ndzi pfumeleleni ndzi vula leswi: loko ku pfuriwa xiyenge xin’wana ni xin’wana xa Huvo leyi, ku vuriwa marito lama nge: ‘Xikwembu ponisa United States swin’we ni Huvo leyi leyi xiximekaka.’ Xisweswo, sweswi ndzi ri, Xikwembu ponisa Huvo leyi leyi xiximekaka eku endleni ka xihoxo lexi nga ta endla vanhu lava va United States va hundzuka vakandziyeri va vanhu ni ku herisa ntshunxeko hinkwawo lowu pfumeleriwaka hi Vumbiwa bya vona. Leyi i mhaka leyi kwetsimaka eka Muamerika un’wana ni un’wana loyi a rhandzaka Xikwembu ni Rito ra xona.”

[Bokisi leri nga eka tluka 687]

Timhaka Ta Masungulo Leti Yiseke Eka Leswi Nyanyiseke Timhaka

Loko Huvo Leyikulu ya Amerika, hi 1940 yi lerise eka nandzu wa “Minersville School District v. Gobitis,” leswaku vana va xikolo va fanele ku losa mujeko, nhungu eka kaye wa vaavanyisi va pfumelelane na swona. A ko va Muavanyisi Stone ntsena la aleke. Kambe endzhaku ka malembe mambirhi, loko va tsarise langutelo ra vona leri hambaneke emhakeni ya “Jones v. Opelika,” vaavanyisi van’wana vanharhu (Black, Douglas, na Murphy) eka khamba leri va vule leswaku a va pfumela leswaku mhaka ya “Gobitis” yi kunghuhatiwe hi ndlela leyi hoxeke hikuva yi tsongahate ntshunxeko wa vukhongeri. Leswi a swi vula leswaku mune wa vaavanyisi eka lava va kaye a va yima ni leswaku ku hundzuriwa xiboho xa le mhakeni ya “Gobitis.” Vaavanyisi vambirhi eka vaavanyisi lava ntlhanu lava a va tsongahata ntshunxeko wa vukhongeri a va nga ha tirhi. Se a ku tirha van’wana vambirhi vantshwa (Rutledge na Jackson) loko mhaka ya ku losiwa ka mujeko leyi landzeleke yi vulavuriwa le Hubyeni Leyikulu. Hi 1943, eka nandzu wa “West Virginia State Board of Education v. Barnette,” havambirhi va vhotile va yima ni ntshunxeko wa vukhongeri ematshan’wini ya ku losa mujeko loku bohaka. Xisweswo, hi vhoti ya vanhu va tsevu eka vanharhu, Huvo yi hundzule xiyimo lexi a yi ri na xona eka timhaka ta ntlhanu leti hundzeke ta (“Gobitis,” “Leoles,” “Hering,” “Gabrielli,” na “Johnson”) leti ti nga endleriwa xikombelo eHubyeni leyi.

Lexi tsakisaka, Muavanyisi Frankfurter, hi langutelo ra yena leri hambaneke emhakeni ya “Barnette” u te: “Hi laha a swi ri ha kona ni khale, nkarhi na nkarhi Huvo yi ta hundzula xiyimo xa yona. Kambe hi ku ya hi mina, timhaka (handle ka milandzu yi nga ri yingani leyi tlheleke yi landzelerisiwa kahle) ta Timbhoni ta Yehovha a ti si tshama ti endla Huvo leyi leswaku yi endla swiboho leswi nga ta bela matimba ya hulumendhe ya mani na mani mindzilakana.”

[Bokisi leri nga eka tluka 688]

“Ndlela Leyi Nga Ni Malembe Yo Tala Ya Ku Vula Evhangeli”

Hi 1943, emhakeni ya “Murdock v. Pennsylvania,” Huvo Leyikulu ya le United States yi vule swin’wana yi ku:

“Ku hangalasiwa ka swiphephana swa vukhongeri i ndlela leyi nga ni malembe yo tala ya ku vula evhangeli—yi ni malembe yo tala ku kotisa matimu ya michini ya ku gandlisa. Hi malembe yo tala a ku ri nchumu wa matimba swinene eka mintlawa yo hambana-hambana ya vukhongeri. Namuntlha ndlela leyi ya ku vula Evhangeli yi tirhisiwa swinene hi mintlawa yo hambana-hambana ya vukhongeri lebyi makhalipotiya ya byona ma yisaka Mahungu Lamanene eka magidi ya magidi ya miti ni ku tirhisa maendzo ya ku ya hi xiviri va lava lava yingisaka leswaku va aka ripfumelo eka vona. Yi tlula ntsena ku chumayela; yi tlula ku hangalasa tibuku ta vukhongeri. Yi katsa hinkwaswo. Xikongomelo xa yona i ku vula evhangeli ku fana ni nhlangano wo pfuxelelana matimba. Ntirho lowu wa vukhongeri wu ni xiyimo lexi tlakukeke lexi fanaka ni xa vugandzeri etikerekeni ni ku chumayela u ri emahlweni ehansi ka First Amendment. Yi kuma nsirhelelo lowu fanaka ni wa tidyondzo ta vukhongeri ni mintirho ya mikhuva ya vukhongeri. Nakambe yi ni timfanelo leti fanaka ta ku vulavula ni ta ku kandziyisiwa.”

[Bokisi leri nga eka tluka 690]

“Timfanelo Leti Ringanaka Eka Hinkwavo”

Hi 1953, ehansi ka xihloko lexi nga laha henhla, muhleri wa mahungu wa le Canada loyi a a dume ngopfu hi nkarhi wolowo, u tsale leswi: “Ku fanele ku endliwa nkhuvo lowukulu swinene le Xintshabyanini xa Palamendhe loko ku tlangeriwa xiboho xa Huvo-nkulu ya le Canada emhakeni ya Saumur [leyi tisiweke eHubyeni hi Timbhoni ta Yehovha]; nkhuvo wu fanela kahle eka xiendlakalo lexi. I swiboho swi nga ri swingani ematin’wini ya vuavanyisi bya Canada leswi veke swa nkoka swinene. Huvo Leyikulu yi pfune Canada ku tlula tihuvo tin’wana to tala. Ku hava yin’wana huvo leyi yi faneriwaka hi ku tlangeriwa hi vanhu va le Canada. . . . Ntshunxeko lowu a wu fanele ku tlangeriwa swinene ku tlula hi ndlela leyi kombisiweke.”

[Bokisi leri nga eka tluka 694]

Xiboho Lexi Tiyeke Eka Tiko Ra Vunazi

Hi October 7, 1934 papila leri nga laha hansi ri rhumeriwe eka hulumendhe ya Jarimani hi vandlha rin’wana ni rin’wana ra Timbhoni ta Yehovha le Jarimani:

“EKA VALAWURI VA HULUMENDHE:

“Rito ra Yehovha Xikwembu, hi laha ri nga ha kona eBibeleni leyo Kwetsima, i nawu lowu tlakukeke, naswona eka hina i mukongomisi lonkulu, hi rona leri endleke leswaku hi tinyiketela eka Xikwembu naswona hi valandzeri va Kreste Yesu va ntiyiso ni lava tshembekaka.

“Lembe leri hundzeke, hi ku lwisana ni nawu wa Xikwembu ni ku lwisana ni timfanelo ta hina, hina tanihi timbhoni ta Yehovha mi hi sivele ku hlangana kun’we ni ku dyondza Rito ra Xikwembu ni ku xi gandzela hi xi tirhela. ERitweni ra xona xi hi lerisa leswaku hi nga tshuki hi tshika ku hlangana swin’we. (Vaheveru 10:25) Hina, Yehovha u hi byela leswaku: ‘N’wina mi timbhoni ta mina ta leswaku ndzi Xikwembu. Fambani mi ya byela vanhu rungula ra mina.’ (Esaya 43:10, 12; Esaya 6:9; Matewu 24:14) Nawu wa n’wina ni nawu wa Xikwembu yi hambana hi laha ku heleleke, naswona, hi ku landzela vaapostola lavo tshembeka, ‘hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu,’ kutani leswi hi leswi hi nga ta swi endla. (Mintirho 5:29) Kutani ke hi ku vula leswi hi mi tivisa leswaku ku nga khathariseki leswaku ku na yini hi ta yingisa milawu ya Xikwembu, hi ta hlangana swin’we leswaku hi dyondza Rito ra xona, naswona hi ta xi gandzela ni ku xi tirhela hi laha xi leriseke ha kona. Loko hulumendhe ya n’wina kumbe valawuri va hi xanisa hikwalaho ka leswi hi yingisaka Xikwembu, kutani ngati ya hina yi ta va ehenhla ka n’wina naswona mi ta tihlamulela eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.

“A hi na mhaka ni timhaka ta politiki, kambe hi tinyiketele eka mfumo wa Xikwembu hi laha ku heleleke ehansi ka Kreste Hosi ya wona. A hi nge vavisi hambi ku ri ku xanisa munhu. Hi ta tsakela ku tshama hi ku rhula naswona hi endlela hinkwavo leswinene ntsendze loko ha ha ri ni nkarhi, kambe, tanihi leswi hulumendhe ya n’wina ni valawuri va yona va yaka emahlweni ni ku ringeta ku hi sindzisa ku nga yingisi nawu lowu tlakukeke wa vuako hinkwabyo, hi boheka ku mi tivisa leswaku hi ta yingisa Yehovha Xikwembu hikwalaho ka tintswalo ta xona, naswona hi ta xi tshemba hi laha ku heleleke leswaku xi ta hi ponisa eka nxaniso ni vaxanisi hinkwavo.”

[Bokisi leri nga eka tluka 697]

Timbhoni Leti Yirisiweke Ti Hlamusela Xiyimo Xa Tona eRivaleni

Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha a yi yirisiwile ehansi ka hulumendhe ya le Canada hi 1940. Ku ve ni ku chuchisiwa loku tlulaka 500 endzhaku ka sweswo. Xana Timbhoni a ti ta tisirheleta hi ndlela yihi? Hi ku xixima kambe va tiyile, va hlamusele Huvo hi ndlela leyi:

‘Tibuku toleto a ndzi nge ti veki nandzu. Ti dyondzisa ndlela leyi yisaka evuton’wini lebyi nga heriki. Hi ku tshembeka ndzi pfumela leswaku ti hlamusela xikongomelo xa Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xa ku simeka Mfumo wa ku lulama emisaveni. Eka mina, ti ve nkateko lowukulu swinene evuton’wini bya mina. Hi vonelo ra mina xi ta va xi ri xidyoho eka Wa Matimba Hinkwawo loko ndzi herisa tibuku leti, ni rungula ra Xikwembu leri ti nga na rona, hi ku fanana xi ta va xidyoho ku hisa Bibele hi yoxe. Munhu un’wana ni un’wana u fanele a hlawula leswaku u ta tinghenisa ekhombyeni ra ku landzuriwa hi vanhu kumbe ku landzuriwa hi Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Mina ndzi yima ni Hosi yanga ni Mfumo wa Yona, naswona ndzi lava ku tlakusa vito ra La-Nge-Henhla-henhla, ku nga Yehovha naswona loko ndzi vekiwa nandzu hikwalaho ka sweswo, lava va ndzi vekaka nandzu va fanele ku tihlamulela eka Xikwembu hikwalaho ka sweswo.’

[Bokisi leri nga eka tluka 698]

Ndlela Leyi Swirho Swa Hulumendhe Ya Le Canada Swi Wu Languteke Ha Yona

Hi leswi swiviko swin’wana leswi nga endliwa hi swirho swin’wana swa Huvo yo Endla Milawu ya Canada hi 1943 loko va khutaza holobye wa vululami leswaku a herisa ku yirisa Timbhoni ta Yehovha ni mavandla ya tona ya le nawini:

“Ku hava vumbhoni lebyi ndzawulo ya vululami yi byi tiseke ekomitini lebyi kombaka leswaku nkarhi wihi na wihi timbhoni ta Yehovha a ti fanele ku langutiwa tanihi nhlengeletano leyi nga riki enawini . . . Swi khomisa tingana eka Mfumo wa Canada leswaku vanhu va fanele ku konanisiwa hikwalaho ka ku tiyimisela ka vona ka vukhongeri hi ndlela leyi vambuyangwana lava va xanisiwaka ha yona.” “Hi langutelo ra mina swi le rivaleni leswaku, i xihlawuhlawu xa vukhongeri lexi xi vangelaka ku yirisiwa loku.”—Nkul. Angus MacInnis.

“Hi vutivi bya vo tala va hina hi swi vonile leswaku vanhu lava a va na khombo, a va na xikongomelo xa ku onhela tiko. . . . Ha yini nsivelo lowu wu nga herisiwanga? A swi nge vi hi mhaka ya leswaku nhlengeletano leyi yi ni khombo eka vuhlayiseki bya tiko, kumbe leswaku swiendlo swa yona i swa ku hingakanya matshalatshala ya nyimpi hi le xihundleni. A ku si tshama ku va ni vumbhoni hambi ku ri lebyitsongo bya leswaku swi vangiwa hi sweswo.”—Nkul. John G. Diefenbaker.

“Swi endla munhu a tivutisa leswaku xana magoza yo lwisana ni Timbhoni ta Yehovha ma vangiwa ngopfu-ngopfu hikwalaho ka langutelo ra tona eka Marhoma Khatholiki, ku ri ni leswaku swi vangiwa hi langutelo ra tona leri kombaka ku lava ku wisa mfumo.”—Nkul. Victor Quelch.

[Bokisi leri nga eka tluka 699]

“Nhlangano Lowu Yiseke Eka Ntshunxeko Wa Vukhongeri”

“Swi ta va swi nga lulamanga ku tshika nkambisiso lowu wo koma wa swiphiqo swa Timbhoni ta Yehovha ni Mfumo handle ka ku hlamusela nhlangano hi ta xivangelo xa ntshunxeko wa vukhongeri ehansi ka Milawu ya hina leyi yi humesiweke hikwalaho ka ku phikelela ka vona. Emalembeni ya sweswinyana hi vona va nga heta nkarhi wo tala etihubyeni ku tlula mintlawa leyin’wana ya vukhongeri, naswona vanhu a va va languta tanihi lava sihalaleke, kambe va tshembekile eka ku tiyimisela ka vona loku kongomeke, kutani hikwalaho ka sweswo tihuvo ta Federal ti humese nongonoko wa swiboho leswi nga tiyisekisa ni ku kurisa swiboho swa ntshunxeko wa vukhongeri eka vaaki va Maamerika, naswona swi sirhelele ni ku kurisa ntshunxeko wa vona wa vumunhu. Milandzu ya kwalomu ka makume-nharhu-n’we leyi va katsekeke eka yona yi ye le Hubyeni Leyikulu hi malembe ya ntlhanu ku sukela eka 1938 ku ya ka 1943, naswona swiboho leswi nga endliwa eka milandzu leyi ni le ka yin’wana leyi landzeleke swi kurise swinene xivangelo xa mintshunxeko ya Bill of Rights hi ntolovelo, ni vuhlayiseki bya ntshunxeko wa vukhongeri hi ku hlawuleka.”—“Church and State in the United States,” hi Anson Phelps Stokes, Vholumo III, 1950, tluka 546.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 700, 701]

Va Tsakela Ntshunxeko Wa Vona Wa Vugandzeri

Ematikweni yo tala lawa eka wona Timbhoni ta Yehovha a ti nga ri na ntshunxeko wa vukhongeri enkarhini lowu hundzeke, sweswi ti hlangana erivaleni leswaku ti gandzela, naswona ti avelana mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ni van’wana hi ntshunxeko.

Quebec, Canada

Hi va-1940, Timbhoni ti nga ri tingani leti a ti ri kwala Châteauguay ti hlaseriwe hi ntlawa lowu pfuxaka madzolonga. Hi 1992, ku tlula 21 000 wa Timbhoni le xifundzheni xa Quebec a ti hlanganyela hi ntshunxeko eTiholweni ta tona ta Mfumo

St. Petersburg, Russia

Hi 1992, entsombanweni wo sungula wa matiko hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha le Russia, 3 256 va khuvuriwile

Palma, Spain

Endzhaku ka loko Timbhoni ta Yehovha le Spain ti nyikiwe mpfumelelo wa le nawini hi 1970, mimfungho leyikulu etindhawini ta vona ta ku hlanganela eka tona a yi kombisa ntsako wa vona wa ku kota ku hlanganyela erivaleni

Tartu, Estonia

Timbhoni ta le Estonia ti tlangele swinene ku kuma tibuku ta Bibele handle ka nsivelo ku sukela hi 1990.

Maputo, Mozambhiki

Ku nga si hela lembe endzhaku ka loko Timbhoni ta Yehovha ti amukeriwe ximfumo laha hi 1991, mavandlha lama tlulaka 50 ya Timbhoni leti hisekaka a ma yisa vutirheli bya wona emahlweni entsindza ni le handle ka wona

Cotonou, Benin

Loko va fika enhlanganweni hi 1990 vo tala a va hlamarisiwe hi ku vona mfungho lowu nge rivaleni lowu amukelaka Timbhoni ta Yehovha. Kutani va swi tivile leswaku ku yirisiwa ka vugandzeri bya vona a ku herisiwile

Prague, Czechoslovakia

Lava kombisiweke ehansi i van’wana lava tirheleke Yehovha hi nkarhi wa ku yirisiwa ka vona hi hulumendhe hi malembe ya 40. Hi 1991, va tsakele ku va swin’we entsombanweni wa matiko hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha le Prague

Luanda, Angola

Loko ku yirisiwa ku herisiwile hi 1992, ku tlula 50 000 wa vanhu ni mindyangu va amukele Timbhoni leswaku ti dyondza na vona Bibele

Kiev, Ukraine

Etikweni leri, eminhlanganweni vanhu va ta kahle (minkarhi yin’wana etiholweni leti qachiweke), ngopfu-ngopfu ku sukela loko Timbhoni ta Yehovha ti nyikiwe mpfumelelo wa le nawini hi 1991

[Swifaniso leswi nga eka tluka 679]

Eka milandzu ya 138 leyi katsaka Timbhoni ta Yehovha, swikombelo swi yisiwe le Hubyeni Leyikulu ya U.S. Eka ya 111 leyi sukelaka ka 1939 ku ya eka 1963, Hayden Covington (la kombisiweke laha) a ri gqweta wa kona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 681]

Eku heleni ka va-1930, Maurice Duplessis, un’wana wa vakulukumba va le Quebec, u nkhinsame erivaleni emahlweni ka Khadinali Villeneuve ivi a n’wi hoxa xingwavila erintihweni ku kombisa vuxaka lebyikulu exikarhi ka Kereke ni Mfumo. Le Quebec, ku xanisiwa ka Timbhoni ta Yehovha a ku ri kukulu swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 683]

W. K. Jackson, loyi a ri un’wana wa lava tirhanaka ni ta nawu le yindlu-nkulu ya Sosayiti, u tirhe malembe ya khume tanihi xirho xa Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 685]

Rosco Jones, loyi nandzu wakwe a wu khumba vutirheli bya Timbhoni ta Yehovha u ye kambirhi le Hubyeni Leyikulu ya U.S.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 686]

Muavanyisi wa Huvo Leyikulu ya U.S. loyi, hikwalaho ka nhlawulo wa vanhu va tsevu eka vanharhu eka nandzu wa “Barnette,” a aleke ku sindzisiwa ka vanhu ku losa mujeko hikwalaho ka ntshunxeko wa vukhongeri. Leswi swi endle leswaku xiboho xa khale enandzwini wa “Gobitis” xi tlhentlhisiwa

Vana lava katsekeke eka milandzu leyi

Lillian na William Gobitas

Marie na Gathie Barnette

[Xifaniso lexi nga eka tluka 689]

Aimé Boucher, a nga voniwi nandzu hi Huvo Leyikulu ya Canada malunghana ni xiboho lexi aleke swihehlo swa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti endla vanhu va tlula nawu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 691]

Xiphephana lexi, hi tindzimi tinharhu, xi tivise vaaki va Canada hinkwavo hi maxangu lama kombisiweke Timbhoni ta Yehovha le Quebec

[Xifaniso lexi nga eka tluka 692]

Swiyimo swi endle leswaku Timbhoni ta Yehovha ti boheka ku dyondzisiwa matengelo ya milandzu leswaku ti ta kota ku langutana ni nkaneto evutirhelini bya tona; leti i tin’wana ta tibuku ta nawu leti a va ti tirhisa