Ndzima 29

‘Va Vengiwa Hi Vanhu Va Matiko Hinkwawo’

EMADYAMBYINI yo hetelela loko Yesu a ri ni vaapostola vakwe a nga si fa, u va tsundzuxile a ku: “‘Nandza a hi nkulu eka n’wini wa yena.’ Loko va ndzi xanisile, na n’wina va ta mi xanisa; loko va hlayisile rito ra mina, ni ra n’wina va ta ri hlayisa. Nakambe va ta endla hinkwaswo leswi eka n’wina hikwalaho ka mina, hikuva a va tivi Loyi a ndzi rhumeke.”—Yoh. 15:20, 21.

Yesu a a nga vulavuli hi minxaniso leyi humelelaka kan’we endzhaku ka nkarhi wo leha. Masiku manharhu emahlweni ka leswi, u te: “Mi ta vengiwa hi vanhu va matiko hinkwawo hikwalaho ka vito ra mina.”—Mt. 24:9.

Nakambe, Yesu u laye valandzeri vakwe leswaku loko va xanisiwa, a va fanelanga va tirhisa matlharhi ya xiviri. (Mt. 26:48-52) A va nga fanelanga va pfukela vaxanisi va vona kumbe va lava ku rihisela. (Rhom. 12:14; 1 Pet. 2:21-23) Xana a hi swona leswaku kumbexana vaxanisi volavo siku rin’wana a va ta va vapfumeri? (Mint. 2:36-42; 7:58–8:1; 9:1-22) Ku rihisela hinkwako a ku ta siyeriwa Xikwembu.—Rhom. 12:17-19.

Swi tiviwa kahle leswaku Vakreste vo sungula a va xanisiwa hi ndlela yo chavisa hi mfumo wa Rhoma. Kambe swi le rivaleni leswaku vaxanisi lavakulu va Yesu Kreste a ku ri varhangeri va vukhongeri ni leswaku hi vona va endleke Pontiyo Pilato, mufumi wa Rhoma, a lerisa leswaku ku dlayiwa Yesu. (Lk. 23:13-25) Endzhaku ka rifu ra Yesu, nakambe, a ku ri varhangeri va vukhongeri lava a va ri vaxanisi-nkulu va valandzeri va Yesu. (Mint. 4:1-22; 5:17-32; 9:1, 2) Xana sweswo a swi tano eminkarhini ya sweswi?

Vafundhisi Va Hlela Njhekanjhekisano Wa Le Rivaleni

Loko ndzhendzeleko wa tibuku ta C. T. Russell hi ku hatlisa wu andze wu fika eka makume ya timiliyoni hi tindzimi to tala, vafundhisi va Khatoliki ni va Protestente a swi nga va oloveli ku honisa leswi a a swi vula. Hi ku hlundzukisiwa hi ku paluxiwa ka tidyondzo ta vona tanihi leti nga riki ta matsalwa, ni ku karhateka hi ku lahlekeriwa hi swirho, vafundhisi vo tala va sandze tibuku ta Russell etikerekeni ta vona. Va lerise mintlhambi ya vona leswaku yi nga ti amukeli tibuku leti hangalasiwaka hi Swichudeni swa Bibele. Vo tala va vona va lave ku kuca vatirhela-mfumo leswaku va yimisa ntirho lowu. Etindhawini tin’wana le United States—leti tin’wana ta tona ku nga Tampa, le Florida; na le Xihlaleni xa Rock, le Illinois; na Winston-Salem, eNorth Carolina; na Scranton, ePennsylvania—va hlohlotele ku yirisiwa ka tibuku leti tsariwaka hi Russell.

Vafundhisi van’wana va vone onge va fanele va herisa nkucetelo wa Russell hi ku n’wi nghenisa eka njhekanjhekisano wa le rivaleni. Vafundhisi va hlawule Dr. E. L. Eaton, tanihi muvulavuleri wa vona, ku nga mufundhisi wa Kereke ya North Avenue Methodist Episcopal eAllegheny, Pennsylvania, ekusuhi ni yindlu-yindlu ya ntirho wa yena. Hi 1903 u hlele njhekanjhekisano wa le rivaleni, kutani Makwerhu Russell u amukele xirhambo xa kona.

Ku ve ni tinhla leti landzelaka ta tsevu to vulavula ha tona: Makwerhu Russell u te, mimoya-xiviri ya vafi a yi hanyi; ni leswaku “ku ta ka vumbirhi” ka Kreste ku rhangela Mfumo wa Gidi ra Malembe ni leswaku xikongomelo xa “ku ta ka vumbirhi” ka yena ni Gidi ra Malembe i ku ta katekisa mindyangu hinkwayo ya misava; ni leswaku i vakwetsimi va “nguva ya Evhangeli” ntsena lava pfuxiwaka eku pfukeni ko sungula ni leswaku mintshungu leyikulu yi ta ponisiwa hi ku pfuxiwa loku nga ta landzela, kambe Dr. Eaton u kanetile. Dr. Eaton u te, a ku nge vi na ku ahluriwa ka vanhu endzhaku ka rifu; hinkwavo lava ponisiwaka va ta nghena etilweni; lavo biha ngopfu va ta xanisiwa hi laha ku nga heriki, kambe Makwerhu Russell u swi kanetile sweswo. Ku ve ni minjhekanjhekisano ya tsevu ya timhaka leti emahlweni ka vayingiseri lava manyaneke eHolweni ya Carnegie le Allegheny hi 1903.

I yini lexi endleke va hlela njhekanjhekisano lowu? Hi ku languta mhaka leyi hi ku ya hi matimu, Albert Vandenberg endzhaku u tsarile: “Minjhekanjhekisano leyi a yi ungameriwa hi mufundihisi wa kereke yin’wana ya Protestente. Tlhandla-kambirhi, vafundhisi vo huma eka tikereke to hambana-hambana a va tshame na Muchaviseki Eaton eplatifomo ya xivulavuri, leswaku va ta n’wi seketela hi matsalwa ni ku n’wi nyika xivindzi. . . . Mhaka ya leswaku ku vumbiwe ni vunghana lebyi nga riki enawini ni vafundhsi va Protestente, a yi komba leswaku a va swi tiva leswaku Russell a nga swi kota ku hundzula swirho swa tikereke ta vona.”—“Charles Taze Russell: Pittsburgh Prophet, 1879-1909,” leyi humesiweke eka The Western Pennsylvania Historical Magazine, January 1986, tl. 14.

Minjhekanjhekisano yo tano a yi nga talanga ngopfu. A va byi kumanga vuyelo lebyi nhlangano wa vafundhisi a wu byi navela. Van’wana va vandlha ra Dr. Eaton, loko va nyanyuriwe hi leswi va nga swi twa hi nkarhi wo vulavurisana hi 1903, va tshike kereke yakwe kutani va hlawula ku hlanganyela ni Swichudeni swa Bibele. Hambi ku ri mufundhisi loyi a ri kona u swi lemukile leswaku Russell u ‘teke phayiphi ya mati a tima ndzilo wa tihele.’ Hambi swi ri tano, Makwerhu Russell u vone leswaku ntiyiso wu nga hangalasiwa ku antswa hi ku tirhisa nkarhi ni matshalatshala ya vona eka mintirho yin’wana ku nga ri ku hoxana hi marito.

Vafundhisi a va tshikanga ku hlasela. Loko Makwerhu Russell a vulavule le Dublin, eIreland ni le Otley, Yorkshire, Nghilandi, va veke vavanuna van’wana exikarhi ka vayingiseri leswaku va huwelela va kombisa ku kaneta ni ku hehla Russell. Kambe Makwerhu Russell u swi tamele hi vutlharhi swiyimo sweswo, nkarhi hinkwawo a a tirhisa Bibele eka tinhlamulo takwe.

Ku nga khathariseki leswaku i va ntlawa wihi, vafundhisi va Protestente a va hlanganyela eka leswi vitaniwaka Vandlha Ra Evhangeli. Vayimeri va vona ematikweni yo tala va kavanyete Russell ni lava a va hangalasa tibuku ta yena. Hi xikombiso, le Texas (U.S.A.), Swichudeni swa Bibele swi kume leswaku mufundhisi un’wana ni un’wana, hambi ku ri emadorobeni lamatsongo ni le migangeni ya le kule, a a hlome hi swihehlo leswi fanaka swa mavunwa swo lwisana na Russell, ni ku soholota swilo leswi a a swi dyondzisa ku fana ni van’wana hinkwavo.

Hambi swi ri tano, ku hlaseriwa loku ka Russell minkarhi yin’wana ku ve ni vuyelo lebyi vafundhisi a va nga byi langutelanga. Le New Brunswick, Canada, loko mufundhisi a tirhise xiteji xa yena leswaku a sandza Russell, exikarhi ka vayingiseri a ku ri ni wanuna loyi a hlayeke tibuku leti tsariweke hi Makwerhu Russell. A a nyangatsekile loko a twa mufundhisi a vulavula mavunwa lawa. Exikarhi ka dyondzo leyi, wanuna loyi u yimile, a khomana ni nsati wa yena, ivi a vitana vanhwanyana vakwe va nkombo lava a va yimbelela ekhwayereni: “Tanani, vana vanga, ha muka.” Hinkwavo, va kaye, va huma, mufundhisi a languta wanuna loyi a humeseke mali yo aka kereke, loyi vandlha a ri yime hi xuma xa yena a ri karhi a huma. Hi ku hatlisa vandlha rero ri wile, kutani mufundhisi a rhurha na yena.

Ku Tirhisa Ku Hlekula Ni Mavunwa

Eka matshalatshala ya vona lamakulu ya ku dlaya nkucetelo wa C. T. Russell ni vanghana vakwe, vafundhisi a va n’wi monya hi leswi a a tivula mutirheli wa Mukreste. Hi swivangelo leswi fanaka, varhangeri va vukhongeri va Vayuda eka lembe xidzana ro sungula va khome muapostola Petro na Yohane tanihi “vanhu ntsena, lava ni ku dyondza va nga dyondzangiki.”—Mint. 4:13.

Makwerhu Russell a nga thwasanga eka xin’wana xa swikolo swa vufundhisi xa Vujagana. Kambe hi xivindzi u te: “Hi rhamba [vafundhisi] leswaku va kombisa leswaku va tshame va hlawuriwa hi Xikwembu kumbe ni loko va tshame va anakanya ha swona. Va ehleketa ntsena hi ku hlawuriwa kumbe ku vekiwa ka le xihundleni, un’wana ni un’wana a hlawuriwa hi ntlawa kumbe vanhu vakwe. . . . Xikwembu xi pfumelela kumbe ku veka munhu wihi na wihi leswaku a chumayela hi ku n’wi nyika Moya lowo Kwetsima. Mani na mani la amukeleke Moya lowo Kwetsima u nyikiwe matimba ni mfanelo yo dyondzisa ni ku chumayela hi vito ra Xikwembu. Mani na mani loyi a nga wu amukelangiki Moya lowo Kwetsima a nga na wona matimba kumbe mpfumelelo wa Xikwembu hambi loko a chumayela.”—Esa. 61:1, 2.

Leswaku va onha vito ra yena lerinene, vafundhisi van’wana va chumayele ni ku tsala mavunwa lamakulu ha yena. Lawa a va hamba va ma tirhisa—naswona va ha ma tirhisaka ni sweswi—ma katsa timhaka ta vukati bya Makwerhu Russell. Mhaka leyi a va lava ku yi vula hi leswaku Russell a nga na mahanyelo yo tenga. Kambe, ntiyiso hi wihi?

Hi 1879, Charles Taze Russell u tekane na Maria Frances Ackley. Va ve ni vuxaka lebyinene ku ringana 13 wa malembe. Kutani ku gungula ka Maria ni ku kuciwa hi van’wana leswaku a tikurisa, swi sungule ku hunguta vuxaka bya vona; kambe loko kungu ra vona ri ve erivaleni, u tikombe a sungula ku tlhela a va ni mianakanyo leyinene. Endzhaku ka loko khale ka xirho xa swichudeni xi haxe mavunwa hi Makwerhu Russell, u kombele eka nuna wakwe leswaku a endzela mavandlha yo talanyana, a ya va byela xiheri xa mhaka, tanihi leswi a ku vuriwa leswaku Makwerhu Russell u n’wi xanisile. Hambi swi ri tano, malwandla lawa a amukeriweke ha wona eriendzweni rero hi 1894, swi le rivaleni leswaku ma hundzule mianakanyo yakwe hakatsongo-tsongo. U lave ku lawula leswi a swi ta tsariwa eka Xihondzo xo Rindza.a Loko a lemuke leswaku leswi a swi tsalaka a swi nga humesiwi swi nga kambiwanga hi nuna wa yena, loyi a nga muhleri wa magazini lowu, ivi a pfumelelana ni leswi tsariweke (loko swi fambisana ni Matsalwa), u karhateke ngopfu. U endle matshalatshala lamakulu yo n’wi pfuna, hi loko hi November 1897 wansati loyi a hambana na yena. Hambi swi ri tano, u n’wi nyikile ndhawu yo tumbeta nhloko ni swo tihanyisa ha swona. Endzhaku ka malembenyana, endzhaku ka ku tenga xihehlo lexi sunguriweke hi wansati hi 1903, hi 1908 u nyikiwe xiboho xa vuavanyisi, ku nga ri xa ku dlaya vukati hi ku helela, kambe xa ku hambana na yena esangwini ni ku dya swin’we, kambe a ha n’wi hlayisa.

Hi ku tsandzeka ku endla nuna leswaku a pfumelelana ni swilaveko swakwe, u endle matshalatshala lamakulu endzhaku ka loko a hambane na yena leswaku a n’wi tsongahata. Hi 1903 u humese xiphephana lexi a xi tele hi tinhlamuselo to biha mayelana na Makwerhu Russell ku nga ri ntiyiso wa Matsalwa. U ringete ku endla leswaku vafundhisi va tikereke to hambana-hambana va swi hangalasa lomu Swichudeni swa Bibele a swi yi khomela kona minhlangano ya swona yo hlawuleka. Nkateko wa kona, hi nkarhi wolowo, vunyingi bya vona a va nga swi lavi ku tirhisiwa hi ndlela yoleyo. Hambi swi ri tano, vafundhisi van’wana ku sukela enkarhini wolowo va tikombe va ri ni moya wun’wana.

Eku sunguleni, hi nomu ni hi ku tsala, Maria Russell a a kanete vanhu lava a va hehla Makwerhu Russell hi muxaka wa ku tikhoma loko biha loku sweswi a n’wi hehlaka ha kona. Hi ku tirhisa marito man’wana lama nga riki ya ntiyiso lama vuriweke enkarhini wa ku tenga ka huvo hi 1906 (marito lawa ma suriweke erhekhodweni hi ku vula ka huvo), vakaneti van’wana va vukhongeri va Makwerhu Russell va humese swihehlo leswi a swi kunguhateriwe ku n’wi endla a vonaka onge i munhu wo biha, loyi a nga fanelekiki ku va mutirheli wa Xikwembu. Hambi swi ri tano, rhekhodo ya huvo yi swi veka erivaleni leswaku swihehlo swo tano i mavunwa. Gqweta ra yena ri vutise Manana Russell loko a pfumela leswaku nuna wa wena u ni nandzu wa vuoswi. U hlamule a ku: “Doo.” Nakambe ku xiyiwa leswaku loko komiti ya vakulu va Vakreste yi yingisela swihehlo swa Manana Russell ehenhla ka nuna wakwe hi 1897, a nga swi boxanga swilo leswi endzhaku a nga swi vula ehubyeni, ku endlela leswaku vativi va nawu va vona ku dlaya vukati swi fanela hambi leswi swilo leswi a swi vuleke swi humeleleke emahlweni ka nhlengeletano yoleyo.

Endzhaku ka malembe ya kaye ku sukela loko Manana Russell a tise mhaka leyi ehubyeni ro sungula, Muavanyisi James Macfarlane u tsale papila ro hlamula munhu loyi a a lava kopi ya rhekhodo ya huvo, leswaku un’wana wa vanghana vakwe a ta hehla Russell ha yona emahlweni ka tiko. Muavanyisi u n’wi byele kahle leswaku leswi a swi lavaka ku ta va ku tlanga hi nkarhi ni mali. Papila rakwe a ri ku: “Xisekelo xa xikombelo xakwe, ni xa xileriso lexi nghenisiweke eka xiboho xa mutivi wa nawu, a ku ri xa ‘ku onhiwa vito’ ku nga ri vuoswi, naswona, hi laha ndzi swi vonaka ha kona, vumbhoni a byi kombi leswaku Russell a hanya ‘vutomi bya vuoswi ni xigangu xakwe.’ Kahle-kahle a ku nga ri na xigangu xokarhi.”

Ku pfumela ka Maria Russell loku hundzeriweke hi nkarhi, ku tikombe enkarhini wa xilahlo xa Makwerhu Russell eHolweni ya Carnegie le Pittsburgh hi 1916. U fambe hi le phasejini a ya ebokisini, a vehele ni nturhu, kutani a veka nyandza ya swiluva swa le nkoveni. A a swi boheleriwe hi mfungho lowu nga ni marito lama nge, “Eka Nuna Wanga La Rhandzekaka.”

Swi le rivaleni leswaku vafundhisi va tirhise marhengu lama fanaka ni lawa a ma tirhisiwa hi vanghana va vona va lembe xidzana ro sungula. Enkarhini wolowo, va ringete ku onha vito ra Yesu hi ku vula leswaku u dye ni vadyohi ni leswaku yena hi yexe i mudyohi ni murhukani. (Mt. 9:11; Yoh. 9:16-24; 10:33-37) Swihehlo swo tano a swi wu hundzulanga ntiyiso wa Yesu, kambe swi paluxe lava a va tirhisa vuxisi byo tano—naswona swi paluxa lava va tirhisaka vuxisi byo tano ni namuntlha—ku kota tata wa vona wa moya Diyavulosi, loyi vito rakwe ri vulaka leswaku “Muhembi.”—Yoh. 8:44.

Va Tirhise Ngundzungundzu Ya Nyimpi Leswaku Va Fikelela Makungu Ya Vona

Hikwalaho ka ngundzungundzu ya vutiko, leyi khumbeke misava hinkwayo enkarhini wa nyimpi yo sungula ya misava, ku kumiwe tlharhi lerintshwa ro lwisana ni Swichudeni swa Bibele. Rivengo ra varhangeri va vukhongeri va Protestente ni va Rhoma Khatoliki a ri vangiwa hi vurhandza-tiko. Va tirhise hasahasa leyi a yi ri kona hi nkarhi wa nyimpi ku hembela Swichudeni swa Bibele leswaku swi lwisana ni vulawuri—xihehlo lexi fanaka xi endliwile eka Yesu Kreste na muapostola Pawulo hi varhangeri va vukhongeri va Yerusalema wa lembe xidzana ro sungula. (Lk. 23:2, 4; Mint. 24:1, 5) Hakunene, leswaku vafundhisi va kota ku endla xihehlo xo tano, swi le rivaleni leswaku a va fanele va yi seketela swinene nyimpi, kambe sweswo swi tikombe swi nga va khumbi vo tala va vona, hambi leswi swi laveke leswaku va rhuma majaha ku ya dlaya swirho swa vukhongeri bya vona eka tiko rin’wana.

Hi July 1917, endzhaku ka rifu ra Russell, Sosayiti ya Watch Tower yi humese buku leyi nge The Finished Mystery, leyi hlamuselaka Nhlavutelo na Ezekiyele swin’we ni Risimu ra Tinsimu. Buku leyi yi paluxe vukanganyisi bya vafundhisi va Vujagana! Yi hangalasiwe ngopfu hi nkarhi wo koma swinene. Hi December 1917 ni le ku sunguleni ka 1918, Swichudeni swa Bibele le United States ni le Canada swi tlhele swi sungula ku humesa 10 000 000 wa tikopi ta rungula leri pfurhaka ra xiphephana lexi nge The Bible Students Monthly. Xiphephana lexi xa matluka ya mune xa mpimo lowutsongo a xi ku, “Ku Wa Ka Babilona,” naswona a xi ri ni xihlokwana lexi nge “Xivangelo Xo Va Vujagana Byi Xaniseka Sweswi—Vuyelo Byo Hetelela.” Xi hlamusele leswaku nhlangano wa Khatoliki ni wa Protestente, hinkwayo i Babilona wa manguva lawa, loyi a faneleke a wa ku nga ri khale. Loko xi seketela leswi vuriweke, xi humese leswi nhlamuselo ya vuprofeta ya The Finished Mystery yi swi vuleke hi ku avanyisa ka Xikwembu eka “Babilona La Nga Xihundla.” Eka tluka ra le ndzhaku a ku ri ni xifaniso lexi kombaka ku wa ka khumbi. Maribye lamakulu ya khumbi a ma ri ni marito lama nge “Dyondzo Ya Vunharhu-un’we (‘3 X 1 = 1’),” “Ku Nga Fi Ka Moya-xiviri,” “Dyondzo Ya Ku Xanisiwa Hi Laha Ku Nga Heriki,” “Vuprotestente—tidyondzo, vafundhisi, ni swin’wana,” “Vurhoma—vapapa, varhangeri, ni swin’wana ni swin’wana”—hinkwawo a ma hirimuka.

Vafundhisi a va hlundzukile hi ku paluxiwa koloko, ku fana ni leswi vafundhisi va Vayuda va nga hlundzukisa xiswona loko Yesu a paluxe vukanganyisi bya vona. (Mt. 23:1-39; 26:3, 4) Le Canada vafundhisi va angule hi ku hatlisa. Hi January 1918, vafundhisi va le Canada lava fikaka eka 600 va sayine xikombelo lexi kombelaka hulumendhe ku pfala minkandziyiso ya International Bible Students Association. Hi laha swi vikiweke ha kona eka phepha-hungu leri nge Winnipeg Evening Tribune, endzhaku ka loko Charles G. Paterson, mufundhisi wa Kereke ya St. Stephen le Winnipeg, a sole xiphephama lexi nge The Bible Students Monthly a ri le platifomo, lexi a xi ri ni xihloko lexi nge “Ku Wa Ka Babilona,” Muyimeri Lonkulu Johnson u tihlanganise na yena leswaku a kuma kopi. Endzhakunyana ka sweswo, hi February 12, 1918, xileriso xa hulumendhe ya le Canada xi vule leswaku la nga ta kumiwa a ri ni buku leyi nge The Finished Mystery kumbe xiphephana lexi kombisiweke laha henhla, u ta voniwa nandzu, naswona u ta xupuriwa hi ku rihisiwa ni ku pfaleriwa.

Hi n’hweti yoleyo hi February 24, Makwerhu Rutherford, muungameri loyi a ha ku hlawuriwaka wa Sosayiti ya Watch Tower, u vulavule le United States eHolweni ya Temple le Los Angeles, California. Nhloko-mhaka yakwe a yi nyanyula: “Misava Yi Herile—Timiliyoni Leti Hanyaka Sweswi Swi Nga Endleka Ti Nga Fi.” Eku vekeni ka vumbhoni bya leswaku misava, hi laha a yi tiviwa ha kona ku ta fika enkarhini wolowo, yi hele hakunene hi 1914, u kombetele eka nyimpi leyi a yi ri kona hi nkarhi wolowo, swin’we ni ndlala leyi fambisanaka na yona naswona u vule leswaku i xiphemu xa xikombiso lexi vhumbhiweke hi Yesu. (Mt. 24:3-8) Kutani u yise nyingiso eka vafundhisi, a ku:

“Hi ku ya hi matsalwa, tanihi ntlawa, vafundhisi hi vona va soriwaka ngopfu hikwalaho ka nyimpi leyikulu leyi yi khumbaka vanhu sweswi. Ku ringana malembe ya 1 500 va dyondzise vanhu dyondzo ya vusathana ya leswaku tihosi ti vekiwe hi Xikwembu leswaku ti fuma. Va hlanganise tipolitiki ni vukhongeri, kereke ni mfumo; a va tshembekanga eka lunghelo ra vona leri humaka eka Xikwembu ra ku huwelela rungula ra mfumo wa Mesiya, naswona va byela vafumi leswaku tihosi ti vekiwe hi Xikwembu leswaku ti fuma, hikwalaho, xin’wana ni xin’wana lexi ti xi endlaka xi tekiwa xi lunghile.” Loko a komba vuyelo bya leswi u te: “Tihosi leti hisekaka ta Yuropa a ti hlomele nyimpi, hikuva a ti lava ku wutla ndhawu ya vanhu lavan’wana; naswona vafundhisi va va hlohloterile va ku: ‘Endlani leswi mi nga swi kotanga, a mi nge onhi nchumu; hambi mi endla yini swi lunghile.’” Kambe a ku nga ri vafundhisi va le Yuropa ntsena lava a va seketela nyimpi, vafundhisi va le Amerika na vona a va yi seketela.

Xiviko xo leha xa nkulumo leyi xi humesiwe hi siku leri landzeleke eka phepha-hungu leri nge Morning Tribune ra le Los Angeles. Vafundhisi a va hlundzuke ngopfu lerova nhlangano wa vafundhisi wu khomiwile hi siku rero kutani va rhuma muungameri wa vona eka vakongomisi va phepha-hungu leri leswaku va va byela hi ndlela leyi va hlundzukeke ha yona. Endzhaku ka leswi, ku ve ni nkarhi lowu tihofisi ta Sosayiti ya Watch Tower ti nga dungiwa nkarhi na nkarhi hi swirho swa huvo ya hulumendhe ya vulavisisi.

Enkarhini lowu wa ku andza ka vutiko, ku ve ni nhlangano wa vafundhisi le Philadelphia, eUnited States, laha ku endliweke xiboho lexi lavaka leswaku ku pfuxetiwa Nawu wo Kambela, leswaku lava voniwaka nandzu va ringiwa hi huvo ya nyimpi kutani va gweveriwa rifu. John Lord O’Brian u hlawuriwile leswaku a vula mhaka leyi eHubyeni leyi Tlakukeke. Muungameri wa United States a nga pfumelanga leswaku mhaka yoleyo yi va nawu. Kambe Muyimeri Lonkulu James Franklin Bell, wa Vuthu ra U.S., hikwalaho ko hlundzuka ngopfu u byele J. F. Rutherford na W. E. Van Amburgh leswi swi endlekeke enhlanganweni lowu ni xikongomelo xa yena xo tirhisa tsalwa leri leswaku a lwisana ni vatirhi va Sosayiti ya Watch Tower.

Tifayili ta mfumo ta hulumendhe ya U.S. ti komba leswaku ku sukela hi February 21, 1918, ku ya emahlweni, John Lord O’Brian, na yena a a katseka ematshalatshaleni yo hehla Swichudeni swa Bibele. Rhekhodo ya Nhlangano lowu khomiweke hi April 24 na May 4 yi ni marito ya matimba yo huma eka John Lord O’Brian laha a vulaka leswaku loko nawu wu pfumelela ku vuriwa ka “leswi nga ntiyiso, hi minsusumeto leyinene, ni hikwalaho ka swikongomelo leswi lulameke,” hi laha swi boxiweke ha kona eka leswi vuriwaka Mindzulamiso ya Furwa malunghana ni Nawu wo Kambela, ni hi laha wu sekeriweke ha kona hi Huvo leyi Tlakukeke ya U.S., a nge swi koti ku tengisa Swichudeni swa Bibele.

Le Worcester, Massachusetts, “Mufundhisi” B. F. Wyland u ye emahlweni a tirhisa xiyimo xa nkarhi wa nyimpi hi ku vula leswaku Swichudeni swa Bibele a swi hembela valala va swona. U tsale xihloko eka Daily Telegram laha a nga te: “Wun’wana wa mintirho ya n’wina ya vurhandza-tiko leyi langutanaka na n’wina tanihi vaaka-tiko i ku kandziyeriwa ka International Bible Students Association, ni yindlu-nkulu ya swona ya le Brooklyn. Hi ku kuciwa hi vukhongeri, a va hembela Jarimani vunwa le Worcester hi ku xavisa buku ya vona leyi nge, ‘The Finished Mystery.’” U byele valawuri leswaku i mfanelo ya vona ku khoma Swichudeni swa Bibele ni ku swi sivela ku khoma minhlangano yin’wana.

Hi ximun’wana ni ximumu xa 1918 ku ve ni ku xanisiwa lokukulu ka Swichudeni swa Bibele, le Amerika Dzonga ni le Yuropa. Exikarhi ka vahlohloteri a ku ri na vafundhisi va Baptist, Methodist, Episcopal, Lutere, Rhoma Khatoliki ni tikereke tin’wana. Tibuku ta Bibele ti tekiwe hi vatirhela-mfumo handle ka phepha leri kombaka leswaku va fanele ku secha naswona Swichudeni swa Bibele swo tala swi pfaleriwe ejele. Van’wana va tsutsumisiwe hi mintshungu, va fumbuteriwa, va biwa hi tavusi, va pyitliwa xikontiri ni ku tlhomiwa tinsiva, kumbe va tshoviwa tinyonga kumbe va tsemiwa tinhloko. Van’wana va tshoviwe swirho. Vavanuna ni vavasati va Vakreste va biwile, va pfaleriwa ejele, va nga endliwi nchumu hambi ku ri ku tengisiwa. Swiendlakalo swo tano swo tlula dzana, swa ku khomiwa hi tihanyi, swi vikiwile eka The Golden Age ya September 29, 1920.

Ku Hehliwa Hi Nandzu Wo Lwisana Ni Nawu Wo Kambela

Khombo lerikulu ri humelele hi May 7, 1918, loko nawu wa hulumendhe wu humesiwile le United States leswaku ku khomiwa J. F. Rutherford, muungameri wa Watch Tower Bible and Tract Society ni vanghana vakwe lavakulu.

Esikwini leri hundzeke, le Brooklyn, New York Makwerhu Rutherford ni vanghana vakwe va lumbetiwe milandzu yimbirhi. Loko vuyelo lebyi a va byi lava a byi nga kumekanga eka xihehlo xo sungula, a va ta tirhisa xihehlo xa vumbirhi. Nandzu wo rhanga, lowu hehleke nhlayo leyikulu ya vanhu, a wu katsa timhaka ta mune: Milandzu yimbirhi a yi ri ya ku lwela ku dlaya Nawu wo Kambela wa June 15, 1917; kasi milandzu yimbirhi a yi ri leswaku va tiyimisele ku yisa makungu lama nga riki enawini emahlweni, ni leswaku va karhi va endla tano. Ku vuriwe leswaku va tiyimisele ku endla vanhu va nga yingisi ni ku ala ku tirha eka vuthu ra United States, ni leswaku va kunguhata ku kavanyeta endlelo ro kuma ni ku tsarisiwa ka vavanuna lava nga ta tirha ntirho lowu loko tiko ri ri enyimpini, ni leswaku va ringetile ku endla swilo leswi haswimbirhi ni leswaku va swi endlile. Nandzu lowu wu vule swo karhi hi ku kandziyisiwa ka buku leyi nge The Finished Mystery ni ku hangalasiwa ka yona. Nandzu wa vumbirhi wu hlamusele leswaku ku rhumeriwa ka cheke le Yuropa (leyi a yi ta tirhisiwa entirhweni wa dyondzo ya Bibele eJarimani) ku hambana ni nawu wa le United States. Loko vahehliwa va yisiwe ehubyeni, ku tengiwe nandzu wo sungula, lowu nga ni swihehlo swa mune.

Nandzu wun’wana wa C. J. Woodworth na J. F. Rutherford ehansi ka Nawu wo Kambela hi nkarhi wolowo a wu rindzele ku tengiwa le Scranton, Pennsylvania. Kambe, hi ku ya hi papila leri humaka eka John Lord O’Brian ra May 20, 1918, swirho swa Ndzawulo ya Vululami a swi chava leswaku Muavanyisi wa Xifundzha wa le U.S., Witmer, loyi nandzu a wu ta tengiwa hi yena, a a nga ta pfumelelana na kona ku tirhisiwa ka Nawu wo Kambela leswaku ku kavanyetiwa ntirho wa vanhu lava—hikwalaho ka ripfumelo leri tiyeke ra vukhongeri—va vuleke swilo leswi van’wana va nga ha swi langutaka tanihi ku lwisana ni timhaka ta nyimpi. Kutani Ndzawulo ya Vululami yi vekele nandzu wa le Scranton siku rin’wana, yi yimela vuyelo bya nandzu wa le Brooklyn. Hulumendhe yi tlhele yi endla xiyimo leswaku Muavanyisi Harland B. Howe, wa le Vermont, loyi John Lord O’Brian a swi tiva leswaku u pfumelelana na yena etimhakeni to tano, a va muavanyisi eka Huvo ya Xifundzha ya le U.S. eXifundzheni xa le Vuxeni bya New York. Nandzu wu tengiwile hi June 5, swin’we na Isaac R. Oeland na Charles J. Buchner wa Murhoma Khatoliki, vona va ri vakonanisi. Hi nkarhi wo tenga, hi laha Makwerhu Rutherford a swi voneke ha kona, vaprista va Khatoliki nkarhi na nkarhi a va vulavurisana na Buchner na Oeland.

Loko nandzu wu ya emahlweni, ku kombisiwe leswaku vatirheli va Sosayiti ni vatsari va buku a va nga ri na xikongomelo xo kavanyeta nyimpi ya tiko. Vumbhoni lebyi vekiweke hi nkarhi wo tenga byi kombe leswaku makungu ya ku tsala buku leyi—kahle-kahle, matsalwa yo tala—ma tsariwe United States ri nga si tlhontlha nyimpi (hi April 6, 1917) ni leswaku ntwanano wo sungula wo kandziyisa wu sayiniwe na United States ri nga si simeka nawu (hi June 15) lowu a ku vuriwa leswaku va wu tlurile.

Nkonaniso lowu wu khomelele eka leswi engeteriweke ebukwini leyi, hi April na June hi 1917, loko ku ri karhi ku tsariwa rungula leri ni ku hlayela ku ri basisa. Leswi a swi katsa ku tshahiwa ka marito ya John Haynes Holmes, loyi a swi vekeke erivaleni leswaku nyimpi yi thyakisa Vukreste. Hi laha swi kombisiweke ha kona hi un’wana wa vayimeri, marito ya mufundhisi, lama humesiweke ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge A Statement to My People on the Eve of War, a ma ha xavisiwa eUnited States enkarhini wa ku tengisiwa. A nga kona mufundhisi kumbe mukandziyisi wa wona la tengisiweke. Kambe i Swichudeni swa Bibele ntsena eka lava tshaheke nkulumo yakwe, leswi a swi rhwexiwa nandzu wa marito lama nga eka yona.

Buku leyi a yi va byelanga vanhu va misava leswaku a va na mfanelo yo nghenela nyimpi. Kambe, loko yi hlamusela vuprofeta, yi tshahe minkandziyiso ya Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa 1915 ku komba ku hambuka ka vafundhisi lava a va tivula vatirheli va Kreste kambe va tlhela va tirha tanihi vahlohloteri lavakulu ematikweni leswaku ku seketeriwa nyimpi.

Loko a twe leswaku hulumendhe a yi yi lavi buku leyi, Makwerhu Rutherford u hatle a rhumela thelegramu eka vakandziyisi leswaku va tshika ku yi humesa, naswona hi nkarhi lowu fanaka, ku rhumeriwe muyimeri wa Sosayiti eka xiyenge xa vulavisisi xa Vuthu ra U.S., leswaku a ya kuma xivangelo xa ku lwisana ka vona na yona. Loko ku kumiwe leswaku matluka 247-53 ya buku leyi a ma langutiwa ma nga fanelanga, hi mhaka ya nyimpi leyi a yi ri kona hi nkarhi wolowo, Sosayiti yi vule leswaku matluka wolawo ma tsemiwa etibukwini hinkwato ti nga si fambiseriwa vanhu. Naswona loko hulumendhe yi tivise magqweta ya xifundzha leswaku loko ku yiwa emahlweni ku hangalasiwa buku leyi, ku ta va ku tluriwa Nawu wo Kambela (hambi leswi hulumendhe yi aleke ku boxa eka Sosayiti leswaku yi ri yini hi leswi buku leyi se yi cinciweke), Sosayiti yi vule leswaku buku leyi yi nga ha fambiseriwi vanhu.

Ha Yini Ku Ve Ni Nxupulo Lowukulu Swonghasi?

Handle ka leswi hinkwaswo, hi June 20, 1918, vativi va nawu va vule leswaku vahehliwa hinkwavo va ni nandzu eka xihehlo xin’wana ni xin’wana xa leswi vuriweke. Hi siku leri landzeleke, nkombob wa vona va gweviwe ku tshama minkarhi ya mune ekhotsweni, nkarhi wun’we wu ri malembe ya 20, leyi a yi ta hetiwa hi ku landzelana ka yona. Hi July 10, va nhunguc va gweviwe minkarhi ya mune leyi landzelelanaka, nkarhi wun’we wu ri ni malembe ya 10. Xana swigwevo sweswo a swi tikisa ku yini? Eka papila ro ya eka muyimeri-nkulu hi March 12, 1919, muungameri wa U.S. Woodrow Wilson u vule leswaku “swigwevo swi le rivaleni leswaku swi hundzeletiwile.” Entiyisweni, wanuna loyi a duvuleke le Sarajevo loyi a nga dlaya hosana ya Mfumo wa le Australia ni le Hungary—ku nga xiendlakalo lexi nga vanga swiendlakalo leswi ngheniseke matiko eNyimpini yo Sungula ya Misava—a nga gweviwanga ngopfu. U gweviwe malembe ya 20 ekhotsweni—ku nga ri minkarhi ya mune leyi eka yona nkarhi wun’wana ni wun’wana a wu ri na malembe ya 20, hi laha Swichudeni swa Bibele swi endliweke ha kona!

I yini lexi a xi vangela leswaku Swichudeni swa Bibele swi pfaleriwa nkarhi wo lehisa xisweswo ekhotsweni? Muavanyisi Harland B. Howe u te: “Hi mianakanyo ya Huvo, mavunwa ya vukhongeri lawa vahehliwa lava va ma twariseke ni ku ma haxa etikweni hinkwaro ni le ka valala va hina, i khombo lerikulu ku tlula ku avana ka Vuthu ra Jarimani. . . . Munhu loyi a chumayelaka vukhongeri hakanyingi u ni nkucetelo, naswona loko a vula ntiyiso, wa humulela swinene. Leswi swi engetela vubihi bya vona ematshan’wini yo byi hunguta. Hikokwalaho, hi ku ya hi Huvo, nchumu wun’we wa vutlharhi ku wu endla eka vanhu vo tano, a ku ri leswaku xigwevo xi va xikulu.” Hambi swi ri tano, ku xiyiwe leswaku emahlweni ko gweva, Muavanyisi Howe u vule leswaku marito lama vuriweke hi magqweta malunghana ni vahehliwa ma endle leswaku ku kambisisiwa swinene huvo ya vululami ya hulumendhe swin’we ni “vafundhisi hinkwavo etikweni hinkwaro.”

Ku hatle ku endliwa xikombelo malunghana ni xiboho lexi eka huvo ya xifundzha ya U.S. ya swikombelo. Kambe va aleriwe ku hakela beyili hi vomu loko va ha yimele ku tengiwa ka xikombelo xexo, hi Muavanyisi Howe,d naswona hi July 4, ku nga si tengiwa xikombelo xa vunharhu, xo hetelela xa beyili, vamakwerhu vo sungula va nkombo, hi ku hatlisa va yisiwe ekhotsweni ra mfumo le Atlanta, Georgia. Endzhaku ka sweswo, ku kombisiwe leswaku a ku ri ni swihoxo swa 130 swa mafambiselo ya swilo, eka nandzu lowu lowu tengiweke hi ku ya hi nghohe. Ku hele tin’hweti ku ri karhi ku lunghiseleriwa maphepha lama lavekaka ya ku tengiwa ka nandzu lowu vikiweke. Hi nkarhi wolowo, hi loko nyimpi yi hela. Hi February 19, 1919, vamakwerhu va nhungu lava nga ekhotsweni va rhumele xikombelo xa vona eka Woodrow Wilson, muungameri wa United States leswaku a va vevukisela xigwevo lexi. Mapapila man’wana lama kombelaka ku tshunxiwa ka vamakwerhu ma rhumeriwe hi vaaki vo tala eka gqweta lerikulu leri ra ha ku vekiwaka. Kutani, hi March 1, 1919, loko a hlamula xikombelo lexi humaka eka gqweta lonkulu, Muavanyisi Howe u vule leswaku swigwevo swi fanele swi “tlhela swi kambisisiwa hi ku hatlisa.” Hambi leswi a swi ta va swi hungute swigwevo, kambe hi tlhelo rin’wana a swi ta seketela mhaka ya leswaku vahehliwa va ni nandzu. Loko leswi swi nga si endliwa, magqweta ya vamakwerhu ma kombele leswaku nandzu lowu wu tengiwa hi gqweta ra U.S. loyi ku nga yena a kombeleke leswaku wu ya ehubyeni ya swikombelo.

Endzhaku ka tin’hweti ta kaye loko Rutherford ni vanghana vakwe va gweviwile—naswona nyimpi se yi herile—hi March 21, 1919, huvo ya swikombelo yi pfumelele vahehliwa hinkwavo va nhungu ku humesa beyile, naswona hi March 26, va humesiwile eBrooklyn hi beyili ya $10 000 ha un’we. Hi May 14, 1919, huvo ya xifundzha, ya le U.S., ya swikombelo, le New York yi te: “Eka nandzu lowu, vahehliwa a va avanyisiwanga hi mfanelo ni ku nga yi hi nghohe, hi laha a swi fanele swi ve ha kona, xisweswo, xigwevo xa tlhentlhisiwa.” Mhaka leyi yi yisiwe ehubyeni leswaku yi tlhela yi tengiwa. Hambi swi ri tano, hi May 5, 1920, endzhaku ka loko vahehliwa va humelerile ehubyeni, loko va vitaniwe ka ntlhanu, gqweta wa hulumendhe, emahlweni ka huvo le Brooklyn, u tivise ku herisiwa ka nandzu lowu.e Hikwalaho ka yini? Hi laha swi kombisiweke ha kona epapileni leri a ri huma eka U.S. National Archives, Ndzawulo ya Vululami a yi chava leswaku loko timhaka to vikiwa eka muavanyisi la nga riki na xihlawuhlawu, ni leswi nchavo wa nkarhi wa nyimpi se wu heleke, nandzu a wu ta va dya. Gqweta wa le U.S., L. W. Ross eka papila leri yaka eka gqweta lonkulu u te: “Ndzi vona onge swi nga antswa, ku endlela ku hlayisa vuxaka bya hina ni vanhu, loko hi hexe” ho vula leswaku mhaka leyi a yi nge yisiwi emahlweni.

Hi siku rolero ra May 5, 1920, nandzu lowun’wana lowu J. F. Rutherford ni vanghana vakwe va mune va voniweke wona hi May 1918, na wona wu herisiwile.

I Mani Loyi A Swi Hlohloteleke Hakunene?

Xana leswi hinkwaswo swi hlohloteriwe hi vafundhisi hakunene? John Lord O’Brian a nga swi pfumelanga. Kambe ntiyiso a wu tiviwa kahle hi lava a va hanya hi nkarhi wolowo. Hi March 22, 1919, Appeal to Reason, phepha-hungu leri humesiwaka le Girard, Kansas, ri te: “Valandzeri va Pastor Russell, hi ku Vengiwa hi Vafundhisi va ‘Orthodox,’ va Khomiwile va Vuya va Pfaleriwa eJele Handle ka Beyili, Hambi Leswi Va Nga Endla Matshalatshala Lamakulu hi laha va Koteke Ha Kona ku Fambisana ni Mafambiselo ya Nawu wo Kambela. . . . Hi vula leswaku, ku nga khathariseki leswaku Nawu wo Kambela a wu fanela kumbe ku faneleka hi ku ya hi nawu, valandzeri lava va Pastor Russell va khotsiwe swi nga fanelanga hi ku tirhisa wona. Un’wana ni un’wana loyi a nga hlayaka vumbhoni lebyi handle ko ya hi nghohe, a nga khorwiseka leswaku vavanuna lava a va nga lavi ku tlula nawu, ni leswaku a va wu tlulanga.”

Endzhaku ka malembenyana, ebukwini leyi nge Preachers Present Arms, Dr. Ray Abrams u te: “Swa hlamarisa swinene ku vona vafundhisi vo tala swonghasi, va teka goza ra vukarhi ro ringeta ku herisa Marussell [hi laha Swichudeni swa Bibele a swi vitaniwa ha kona loko swi khovoleriwa]. Timholovo ni rivengo ra khale ra vukhongeri, leswi a swi honisiwa etihubyeni enkarhini wa ku rhula, sweswi swi kote ku nghena ehubyeni hi ku hlohloteriwa hi nyanyuko wa nkarhi wa nyimpi.” U tlhele a ku: “Nkambisiso wa mhaka hinkwayo wu kombisa leswaku tikereke ni vafundhisi hi vona va sunguleke tsima ro herisa Marussell.”—Matl. 183-5.

Hambi swi ri tano, ku hela ka nyimpi a ku ku herisanga ku xanisiwa ka Swichudeni swa Bibele. Kambe ku pfule nguva yin’wana ya ku xanisiwa ka swona.

Vaprista Va Kucetela Maphorisa

Loko nyimpi se yi hundzile, vafundhisi va pfuxe swicele swin’wana eka matshalatshala ya vona yo herisa ntirho wa Swichudeni swa Bibele. Le Bavaria ra Khatoliki ni le swiphen’wini swin’wana swa Jarimani, hi va-1920, ku khomiwa ko tala a ku sekeriwe eka milawu ya vanhu. Kambe loko milandzu yi fika etihubyeni, vaavanyisi hakanyingi a va yima ni Swichudeni swa Bibele. Eku heteleleni, endzhaku ka loko tihuvo ti taleriwe hi magidi ya milandzu yo tano, hi 1930, Ndzawulo ya timhaka ta Tiko yi humese xiphephana xo tivisa, xi ya emaphoriseni hinkwawo, xi va byela ku tshika ku hehla Swichudeni swa Bibele hi ku ya hi milawu ya vanhu. Xisweswo, ntshikilelo wa vanhu lava wu hungutekile swa xinkarhana, naswona Timbhoni ta Yehovha ti ye emahlweni ni ntirho wa tona hi mpimo lowukulu ensin’wini ya le Jarimani.

Vafundhisi na vona va ve ni nkucetelo lowukulu le Romania emalembeni wolawo. Va swi kotile ku humesa swileriso swo yirisa tibuku ni ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Kambe vaprista a va swi vona leswaku vanhu va ta ti hlaya tibuku leti se va nga na tona, xisweswo, va ta vona tidyondzo ta kereke leti nga riki ta matsalwa, ta mavunwa. Leswaku ku siveriwa leswi, vaprista va fambe swin’we ni masocha hi yindlu na yindlu va lava tibuku hinkwato leti hangalasiweke hi Timbhoni ta Yehovha. A va vutisa ni vana lavantsongo, va vutisa loko vatswari va vona va ri na tona tibuku leti. Loko yi kumiwa, vanhu a va byeriwa leswaku va ta biwa ni ku khotsiwa loko vo teka tin’wana. Eka miti yin’wana muprista a tlhela a va mulanguteri ni ndhuna leyi avanyisaka milandzu naswona mani na mani loyi a a nga swi endli leswi vuriwaka hi muprista, a a nga avanyisiwi hi ndlela leyi lulameke.

Leswi vatirhela-mfumo van’wana va le Amerika va swi endleke eka nguva leyi malunghana ni ku rhandza ka vafundhisi, na swona swi bihile. Hi xikombiso, endzhaku ka ku endza ka Bixopo wa Khatoliki, O’Hara, le La Grange, Georgia, meyara na gqweta wa doroba va khomise Timbhoni ta Yehovha to tala hi 1936. Eku pfaleriweni ka vona, va etlerisiwe ekusuhi ni nhulu ya manyoro eka mibedo leyi tsakamisiweke hi tihomu, va phameriwe swakudya leswi a swi ri ni swivungu naswona va sindzisiwa ku tirha ku aka mapato.

Le Poland na kona, vafundhisi va Khatoliki a va tirhisa tindlela hinkwato leti nga kona leswaku va sivela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Va hlohlotele vanhu leswaku va lwa, va hisa tibuku ta Timbhoni ta Yehovha erivaleni, va va vula Makhomunisi, naswona va va yise ehubyeni hi xihehlo xa leswaku tibuku ta vona ti “thyakile.” Hambi swi ri tano, a hi hinkwavo vatirhela-mfumo lava a va tiyimisele ku endla leswi a swi laviwa hi vafundhisi. Hi xikombiso, gqweta wa tiko wa huvo ya swikombelo ya le Posen (Poznan), u ale ku yisa un’wana wa Timbhoni ta Yehovha ehubyeni, loyi vafundhisi va nga n’wi hehla hi nandzu wa leswaku u vitane vafundhisi va Khatoliki a ku i “nhlengeletano ya Sathana.” Gqweta wa tiko yena u boxe leswaku moya wo biha lowu hangalakeke eVujaganini hinkwabyo ku sukela ehubyeni ya vupapa ya Alexander VI (1492-1503 C.E.), hakunene a wu ri moya wa nhlengeletano ya vusathana. Naswona loko vafundhisi va hehle un’wana wa Timbhoni ta Yehovha hi ku rhukana Xikwembu hi ku hangalasa tibuku ta Watch Tower, gqweta wa huvo ya swikombelo le Thorn (Toruń) u vule leswaku nandzu wu herisiwa, a ku: ‘Timbhoni ta Yehovha ti teka xiyimo lexi tekiweke hi Vakreste vo sungula. Hambi loko va yimeriwa hi ndlela yo biha ni ku xanisiwa, va seketela tidyondzo letinene emisaveni leyi thyakeke, leyi yi waka.’

Tirhekhodo ta hulumendhe ya le Canada ti paluxa leswaku, Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwe le Canada hi 1940 hikwalaho ka papila leri humaka exigodlhweni xa Khadinali wa Villeneuve wa Mukhatoliki, wa le Quebec, ri ya eka holobye wa vululami, Ernest Lapointe. Vatirheli van’wana va hulumendhe endzhaku ka sweswo va lave nhlamuselo leyi heleleke ya swivangelo swa goza rero, kambe tinhlamulo ta Lapointe a ti nga enerisi eka swirho swo tala swa Palamendhe ya le Canada.

Ematikweni laman’wana ya misava, a ku ri ni marhengu lama fanaka ya vafundhisi. Tirhekhodo ta hulumendhe ya le Australia ti ni papila leri humaka eka bixopo lonkulu wa Rhoma Khatoliki wa le Sydney, ri ya eka Gqweta Lonkulu W. M. Hughes, la hlohlotelata leswaku Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwa. Papila rero ri tsariwe hi August 20, 1940, ka ha sele tin’hweti ta ntlhanu leswaku ti yirisiwa. Endzhaku ko kambisisa swilo leswi nyikiweke swa ku yirisa loku, Nkul. Muavanyisi Williams wa Huvo leyi Tlakukeke ya le Australia endzhaku ka nkarhi u vule leswaku leswi swi “endla ku seketeriwa ka milawu ni tidyondzo ta vukhongeri bya Vukreste swi nga vi enawini ni nhlangano wihi na wihi wa kereke lowu khomiwaka hi lava pfumelaka eku velekiweni ka Kreste, wu va nhlangano lowu nga riki enawini.” Hi June 14, 1943, Huvo yi vule leswaku ku yirisiwa loku a ku fambisani na wona nawu wa le Australia.

Le Switzerland phepha-hungu ra Khatoliki ri lerise leswaku valawuri va wutla tibuku ta Timbhoni leti kereke yi ti langutaka ti nga ri tinene. Va vule leswaku loko leswi swi nga endliwi, va ta yima hi ya vona milenge. Naswona eswiphen’wini swo tala swa misava, va endlise xisweswo!

Varhangeri Va Vukhongeri Va Tirhisa Ku Lwa

Vafundhisi va Khatoliki le Furwa a va ha ehleketa leswaku vanhu i va vona, naswona a va tiyimisele ku ka va nga pfumeleli nchumu xi kavanyeta mianakanyo yoleyo. Hi 1924-25, Swichudeni swa Bibele ematikweni yo tala a swi hangalasa xiphephana lexi nge Ecclesiastics Indicted. Hi 1925 J. F. Rutherford a averiwe ku ya nyikela nkulumo le Paris, leyi nge, “Ku Paluxiwa Ka Mavunwa Ya Vafundhisi.” Malunghana ni leswi endlekeke, mbhoni yo swi vona hi mahlo yi vikile: “Holo a yi kala ni vuphelo bya marhi. Makwerhu Rutherford u humelele exitejini kutani ku phokoteriwa hi matimba. U sungule ku vulavula, kutani hi ku hatlisa vaprista va kwalomu ka 50 ni swirho swa Nhlangano wa Khatoliki, lava hlomeke hi tinhonga, va tilongela eholweni va yimbelela La Marseillaise [risimu ra rixaka ra le Furwa]. Va hoxetela swiphephana va ri le henhla ka switepisi. Muprista un’wana u tlhandlukele exitejini. Majaha man’wana mambirhi ma n’wi lahlela ehansi. Makwerhu Rutherford u suke exitejini a tlhela a vuya. Eku heteleleni, a nga ha vuyanga. . . . Tafula leri a ku vekiwe tibuku ta hina eka rona ri wisiwile ni tibuku ta hina ti lahleteriwa hinkwako. A ku ri hasahasa!” Kambe a swi nga sunguli ku endleka.

Loko Jack Corr a veka vumbhoni le Ireland, a a hamba a hlundzukeriwa hi vafundhisi va Khatoliki. Nkarhi wun’wana ntlawa wun’wana, lowu a wu kuciwe hi muprista wa muganga, wu n’wi humese emubedweni ni vusiku, wu hisela tibuku takwe hinkwato entsendzeleni. Le Roscrea eCounty Tipperary, Victor Gurd na Jim Corby va fike lomu va etlelaka kona va kuma leswaku vakaneti va yive tibuku ta vona, va ti chela petirolo, va ti hisa. Ndzilo lowu a wu rhendzeriwe hi maphorisa, vafundhisi ni vana va ndhawu yoleyo, va yimbelela risimu leri nge “Ripfumelo Ra Vatata Wa Hina.”

Loko Timbhoni ta Yehovha ti nga si hlangana le Madison Square Garden, le New York hi 1939, valandzeri va muprista wa Khatoliki Charles Coughlin, va vule leswaku nhlengeletano leyi yi ta herisiwa. Maphorisa ma tivisiwile. Hi June 25, Makwerhu Rutherford u vulavule ni vanhu va 18 000 kumbe ku tlula eholweni yoleyo, swin’we ni vayingiseri vo tala va misava hinkwayo lava a va yingisa xiya-ni-moya, nhloko-mhaka yi ku, “Hulumendhe Ni Ku Rhula.” Endzhaku ka loko nkulumo yi sungurile, Marhoma Khatoliki ni Manazi ya 200 kumbe ku tlula, lawa a ma rhangeriwa hi vaprista va Khatoliki, va be pongo erikupakupeni. Loko ku endliwa xikombiso, va landzele hi ku bongosa, va huwelela va ku “Heil Hitler!” na “Viva Franco!” Va tirhise ririmi leri thyakeke hi laha va koteke ha kona ni minxungeto naswona va hlasele vapfuneti lava a va lava ku miyeta ngundzungundzu. Ntlawa lowu a wu swi kotanga ku yimisa nhlangano lowu. Makwerhu Rutherford u hambete a vulavula hi matimba, handle ko chava. Loko huwa yi ri le maninginingini ya yona, u te: “Namuntlha langutani Manazi ni Makhatoliki lama lavaka ku yimisa nhlangano lowu, kambe hikwalaho ka tintswalo ta Xikwembu a va nge swi endli.” Vayingiseri va seketele hi ku ba mavoko hi matimba hi ku phindha-phindha. Pongo leri ri nghenile loko ku rhekhodiwa hi nkarhi wolowo, naswona vanhu va swiphemu swo tala swa misava va ri twile.

Hambi swi ri tano, lomu a swi koteka kona, tanihi le masikwini ya Nkonaniso, vafundhisi va Rhoma Khatoliki va tirhise Mfumo ku tshikilela un’wana ni un’wana loyi a solaka tidyondzo ni swiendlo swa kereke.

Ku Khomiwa Hi Tihanyi eTikampeni Ta Nxaniso

Adolf Hitler a ri munghana wa vafundhisi. Hi 1933, ku nga lembe leri ku sayiniweke ha rona ntwanano exikarhi ka Vatican na Jarimani ra Manazi, Hitler u endle tsima ro dlaya Timbhoni ta Yehovha le Jarimani. Hi 1935, va yirisiwile etikweni hinkwaro. Kambe i mani loyi a nga swi hlohlotela?

Muprista wa Khatoliki, loko a tsala eka Der Deutsche Weg (phepha-hungu ra Xijarimani leri humesiweke le Lodz, Poland), u vule leswi enkandziyisweni wa rona wa May 29, 1938: “Sweswi ku ni tiko rin’we emisaveni laha lava vitaniwaka . . . Swichudeni swa Bibele [Timbhoni ta Yehovha] va yirisiweke eka rona. Hi le Jarimani! . . . Loko Adolf Hitler a sungule ku fuma, ni Huvo ya Vabixopo va Rhoma Khatoliki yi phindhe xikombelo xa yona, ivi Hitler a ku: ‘Lava va vitaniwaka Swichudeni swa Bibele leswi Hisekaka [Timbhoni ta Yehovha] va karhata; . . . ndzi va languta va ri vahembi; a ndzi nge swi tiyiseleli leswaku Marhoma Khatoliki ma thyakisiwa hi mukhuva lowu hi Judge Rutherford loyi wa Muamerika; a ndzi ti lavi [Timbhoni ta Yehovha] la Jarimani.’”—Matsalelo ya xiitaliki i ya hina.

Xana a ku ri Huvo ya va Bixopo va Khatoliki ya le Jarimani ntsena leyi a yi lava leswaku ku endliwa sweswo? Hi laha ku vikiweke ha kona eka Oschatzer Gemeinnützige, ya April 21, 1933, eka vuhaxi bya xiya-ni-moya hi April 20, Otto murhangeri wa Lutere u vulavule hi “ntirhisano lowukulu” exikarhi ka kereke ya Lutere ya le Jarimani ya Tiko ra Saxony ni varhangeri va politiki va tiko, kutani a ku: “Vuyelo byo rhanga bya ntirhisano lowu, byi nga voniwa eku yirisiweni loku vekiweke eka International Association of Earnest Bible Students [Timbhoni ta Yehovha] ni swiyenge swa yona leswi nga le Saxony.”

Endzhaku ka sweswo, Mfumo wa Manazi wu humese nxaniso wun’wana wo biha swinene eka Vakreste ematin’wini. Magidi ya Timbhoni ta Yehovha—ta le Jarimani, Austria, Poland, Czechoslovakia, Netherlands, Furwa ni le matikweni man’wana—ti pfaleriwile etikampeni ta nxaniso. Ti fike ti khomiwa hi tihanyi ni nsele ku tlurisa. A swi tolovelekile leswaku va sandziwa ni ku rahiwa, kutani va nkhinsamisiwa hi matsolo, va tlula-tlula, va kasa tiawara to tala ku fikela loko va titivala kumbe va wa hi ku lelemela, varindzi vona va ri karhi va hlekelela. Van’wana a va sindzisiwa ku yima va nga ambalanga kumbe va yima va nga ambalanga swo kufumela exivaveni exikarhi ka vuxika. Vo tala va biwe hi switavusi ku fikela loko va titivala ni minhlana ya vona yi lo pyi hi ngati. Van’wana va fuyiwile, ku ringeteriwa mirhi ya vutshunguri eka vona. Van’wana va hayekiwe hi mahlakala ya vona, mavoko ya vona ma boheleriwe endzhaku. Hambi loko va gon’werile naswona va nga ambalanga swo kufumela eka maxelo yo titimela, a va sindzisiwa ku tirha ntirho wo tika, va tirha nkarhi wo leha, hakanyingi va tirhisa mavoko ya vona ematshan’wini ya maxofolo ni switirho swin’wana. Vavanuna ni vavasati a va tirhisiwa hi ndlela yoleyo hinkwavo. Malembe ya vona a ma sukela eka khume ku ya fika eka makume-nkombo. Vaxanisi a va hamba va sandza Yehovha.

Eka matshalatshala yo tshova moya wa Timbhoni, murhangeri wa kampa le Sachsenhausen u vule leswaku August Dickmann, Mbhoni leyitsongo, u ta dlayiwa emahlweni ka vabohiwa hinkwavo, Timbhoni ta Yehovha ti ri emahlweni leswaku ti kota ku n’wi vona kahle. Endzhaku ka sweswo, vabohiwa lavan’wana va tshunxiwile, kambe Timbhoni ta Yehovha ti sarile. Murhangeri u vutisile, ‘I mani loyi sweswi a lungheleke ku sayina xiboho?’—xiboho xa ku tshika ripfumelo rakwe a komba leswaku wa swi tsakela ku va socha. Ni un’we wa Timbhoni ta 400 kumbe ku tlula, a nga hlamulanga. Kutani vambirhi va ya emahlweni! Doo, ku nga ri ku ya sayina, kambe va ya kombela leswaku minsayino ya vona yimbirhi leyi tsariweke n’wexemu yi suriwa.

Enkampeni ya le Buchenwald, ntshikilelo lowu fanaka wu tirhisiwile. Mutirheli wa Munazi u tivise Timbhoni: “Loko mi nga pfumeli ku lwa na Furwa kumbe Nghilandi, hinkwenu mi fanele ku fa!” Mintlawa yimbirhi leyi hlomeke ya SS a yi rindzile egedeni. Ku hava ni un’we wa Timbhoni loyi a pfumeleke. Hi loko va khomiwa hi nsele, kambe ku rhandza ka mutirhela-mfumo a ku endliwanga. Swi voniwe kahle leswaku, hambi loko Timbhoni leti ti endla ntirho wihi na wihi lowu ti averiwaka wona etikampeni, ni loko ti xupuriwa hi ku tsoniwa swakudya ni ku tirhisiwa ngopfu, a ti ala ku endla hambi ku ri yini xo seketela nyimpi kumbe yini na yini lexi a xi lwisana ni mubohiwa-kulobye.

Leswi swi va humeleleke swa tika ku swi hlamusela. Madzana ya vona va file. Endzhaku ka loko vaponi va humesiwile etikampeni loko nyimpi yi hela, Mbhoni ya le Flanders yi tsarile: “Ku navela loku tiyeke ka ku hanya, ku tshemba ni ku titshega hi Yena, Yehovha, loyi a nga ni matimba hinkwawo, ni ku rhandza Mfumo wa le Tilweni, hi swona swi endleke hi kota ku tiyisela hinkwaswo leswi ivi hi hlula.—Varhoma 8:37.”

Vatswari a va hambanisiwile ni vana va vona. Vanghana va vukati a va hambanisiwile naswona van’wana a va ha tlhelanga va twalelana. Endzhakunyana ka loko a tekile, Martin Poetzinger u khomiwile ivi a yisiwa ekampeni yo biha ya le Dachau, kutani a ya eka ya le Mauthausen. Nsati wakwe, Gertrud, u pfaleriwe ekhotsweni le Ravensbrück. A va vonananga ku ringana tin’hweti ta kaye. Loko a tsundzuka swilo leswi a swi voneke le Mauthausen, u tsarile: “Magestapo ya ringete tindlela hinkwato ku hi tshikisa ripfumelo ra hina eka Yehovha. Ndlala, vunghana bya vuxisi, ku biwa, ku boheleriwa efuremini siku rin’wana ni rin’wana, ku hayekiwa emhandzini ya [timitara tinharhu] mavoko ma soholotiwe endzhaku, ku biwa hi matavusi—hinkwaswo leswi ni swin’wana leswi tsuvulaka misisi ku swi boxa swi ringetiwile.” Kambe u tshame a tshembekile eka Yehovha. Nakambe a a ri exikarhi ka lava poneke, naswona endzhaku u ve xirho xa Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha.

Va Khotsiwile Hikwalaho Ka Ripfumelo Ra Vona

Timbhoni ta Yehovha a ti nga ri etikampeni ta nxaniso hikwalaho ka vukhamba. Loko vatirhela-mfumo va lava munhu wa ku va tsemeta malepfu, a va nyika Mbhoni nsingo, hikuva a va swi tiva leswaku a yi kona Mbhoni leyi a yi ta tshuka yi yi tirhisela ku vavisa munhu un’wana. Loko vatirheli va SS le kampeni yo dlaya ya le Auschwitz va lava munhu wo basisa makaya ya vona kumbe ku khathalela vana va vona, va hlawule Timbhoni, hikuva a va swi tiva leswaku a va nge ringeti ku va chelela chefu kumbe va ringeta ku baleka. Loko ku rhurhiwa ekampeni ya le Sachsenhausen eku heleni ka nyimpi, varindzi va veke golonyi, exikarhi ka ntlawa wa Timbhoni leyi a va veke eka yona swilo leswi va swi phangeke. Hikwalaho ka yini? Hikuva a va swi tiva leswaku Timbhoni a ti nge swi yivi.

Timbhoni ta Yehovha ti khotsiwe hikwalaho ka ripfumelo ra tona. Nkarhi na nkarhi a va tshembisiwa ku humesiwa etikampeni ntsena loko vo sayina xiboho xo lan’wa ripfumelo ra vona. SS yi endle leswi yi nga swi kotaka leswaku yi kuca kumbe ku sindzisa Timbhoni leswaku ti sayina xiboho xexo. Leswi hi swona leswi a va swi lava ngopfu.

Vo tala va Timbhoni a va tsekatsekanga. Kambe ti xaniseke ku tlurisa hikwalaho ko tshembela ka tona eka Yehovha ni ku tinyiketela ka tona evitweni ra Kreste. Va tiyisele nxaniso wo tika lowu a va langutane na wona. Va hlayise swiboho leswi tiyeke swa vun’we bya moya.

A va nga lweli swona leswaku vona vini va hambeta va hanya. Va kombise moya wo tikarhatela van’wana. Loko un’wana wa vona a tsana, van’wana a va avelana na yena swakudya swa vona. Loko va nga nyikiwi mirhi ya vutshunguri, a va khathalelana hi rirhandzu.

Ku nga khathariseki matshalatshala hinkwawo ya vaxanisi yo va sivela, tibuku ta dyondzo ya Bibele a ti fika eka Timbhoni—ti phutseriwe hi maphepha yo phutsela tinyiko ti huma ematikweni man’wana, hi ku vula ka vakhotsiwa lava ha ku fikaka, nkarhi wun’wana a swi tumbetiwa enengeni wa mubohiwa lontshwa, kumbe hi tindlela tin’wana loko va tirha ehandle ka tikampa. A va nyikana tikopi; nkarhi wun’wana a ti kopiwa exihundleni eka michini leyi nga ehofisini ya valanguteri va kampa. Hambi leswi a swi ri ni khombo, minhlangano yin’wana ya Vukreste a yi khomiwa ni le tikampeni.

Timbhoni ti hambete ti chumayela leswaku Mfumo wa Xikwembu i ntshembo wa ntiyiso wa vanhu—naswona ti chumayele kona endzeni ka tikampa! Le Buchenwald, hikwalaho ka ntirho lowu hlelekeke, magidi ya vabohiwa ma twe mahungu lamanene. Le kampeni ya le Neuengamme, ekusuhi na Hamburg, tsima ra ku veka vumbhoni hi xitalo ri kunguhatiwe hi vukheta, ri sunguriwe loko lembe ra 1943 ri sungula. Ku endliwe makhadi ya vumbhoni hi tindzimi to hambana-hambana leti tirhisiwaka ekampeni. Ku endliwe matshalatshala yo fikelela mubohiwa un’wana ni un’wana. Ku endliwe malunghiselelo ya dyondzo ya munhu hi xiyexe ya nkarhi na nkarhi ya Bibele swin’we ni lava tsakelaka. Timbhoni a ti hiseka swinene eku chumayeleni ka tona lerova vabohiwa van’wana va politiki va vilerile va ku: “Hambi kwihi lomu u yaka kona, u twa ku vulavuriwa hi Yehovha ntsena!” Loko ku hume xileriso hi le Berlin xa ku hlanganisa Timbhoni swin’we ni vabohiwa lavan’wana leswaku ti ta tsana, swi endle leswaku ti kota ku veka vumbhoni eka vanhu vo tala.

Malunghana ni Timbhoni to tshembeka ta 500 kumbe ku tlula ta xisati le Ravensbrück, n’wana wa Murhangeri wa le Furwa Charles de Gaulle u tsale leswi landzelaka endzhaku ka ku tshunxiwa kakwe: “Ndza va navela. A va ri va tinxaka to hambana-hambana: A va ri Majarimani, Mapolish, Marhaxiya ni Maczech naswona va tiyiserile eku xanisiweni lokukulu hikwalaho ka ripfumelo ra vona. . . . Hinkwavo va kombise xivindzi lexikulu naswona langutelo ra vona eku heteleleni ri endle S.S. ri va xixima. A va ta va va tshunxiwe hi ku hatlisa loko a va tshike ripfumelo ra vona. Kambe, ematshan’wini ya sweswo, va hambete va ala, va tlhela va humelela eku fambiseni ka tibuku ni swiphephana ekampeni.”

Tanihi Yesu Kreste, va tikombe va ri vahluri va misava leyi a yi lava leswaku va nghena endleleni ya yona ya vusathana. (Yoh. 16:33) Christine King, ebukwini leyi nge New Religious Movements: A Perspective for Understanding Society, u vula leswi malunghana na vona: “Timbhoni ta Yehovha ti tlhontlhe mianakanyo ya fambiselo ra mufumi un’we ra vandlha lerintshwa, naswona ntlhontlho lowu, swin’we ni ku phikelela ka wona wu va kona, wu kavanyete swinene vakondleteri va mafambiselo lamantshwa. . . . Tindlela leti tirhisiweke nkarhi wo leha ta ku xanisa, ku ba, ku boha ni ku sandza, a ti nga ti hundzuli Timbhoni leti leswaku ti va Manazi, ematshan’wini ya sweswo, a ku humelela leswi hambaneke ni leswi vahlohloteri a va lava swona. . . . Exikarhi ka mintlawa leyi mimbirhi leyi hambanaka, nyimpi ya kona a yi hisa, tanihi leswi Manazi lama nga tinhenha a ma nga tiyiseki naswona a ma nga pfumelelani hi ku helela ni leswi va swi endlaka, ni ku nga tiyiseki leswaku Mfumo wa wona wa malembe ya 1 000 wu ta hetiseka. Timbhoni a ti nga kanakani hi xisekelo xa tona, hikuva ripfumelo ra tona ri vonakile ku sukela enkarhini wa Avele. Hambi leswi Manazi a ma lwisana ni nkaneto wihi na wihi ma tlhela ma sindzisa vaseketeri va wona, hakanyingi a ma tirhisa marito yo huma eka mimpambukwa ya Vukreste, kambe Timbhoni a ti tiyiseka leswaku vutshembeki bya swirho swa tona byi tiyile hambi swi langutane ni rifu.”—Yi humesiwe hi 1982.

Eku heleni ka nyimpi, Timbhoni to tlula gidi leti poneke ti hume etikampeni, ripfumelo ra tano ri tiyile ni ku rhandzana ka tona a ku tiyile. Loko masocha ya le Russia ma tshinela, varindzi va hatlise va humesa vabohiwa va le Sachsenhausen. Va vunge vabohiwa hi ku ya hi tinxaka ta vona. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti yime swin’we tanihi ntlawa wun’we—a ku ri na 230 lava humaka eka kampa leyi. Leswi Marhaxiya a ma ri ekusuhi na vona, varindzi a va nyanyukile. A ku nga ri na swakudya naswona vabohiwa a va hele matimba; kambe, mani na mani loyi a salaka endzhaku kumbe a wa hikwalaho ko lelemela a a duvuriwa. Magidi ya vona a ma wetetela ma sala ehansi loko ku ri karhi ku fambiwa. Kambe Timbhoni ti pfunanile leswaku hambi ku ri lava heleke matimba va nga etleli endleleni! Kambe van’wana va vona a va ri ni malembe ya le xikarhi ka 65 na 72 hi vukhale. Vabohiwa van’wana va ringete ku yiva swakudya endleleni kutani lavanyingi va duvuriwile loko va ha yiva. Ku hambana ni sweswo, Timbhoni ta Yehovha ti tirhise nkarhi wolowo, loko ti ri endleleni ya ku rhurha, ti byela vanhu malunghana ni swikongomelo swa rirhandzu swa Yehovha, naswona van’wana va vona, hi ku tlangela rungula leri chavelelaka, va ti nyike swakudya, tona swin’we ni vamakwavo va Vakreste.

Vafundhisi Va Ya eMahlweni Va Lwa

Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vafundhisi va le xiphen’wini xa vuxa bya Czechoslovakia va hambete va pfurhetela ku xanisiwa ka Timbhoni ta Yehovha. Enkarhini wa mfumo wa Manazi, va vule leswaku Timbhoni i Makhomunisi; sweswi va vule leswaku Timbhoni a ti lwisana ni hulumendhe ya Makhomunisi. Minkarhi yin’wana, loko Timbhoni ta Yehovha ti endzela makaya ya vanhu, vaprista va kuce vadyondzisi leswaku va humesa madzana ya vana exikolweni va ya jikijela Timbhoni hi maribye.

Hi laha ku fanaka, vaprista va Khatoliki le Santa Ana, El Salvador, va pfukele Timbhoni hi 1947. Loko vamakwerhu va khome Dyondzo ya vona ya Xihondzo xo Rindza ya vhiki na vhiki, vafana va hoxe maribye enyangweni lowu pfuriweke. Kutani ku ta ntlhambi wa vanhu wu rhangeriwa hi vaprista. Van’wana a va khome mathochi; van’wana a va tlakule swifaniso. Va huweleriwile va ku: “Hanya hi masiku wena wa Wanhwana! Onge Yehovha a nga fa!” Va hoxetele muako hi maribye ku ringana tiawara timbirhi.

Exikarhi ka va-1940, Timbhoni ta Yehovha ta le Quebec, Canada, na tona ti khomiwe hi ndlela yo chavisa emavokweni ya mintlawa ya Khatoliki ni vatirhela-mfumo. Vapfhumba vo huma endlwini ya bixopo va fikile siku na siku eka ndzawulo ya maphorisa va lava leswaku maphorisa ma susa Timbhoni. Va nga si khomiwa, maphorisa ma voniwe ma humetela hi nyangwa wa le ndzhaku ka kereke. Hi 1949, varhumiwa va Timbhoni ta Yehovha va humesiwile le Joliette, Quebec, hi ntlawa wa Khatoliki.

Kambe a hi vanhu hinkwavo va le Quebec lava a va pfumelelana ni leswi a swi endliwa. Namuntlha, ku ni Holo ya Mfumo yo xonga ya Timbhoni ta Yehovha eka xin’wana xa switarata swa le Joliette. Xikolo xa khale xo dyondzela vufundhisi xi pfariwile, xi xaviwe hi hulumendhe kutani yi xi hundzula kholichi ya tiko. Kasi le Montreal, Timbhoni ta Yehovha ti khome mintsombano leyikulu ya matiko hinkwawo, lava veke kona a va fika eka 80 008 hi 1978.

Hambi swi ri tano, Kereke ya Khatoliki yi tirhise ndlela yihi na yihi leyi kotekaka leswaku yi lawula vanhu. Hi ku tshikilela vatirheli va hulumendhe, yi tiyisekisile leswaku varhumiwa va Timbhoni va byeriwa ku suka le Italy hi 1949 ni leswaku loko swi koteka, mimpfumelelo leyi Timbhoni a ti ri na yona yo khoma tinhlengeletano yi herisiwa hi va-1950. Ku nga khathariseki swiendlo leswi, tinhlayo ta Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti kula, naswona hi 1992 a ku ri ni Timbhoni leti vulaka evhangeli to tlula 190 000 le Italy.

Ku kotisa enkarhini wa Nkonaniso, vafundhisi va le Spain va hehle Timbhoni ivi va kucetela Mfumo leswaku wu ti xanisa hi woxe. Hi xikombiso, le Barcelona, lomu bixopo-nkulu a nga pfuxa nyimpi yo lwa ni Timbhoni hi 1954, vafundhisi va byele vanhu etikerekeni ni le swikolweni ni hi ku tirhisa xiya-ni-moya, leswaku loko Timbhoni ti va endzela, va ti nghenisa—kutani va hatlisa va vitana maphorisa.

Vaprista a va chava leswaku vanhu va le Spain va nga twa leswi nga eBibeleni naswona kumbexana va tlhela va komba van’wana leswi va nga swi vona. Loko Manuel Mula Giménez a ri ekhotsweni le Granada hi 1960 hikwalaho ka “nandzu” wo dyondzisa van’wana Bibele, mufundhisi wa le khotsweni (muprista wa Khatoliki) u suse Bibele leyi a yi ri elayiburari ya le khotsweni. Naswona loko mubohiwa un’wana a lombe Manuel kopi ya Tievhangeli, u tekeriwe yona. Kambe Bibele sweswi yi fikelele vanhu hinkwavo le Spain, va swi kotile ku vona hi voxe leswi yi swi vulaka, kutani hi 1992, a ku ri ni vanhu va 90 000 lava va gandzelaka Yehovha tanihi Timbhoni takwe.

Le Dominican Republic, vafundhisi va tirhisane ni Muavanyisi Trujillo, va n’wi tirhisa ku hetisisa swikongomelo swa vona tanihi leswi na yena a va tirhiseleke makungu ya yena. Hi 1950, endzhaku ka loko swihloko swa phepha-hungu leswi tsariweke hi vaprista swi sole Timbhoni ta Yehovha, mulanguteri wa rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower u vitaniwe hi Matsalana wa Tiko ni wa Maphorisa. Loko a ha yime ehandle ka hofisi, mulanguteri wa rhavi u vone vaprista vambirhi va Majesuit va nghena va vuya va huma. Endzhakunyana ka sweswo, u nghenisiwile ehofisini ya Matsalana, naswona Matsalana, a khomiwe hi xirhami, u hlaye marito lama yirisaka ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku, loko ku yirisiwa ku herisiwilenyana hi 1956, vafundhisi va tirhise xiya-ni-moya ni maphepha-hungu leswaku va hehla Timbhoni hi ndlela yin’wana. Mavandlha hinkwawo ma khomiwile, ma byeriwa ku sayina tsalwa leri kombaka ku landzula ripfumelo ra vona ni ku tshembisa ku vuyela eKerekeni ya Rhoma Khatoliki. Loko Timbhoni ti ala, a ti biwa, ti rahiwa, ti biwa hi matavusi naswona a ti himiwa swikandza hi le ndzhaku ka swibamu. Kambe va yime va tiyile naswona tinhlayo ta vone ti kurile.

Le Sucre, Bolivia, a ku lwiwa swinene. Enkarhini wa nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha hi 1955, ntlawa wa vafana lava humaka eXikolweni xa Khatoliki xa Sacred Heart, va rhendzele xivandla xa nhlengeletano, va ba pongo, va hoxetela ni maribye. Ekerekeni leyi nga le tlhelo ka xitarata, xikurisa-marito lexikulu xi byele Makhatoliki hinkwawo leswaku ma lwela kereke ni “Wanhwana” eka “vagwinehi va Protestente.” Vabixopo ni vaprista va ringete ku yimisa nhlengeletano kambe maphorisa ma va humesile eholweni.

Elembeni leri tlhandlamiweke hi leri, loko Timbhoni ta Yehovha ti khome nhlengeletano le Riobamba, Ecuador, nongonoko wa tona a wu ri ni nkulumo ya le rivaleni leyi nge “Rirhandzu, Xana Ra Tirha eMisaveni Leyi Ya Vutianakanyi?” Kambe muprista wa Mujesuit u tlhontlhe Makhatoliki, a va byeletela leswaku va sivela nhlangano wolowo. Xisweswo, loko nkulumo yi sungula, a va twa ntlawa wa vanhu wu huwelela wu ku: “Hanya Hi Masiku Wena Kereke Ya Khatoliki!” va tlhela va ku, “Maprotestente A Ma Herisiwe!” Maphorisa ma va tlherisile, ma ri karhi ma humesa mabanga. Kambe ntlawa lowu wu jikijele maribye exivandleni xa nhlengeletano, ivi endzhaku, wu ma jikijela emuakweni lowu varhumiwa a va tshama ka wona.

Vafundhisi va Rhoma hi vona lava a va rhangela nxaniso lowu, kambe a ku nga ri vona ntsena. Vafundhisi va Magriki va Orthodox a va kariha swinene, naswona va tirhise tindlela leti fanaka eka vanhu lava va koteke ku va kucetela. Ku engetela kwalaho, hi laha va koteke ha kona, vafundhisi vo tala va Protestente na vona va kombise moya lowu fanaka. Hi xikombiso, le Indonesia va rhangele mintlawa leyi yi nga kavanyeta tidyondzo ta Bibele emakaya ya vamakwerhu ni leyi bukuteleke Timbhoni ta Yehovha leti a ti ri kona. Ematikweni yo tala ya Afrika, va ringete ku kuca vatirhela-mfumo leswaku va humesa Timbhoni ta Yehovha etikweni kumbe va nga va nyiki ntshuxeko wo vulavula hi Rito ra Xikwembu ni van’wana. Hambi leswi va nga ha hambanaka eka timhaka tin’wana, vafundhisi va Khatoliki ni va Protestente hinkwavo va pfumelelana eku kaneteni ka Timbhoni ta Yehovha. Nkarhi wun’wana a va tirhisana eka matshalatshala ya ku kucetela vatirhela-mfumo leswaku va yimisa ntirho wa Timbhoni. Lomu ku andzeke vukhongeri lebyi nga riki bya Vukreste, na vona hakanyingi va tirhise hulumendhe leswaku va sivela vanhu va vona ku twa tidyondzo leti ti nga ha va endlaka va kanakana vukhongeri lebyi va velekiweke na byona.

Minkarhi yin’wana, mintlawa leyi yi nga riki ya Vukreste yi tirhisane ni lava tivulaka Vakreste eku kunguhateni ka leswaku va hlayisa xiyimo xa vukhongeri hi ndlela leyi xi nga ha yona. Le Dekin, eDahomey (laha sweswi ku nga Benin), muprista wa vuloyi ni muprista wa Khatoliki va endle xikungu xo kuca vatirhela-mfumo leswaku va herisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha eku sunguleni ka va-1950. Eka matshalatshala ya vona va endle swihehlo leswi a swi hleleriwe ku pfuxa mintlhaveko hinkwayo yo biha. Va vule leswaku Timbhoni a ti khutaza vanhu ku lwisana ni hulumendhe, a va nga hakeli swibalo, hi vona lava a va vanga leswaku valoyi va nga nisi mpfula naswona hi vona lava a va endla leswaku swikhongelo swa vaprista swi nga humeleli. Varhangeri vo tano hinkwavo va vukhongeri a va chava leswaku vanhu va vona va nga ha tiva swilo leswi nga ta va tshunxa eka vuloyi ni ku hanya hi ku xisiwa.

Hambi swi ri tano, hakatsongo-tsongo nkucetelo wa vafundhisi wu hungutekile etindhawini to tala. Sweswi vafundhisi a va ha seketeriwi hi maphorisa loko va karhata Timbhoni. Loko muprista wa Mugriki wa Orthodox a ringete ku yimisa nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha a tirhisa ntlawa lowu lwaka le Larissa, Greece, hi 1986, gqweta wa xifundzha swin’we ni maphorisa yo tala ma sirhelele Timbhoni. Naswona minkarhi yin’wana phepha-hungu a ri kandziyisa ngopfu ku lwisana ka rona ni ku vengiwa ka vukhongeri.

Hambi swi ri tano, eswiphen’wini swo tala swa misava, timhaka tin’wana ti pfuxe magandlati ya nxaniso. Yin’wana ya timhaka leti yi katse mavonelo ya Timbhoni ta Yehovha hi swifaniso swa tiko.

Hi Mhaka Ya Leswi A Va Gandzela Yehovha Ntsena

Eminkarhini ya manguva lawa swi sungule eJarimani ra Manazi lomu Timbhoni ta Yehovha a ti langutane ni timhaka leti katsaka minkhuvo ya vutiko. Hitler u lwele ku lawula tiko ra Jarimani hi ku endla leswaku ku losa ka Vunazi ka “Heil Hitler!” ku boha vanhu hinkwavo. Hi laha swi vikiweke ha kona hi mutsari wa mahungu wa le Sweden ni muhaxi wa BBC, Björn Hallström, loko Timbhoni ta Yehovha ti khomiwile le Jarimani enkarhini wa Manazi, a va hehliwa hi swilo swo tanihi “ku ala ku losa mujeko ni ku vula marito yo losa ya Manazi.” Hi ku hatlisa matiko man’wana ma sungule ku lava leswaku un’wana ni un’wana a losa mujeko. Timbhoni ta Yehovha ti arile—ku nga ri hikwalaho ko delela kambe hikwalaho ka swivangelo leswi khumbaka ripfalo ra Mukreste. Va xixima mujeko kambe ku losa mujeko va ku languta tanihi ku gandzela.f

Endzhaku ka loko ku khomiwe Timbhoni ta kwalomu ka 1 200 le Jarimani eku sunguleni ka nguva ya Manazi hi ku ala ku losa hi Xinazi ni ku lava ku hlayisa vukala-tlhelo bya vona bya Vukreste, magidi ma fumbuteriwile le United States hi ku ala ku losa mujeko wa le Amerika. Evhikini ra November 4, 1935, vana vo tala va xikolo le Canonsburg, Pennsylvania, va yisiwe ekamareni ro kufumeta mati kutani va biwa hi matavusi hi ku ala ku losa mujeko. Grace Estep, la nga mudyondzisi, u susiwile exikhundlheni xakwe exikolweni xexo hi mhaka leyi fanaka. Hi November 6, William na Lillian Gobitas va ale ku losa mujeko kutani va hlongoriwile exikolweni le Minersville, Pennsylvania. Tata wa vona u endle xikombelo xa leswaku va tlheriseriwa. Huvo ya xikombelo ya muganga ni huvo ya xifundzha, ti yime na Timbhoni ta Yehovha. Hambi swi ri tano, hi 1940, leswi tiko ri langutaneke ni ku sungula ka nyimpi, Huvo leyi Tlakukeke ya le U.S. eka Minersville School District v. Gobitis, eka xiboho lexi a xi pfumeriwe hi vanhu va 8 eka 1, yi vule leswaku swa boha ku losa mujeko eswikolweni swa mani na mani. Leswi swi vange leswaku Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwa etikweni hinkwaro.

A ku ri ni minhlaselo yo tala ehenhla ka Timbhoni ta Yehovha lerova Manana Eleanor Roosevelt (nsati wa Muungameri F. D. Roosevelt) a kombela vanhu leswaku va va tshiketa. Hi June 16, 1940, mutsundzuxi lonkulu wa U.S., Francis Biddle, eka vuhaxi bya xiya-ni-moya lebyi hlanganisaka misava hinkwayo, u hlamusele vubihi lebyi endliweke ehenhla ka Timbhoni ivi a vula leswaku a swi nge tshikiwi ntsena. Kambe leswi a swi byi hetanga vubihi lebyi.

Eka xiyimo xin’wana ni xin’wana lexi u nga xi ehleketaka—eswitarateni, emintirhweni, loko Timbhoni ti nghena emakaya ti ri evutirhelini bya tona—mijeko a yi vekiwa emahlweni ka vona, va byeriwa leswaku va yi losa—handle ka swona va ta vona xa ncila wa bulubulu! Eku heleni ka 1940, Yearbook of Jehovah’s Witnesses yi vikile: “Ntlawa wa vafundhisi ni Vuthu ra le Amerika, hi ku tirhisa mintlawa leyi yi nga veka nawu emavokweni ya yona, va pfuxe hasahasa leyi nga tivikaniki. Timbhoni ta Yehovha ti hlaseriwile, ti biwa, ti dlayiwa, ti susiwa emadorobeni, eswifundzheni ni le mimfun’weni, ti pyitliwa xikontiri ni ku tlhomiwa tinsiva, ti nwisiwa murhi wo chulukisa hi nkani, ti boheleriwa kun’we ivi ti hlongorisiwa tanihi swiharhi leswi nga vulavuliki eswitarateni, ti tsheniwa ni ku lamatiwa, ti vavisiwa ni ku rhuketeriwa hi mintshungu leyi nga ni mademona, ti pfaleriwa ejele hi madzana ya tona handle ka nandzu ti tlhela ti arisiwa ku vulavula ni ku siveriwa ku vonana ni maxaka, vanghana kumbe magqweta. Madzana man’wana yo tala ma pfaleriwe ejele ma tlhela ma nghenisiwa laha ku vuriwaka ‘khotso ro gogela’; van’wana va duvuriwile ni vusiku; van’wana va xungetiwe hi leswaku va ta hayekiwa ni ku beriwa ku dlaya. Va hlaseriwe hi tindlela to tala hi mintlawa ya vanhu. Van’wana va handzuleriwe swiambalo swa vona, Tibibele ni tibuku ta vona ti tekiwile ivi ti hisiwa erivaleni; timovha, makaya ya vona lama kokekaka swi tekiwile, makaya ni tindhawu ta tinhlengeletano swi hahluriwa ni ku hisiwa . . . Minkarhi yo tala laha ku tengiweke kona milandzu etindhawini leti lawuriwaka hi mintlawa ya vahlaseri, magqweta swin’we ni timbhoni va vavisiwile ni ku biwa loko va ri ehubyeni. Emilandzwini yo tala leyi ku veke ni ntlawa wa vahlaseri, vatirhela-mfumo a va endlanga nchumu naswona va ale ku nyikela nsirhelelo, naswona eka swiendlakalo swo tala swirho swa maphorisa swi joyine mintlawa ya vahlaseri naswona minkarhi yin’wana a swi rhangela mintlawa leyi.” Ku sukela hi 1940 ku ya ka 1944, mintlawa ya vahlaseri leyi tlulaka 2 500 yi hlasele Timbhoni ta Yehovha le United States.

Hikwalaho ka ku hlongoriwa ka vana vo tala va Timbhoni ta Yehovha exikolweni, eku heleni ka va-1930 ni le ku sunguleni ka va-1940 a swi fanerile leswaku va endla swikolo swa vona le United States ni le Canada leswaku va dyondzisa vana va vona. A swi vitaniwa Swikolo swa Mfumo.

Matiko man’wana na wona ma xanise Timbhoni hi nsele hikuva a ti ala ku losa ni ku ntswontswa swifaniso swa tiko. Hi 1959, vana va Timbhoni ta Yehovha le Costa Rica lava a va nga swi endli leswi nawu a wu swi vitana ‘vugandzeri bya Swifaniso swa Tiko’ a va nga pfumeleriwi ku nghena xikolo. Vana va Timbhoni va khomiwe hi ndlela leyi fanaka le Paraguay hi 1984. Hi 1959 Huvo leyi Tlakukeke le Philippines yi vule leswaku, ku nga khathariseki swivangelo swa vukhongeri, vana va Timbhoni ta Yehovha va boheka ku losa mujeko. Hambi swi ri tano, vafambisi va swikolo, minkarhi yo tala, a va tirhisana ni Timbhoni leswaku vana va tona va ya exikolweni kambe va nga lwisani ni ripfalo ra vona. Hi 1963, vatirhela-mfumo le Liberia, Afrika Vupela-dyambu, va vule leswaku Timbhoni ti delela Mfumo; va yimise nhlengeletano ya Timbhoni le Gbarnga ivi va vula leswaku hinkwavo lava nga kona—va le Liberia ni va matiko mambe—va hlambanya leswaku va tinyiketerile eka mujeko wa tiko. Hi 1976 xiviko lexi nge “Timbhoni ta Yehovha le Cuba” xi vule leswaku emalembeni mambirhi lama hundzeke, vatswari va gidi, vavanuna ni vavasati, va yisiwe ekhotsweni hikwalaho ka leswi vana va vona va nga wu losiki mujeko.

A hi hinkwavo lava pfumelelaneke ni magoza yo tano yo tshikilela vanhu lava hikwalaho ka ripfalo ra vona, hi xichavo, va nga hlanganyeliki eminkhubyeni ya vurhandza-tiko. The Open Forum, leyi humesiweke hi Rhavi ra le Dzongeni wa California ra American Civil Liberties Union, yi vule leswi hi 1941: “Sweswi i nkarhi wa leswaku hi lahla ndlela leyi hoxeke malunghana ni mhaka leyi ya ku losa mujeko. Timbhoni ta Yehovha a hi Maamerika lama nga tshembekiki. . . . Kahle-kahle a ti lavi ku tlula nawu, kambe ti hanya vutomi lebyinene, lebyi hlelekeke, ti lwela ku endla leswinene eka hinkwavo.” Hi 1976 mutsari wa phepha-hungu le Argentina, eka phepha-hungu leri nge Herald ra le Buenos Aires, u swi vone khwatsi leswaku leswi Timbhoni “ti swi pfumelaka a hi swinene eka lava va vonaka onge vurhandza-tiko i ku losa mujeko ni ku yimbelela risimu ra rixaka, ku nga ri mhaka ya mbilu.” U engeterile: “Hitler na Stalin va kume leswaku [Timbhoni] a ti olovi, kutani va ti khoma hi tihanyi. Vaseketeri van’wana vo tala lava lavaka ku yima ni leswi, va ringete ku va tshikilela. Kambe va hlulekile.”

Swi tiviwa kahle leswaku mintlawa yin’wana ya vukhongeri yi seketele vanhu lava hlomeke, ku lwisana ni tihulumendhe leti va nga ti laviki. Kambe a ku kona emisaveni lomu Timbhoni ta Yehovha ti nga tshuka ti nghenela nyimpi ya politiki. A swi endliwi hi ku delela—hikwalaho ko seketela hulumendhe yo karhi ya vanhu—leswi va alaka ku losa xifaniso xa tiko. Va teka xiyimo lexi fanaka etikweni leri va tshamaka ka rona. Langutelo ra vona a hi ra ku kala xichavo. A va bi makhwela kumbe ku huwelela leswaku va kavanyeta minkhuvo ya vurhandza-tiko; a va wu tshwuteleli mujeko, va wu kandziyela kumbe ku wu hisa. A va vengi hulumendhe. Xiyimo xa vona xi titshege hi leswi Yesu Kreste a swi vuleke, hi laha swi rhekhodiweke ha kona eka Matewu 4:10: “U ta gandzela [Yehovha, NW], Xikwembu xa wena, u tirhela xona ntsena.”

Xiyimo lexi tekiwaka hi Timbhoni ta Yehovha xi fana ni lexi tekiweke hi Vakreste vo sungula emasikwini ya Mfumo wa Rhoma. Malunghana ni Vakreste volavo vo sungula, buku leyi nge Essentials of Bible History yi ri: “Xiendlo xa ku gandzela mufumi a xi khumba ku fafata tindzohonyana ta mirhi ya risuna kumbe mathonsinyana ya vhinyo ealtarini leyi yimeke emahlweni ka xifaniso xa mufumi. Kumbexana tanihi leswi ku nga khale swi endlekile sweswo, a hi voni ku hambana ni . . . ku tlakusa voko u losa mujeko kumbe mulawuri wa mfumo la hlawulekeke, ku vula rito ro fundzha, ra xichavo ni vurhandza-tiko. Swi nga ha endleka leswaku vanhu vo tala eka lembe xidzana ro sungula va titwise xisweswo kambe Vakreste a va titwisanga swona. A va languta mhaka hinkwayo tanihi vugandzeri bya vukhongeri, ku teka mufumi tanihi xikwembu a ku ri ku dyohela Xikwembu na Kreste, kutani va arile ku swi endla.”—Elmer W. K. Mould, 1951, tl. 563.

Va Vengiwa Hikuva “A Hi Va Misava”

Hi ku va Yesu a vule leswaku, hikwalaho ka leswi vadyondzisiwa vakwe va nga ta ka ‘va nga vi va misava,’ Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyeli etimhakeni ta politiki. (Yoh. 17:16; 6:15) Eka leswi, va fana ni Vakreste vo sungula, lava van’wamatimu va vulaka leswi malunghana na vona:

“Vukreste byo sungula a byi nga twisisiwi ngopfu naswona a byi languteriwa ehansi hi lava a va fuma misava ya vuhedeni. . . . Vakreste va ale ku nghenela mintirho yin’wana ya vaaki va Rhoma. . . . a va nga ta xi teka xikhundlha xa politiki.” (On the Road to Civilization—A World History, A. K. Heckel na J. G. Sigman, 1937, matl. 237-8) “Va ale ku va ni xiphemu xihi na xihi entirhweni wa tiko kumbe evusocheni bya mfumo. . . . A swi nga koteki leswaku Vakreste va teka ntirho wa vusocha, wa vumajistarata kumbe wa vuhosana, handle ka loko vo tshuka va lahla ntirho wo kwetsima.”—History of Christianity, Edward Gibbon, 1891, matl. 162-3.

Xiyimo lexi a xi rhandziwi hi misava, ngopfu-ngopfu ematikweni lawa valawuri va lavaka leswaku un’wana ni un’wana a hlanganyela emintirhweni yo karhi tanihi ku komba ku seketela fambiselo ra politiki. Vuyelo bya kona byi hi laha Yesu a vuleke ha kona: “Loko a mi ri va misava, misava a yi ta rhandza swa yona. Kambe leswi mi nga riki va misava, ni leswi ndzi mi hlawuleke eka yona, misava ya mi venga.”—Yoh. 15:19.

Ematikweni man’wana, ku endla nhlawulo wa tipolitiki ku langutiwa tanihi mhaka leyi bohaka. Loko u tsandzeka ku endla nhlawulo wa poxa, u khotsiwa kumbe swo tlula sweswo. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti seketela Mfumo wa Vumesiya wa Xikwembu, naswona wona, hi laha Yesu a vuleke ha kona, “a hi wa misava leyi.” Hikokwalaho, a va hlanganyeli etimhakeni ta politiki ta matiko ya misava leyi. (Yoh. 18:36) Xiboho i xa munhu hi yexe; a va sindzisi van’wana ku teka mavonelo ya vona. Lomu vukhongeri byin’wana byi nga laviwiki, vatirhela-mfumo va tirhise mhaka ya ku nga hlanganyeli ka Timbhoni tanihi xivangelo xa ku ti xanisa. Hi xikombiso, enkarhini wa Manazi, leswi a swi endliwa eka matiko lama lawuriwaka hi wona. Swi endliwile ni le Cuba. Hambi swi ri tano, vatirhela-mfumo ematikweni yo tala a va antswa.

Kambe, etindhawini tin’wana lava lawulaka va lave leswaku un’wana a komba leswaku u seketela xiphemu xa politiki hi ku huwelela a vula marito yo karhi. Hikwalaho ka leswi a va nga swi endli sweswo, magidi ya Timbhoni ta Yehovha eswiphen’wini swa le vuxeni bya Afrika ma biwile, ma dlayiwa, ni ku humesiwa emakaya ya vona hi va-1970 na va-1980. Kambe Timbhoni ta Yehovha ematikweni hinkwawo, hambi leswi ti gingiritekaka ni ku landza nawu, i Vakreste lava nga ni vukala-tlhelo loko ku tiwa etimhakeni ta politiki.

Le Malawi, ku ni nhlangano wun’we ntsena wa politiki, naswona ku va ni khadi ra nhlangano lowu, swi komba leswaku u xirho xa wona. Hambi leswi Timbhoni ti nga xikombiso lexinene eku hakeleni ka swibalo, hi ku fambisana ni ripfumelo ra tona ra vukhongeri, a ti pfumeli ku xava makhadi ya nhlangano wa politiki. Loko va endla sweswo va ta va va kaneta ripfumelo ra vona eMfun’weni wa Xikwembu. Hikwalaho ka leswi, eku heleni ka 1967, hi ku khutaziwa hi vatirhela-mfumo, ntlawa wa vantshwa le Malawi wu hlasele Timbhoni ta Yehovha swinene hi ndlela leyi nga si tshamaka yi voniwa, hi vubihi ni manyala ya wona. Vavasati va Vakreste lava tlulaka gidi va pfinyiwile. Van’wana va hluvuriwe va sala va nga ambalanga nchumu emahlweni ka mintshungu leyikulu, va biwa hi tinhonga ni swibakele, ivi endzhaku va pfinyiwa hi vanhu hi ku landzelelana ka vona. Vavanuna a va gongondzeriwa swipikiri eminkondzweni, milenge ya vona yi nghenisiwa evhilweni ra bayisikiri, kutani va tsutsumisiwa. Etikweni hinkwaro makaya, nhundzu, swiambalo ni swakudya swa vona a swi onhiwa.

Nakambe, hi 1972, ku tlhele ku sungula tihanyi to tano endzhaku ka ntsombano wa lembe na lembe wa Malawi Congress Party. Entsombanweni wolowo ku endliwe xiboho xa ximfumo xo tekela Timbhoni ta Yehovha mintirho hinkwayo yo tihanyisa ti tlhela ti hlongoriwa emakaya ya tona. Hambi ku ri swikombelo swa vathori leswaku ku nga susiwi vatirhi lava vo tshembeka a swi pfunanga nchumu. Makaya, masimu ni swifuwo swi tekiwile kumbe swi dlayiwa. Timbhoni a ti aleriwa ku ka mati exihlobyeni xa ndhawu ya kwalaho. Lavanyingi va biwile, va pfinyiwa, va lamatiwa kumbe va dlayiwa. Nkarhi lowu hinkwawo, va hlekuriwile ni ku rhuketeriwa hikwalaho ka ripfumelo ra vona. Lava fikaka eka 34 000 va balekile etikweni leri leswaku va nga dlayiwi.

Kambe a swi nga si hela. A va tekiwa etikweni rin’wana va ya eka rin’wana, va tlhela va tlurisiwa ndzilakana hi nkani va tlhelela eka vaxanisi va vona, leswaku va ya xanisiwa nakambe. Kambe, handle ka sweswo hinkwaswo, a va landzulanga naswona a va ri tshikanga ripfumelo ra vona eka Yehovha Xikwembu. Va fane ni malandza lawaya yo tshembeka ya Xikwembu lawa Bibele yi vulaka leswi ha wona: “Van’wana va xanisiwile hi ku hlekuriwa ni ku biwa, hambi ku ri ku bohiwa hi tinketani, va hoxiwa ekhotsweni. Va khandliwile hi maribye, va pulukanyisiwile hi le xikarhi hi ku sahiwa, va dlayiwile hi mabanga, va famba-famba hinkwako va ambele madzovo ya tinyimpfu ni ya timbuti, va swerile, va ri emaxangwini, va twisiwa ku vaviseka, vona lava misava a yi nga va fanelanga!”—Hev. 11:36-38.

Va Xanisiwa eMatikweni Hinkwawo

Xana i matiko ma nga ri mangani ntsena emisaveni lama tikombiseke onge ma lwela ntshunxeko hi ku xanisa vanhu va vukhongeri hi mukhuva lowu? Nikatsongo! Yesu Kreste u tsundzuxe valandzeri vakwe: “Mi ta vengiwa hi vanhu va matiko hinkwawo hikwalaho ka vito ra mina.”—Mt. 24:9.

Emasikwini ya makumu ya mafambiselo lawa, ku sukela hi 1914, rivengo rero ri andze ku tlurisa. Canada na United States ma seketele nhlaselo lowu hi ku yirisa tibuku ta Bibele enyimpini yo sungula ya misava, naswona ku nga ri khale ma joyiniwe hi India na Nyasaland (laha sweswi ku nga Malawi). Hi va-1920, swipimelo leswi nga tivikaniki swi vekeriwe Swichudeni swa Bibele le Greece, Hungary, Italy, Romania ni le Spain. Eka tin’wana ta tindhawu leti, ku hangalasiwa ka tibuku ta Bibele ku siveriwile; minkarhi yin’wana, hambi ku ri minhlangano ya le xihundleni a yi nga pfumeleriwi. Matiko man’wana ma nghenele nhlaselo lowu hi va-1930, loko ku yirisiwe (Timbhoni ta Yehovha, ni ku yirisiwa ka tibuku) le Albania, Austria, Bulgaria, Estonia, Latvia, Lithuania, Poland, ni le ka swiyenge swin’wana swa Switzerland, laha hi nkarhi wolowo a ku ri Yugoslavia, Gold Coast (laha sweswi ku nga Ghana), ni le tindhawini ta Mafurwa le Afrika, Trinidad na Fiji.

Hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwile, ku yirisiwe vutirheli bya tona bya le rivaleni ni tibuku ta tona ta Bibele eswiphen’wini swo tala swa misava. Leswi a swi endlekanga eJarimani, Italy ni le Japani ntsena—lawa hinkwawo ka wona a ma lawuriwa hi mfumo lowu tshikilelaka—kambe ni le matikweni yo tala lawa a ma lawuriwa hi wona hi ku kongoma kumbe hi ndlela yo karhi emahlweni ka nyimpi yoleyo. Man’wana ya lawa a ku ri Albania, Austria, Belgium, Czechoslovakia, Korea, Netherlands, Netherlands East Indies (sweswi ku nga Indonesia) na Norway. Emalembeni wolawo ya nyimpi, Argentina, Brazil, Finland, Furwa na Hungary hinkwawo ma humese swileriso leswi sivelaka Timbhoni ta Yehovha kumbe ntirho wa tona.

Britain a ri wu yirisanga hi ku kongoma ntirho wa Timbhoni ta Yehovha hi nkarhi wa nyimpi, kambe ri hlongole mulanguteri wa rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower la velekiweke le Amerika, ri tlhela ri lwela ku herisa ntirho wa Timbhoni hi nsivelo wa nkarhi wa nyimpi, malunghana ni ku rhumeriwa ka tibuku ta Bibele. EMfun’weni hinkwawo wa Britain ni le Matikweni lama Khomisaneke na Britain, ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha kumbe ku siveriwa ka tibuku ta vona ku endliwile. Afrika Dzonga, Australia, Bahamas, Basutoland (laha sweswi ku nga Lesotho), Bechuanaland (laha sweswi ku nga Botswana), British Guiana (laha sweswi ku nga Guyana), Burma (laha sweswi ku nga Myanmar), Canada, Ceylon (laha sweswi ku nga Sri Lanka), Cyprus, Dominica, Fiji, Gold Coast (laha sweswi ku nga Ghana), India, Jamaica, Swihlala swa Leeward (B.W.I.), New Zealand, Nigeria, Nyasaland (laha sweswi ku nga Malawi), Rhodesia Dzonga (laha sweswi ku nga Zimbabwe), Rhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia), Singapore na Swaziland hinkwawo ma karhate malandza ya Yehovha.

Loko nyimpi se yi herile, nxaniso wu hungutekile eka vanhu van’wana kambe eka van’wana wu andzile. Emalembeni ya 45 lama landzeleke, ku engetela eka mhaka ya leswaku Timbhoni ta Yehovha ti aleriwe ku amukeriwa ximfumo ematikweni yo tala, va yirisiwile vona kumbe mintirho yin’wana ya vona, ematikweni ya 23 le Afrika, 9 le Asia, 8 le Yuropa, 3 le Latin Amerika na 4 eka matiko man’wana ya le swihlaleni. Ku fikela hi 1992 Timbhoni ta Yehovha a ta ha siveriwile ematikweni ya 24.

Leswi a swi vuli swona leswaku vatirheli hinkwavo va hulumendhe va kanetana ni ntirho wa Timbhoni ta Yehovha hi voxe. Vatirhela-mfumo vo tala va seketela ntshunxeko wa vukhongeri naswona va swi xiya leswaku Timbhoni i vanhu va nkoka etikweni. Vanhu vo tano a va pfumelelani ni lava hlohlotelaka leswaku mfumo wu lwisana ni Timbhoni. Hi xikombiso, loko Ivory Coast (sweswi ku nga Côte d’Ivoire) yi nga si va tiko leri tifumaka, muprista wa Khatoliki ni mufundhisi wa Methodist loko va ringete ku kuca mutirhela-mfumo leswaku a hlongola Timbhoni ta Yehovha etikweni, va kume leswaku a va vulavula ni vatirhela-mfumo lava a va nga swi lavi ku seketela vafundhisi. Loko mutirhela-mfumo a ringete ku cinca nawu wa le Namibia, hi 1990, leswaku a hlawula vahlapfa lava a va tiviwa va ri Timbhoni ta Yehovha, Nhlangano lowu vumbaka Hulumendhe a wu swi pfumelelanga. Naswona ematikweni yo tala lomu Timbhoni ta Yehovha ti tshameke ti yirisiwa eka wona, sweswi ti ni mpfumelelo wa le nawini.

Kambe, hi tindlela to hambana-hambana, Timbhoni ta Yehovha ta xanisiwa eka xiphemu xin’wana ni xin’wana xa misava. (2 Tim. 3:12) Etindhawini tin’wana, nxaniso ngopfu-ngopfu wu nga ha huma eka vini va miti lava nga ni tihanyi, maxaka lama kanetaka kumbe vatirhi-kulobye kumbe vadyondzi-kulobye lava va nga xi chaviki Xikwembu. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki leswaku vaxanisi va kona i vamani kumbe leswaku va ringeta njhani ku sasa leswi va swi endlaka, Timbhoni ta Yehovha ta swi tiva leswi swi vangelaka Vakreste va ntiyiso va xanisiwa.

Xivangelo-nkulu

Tibuku ta Watch Tower i khale ti kombisa hi ririmi ro fanekisela leswaku buku yo rhanga ya Bibele yi vhumbhe vulala kumbe rivengo ra Sathana Diyavulosi ni lava lawuriwaka hi yena, ehenhla ka nhlengeletano yin’we ya Yehovha ya le tilweni ni vayimeri va yona va la misaveni. (Gen. 3:15; Yoh. 8:38, 44; Nhlav. 12:9, 17) Ngopfu-ngopfu ku sukela hi 1925, Xihondzo xo Rindza xi kombise hi Matsalwa leswaku ku ni tinhlengeletano timbirhi letikulu—ya Yehovha ni ya Sathana. Naswona hi laha 1 Yohane 5:19 yi vulaka ha kona, “misava hinkwayo”—hi leswaku vanhu hinkwavo lava nga le handle ka nhlengeletano ya Yehovha—“yi le hansi ka matimba ya Lowo-biha.” Hi yona mhaka leyi Vakreste hinkwavo va ntiyiso va xanisiwaka.—Yoh. 15:20.

Kambe ha yini Xikwembu xi swi pfumelela? Xana ku na swo karhi leswinene leswi xi swi endlaka? Yesu Kreste u hlamusele leswaku yena tanihi Hosi ya le tilweni, loko a nga si phyandlasa Sathana ni nhlengeletano yakwe yo biha, ku ta va ni ku avanyisiwa ka vanhu va matiko hinkwawo, tanihi loko murisi wa le Middle East a hlawula tinyimpfu exikarhi ka timbuti. Vanhu va ta nyikiwa nkarhi wo twa hi Mfumo wa Xikwembu kutani va yima na wona. Loko vahuweleri va Mfumo wolowo va xanisiwa, ku tlakuka xivutiso lexi nge: Xana lava va twaka ha wona va ta endla leswinene eka “vamakw[avo]” va Kreste ni vanghana va vona ivi xisweswo va kombisa leswaku va rhandza Kreste hi yexe? Kumbe xana va ta hlanganyela ni lava vavisaka vayimeri lava va Mfumo wa Xikwembu—kumbe xana va ta miyela loko van’wana va va vavisa? (Mt. 25:31-46; 10:40; 24:14) Van’wana le Malawi va va vone kahle lava a va tirhela Xikwembu xa ntiyiso kutani va tihlanganisa ni Timbhoni leti xanisiwaka. Vabohiwa vo tala swin’we ni varindzi va le Jarimani etikampeni ta nxaniso va endle leswi fanaka.

Hambi leswi va hemberiwaka ni ku biwa, ni ku rhukaniwa hikwalaho ka ripfumelo ra vona eka Xikwembu, Timbhoni ta Yehovha a ti tshuki ti ehleketa leswaku Xikwembu xi ti tshikile. Va swi tiva leswaku Yesu Kreste u langutane ni swilo leswi fanaka. (Mt. 27:43) Nakambe va swi tiva leswaku hikwalaho ka leswi a nga tshembela eka Yehovha, Yesu u kombise leswaku Diyavulosi i muhembi naswona u kwetsimise vito ra Tata wakwe. Mbhoni yin’wana ni yin’wana ya Yehovha yi navela ku endla sweswo.—Mt. 6:9.

Mhaka leyikulu a hi wona ntshembo wa leswaku ku xanisiwa ku ta hela, ivi va pona ku fa. Yesu Kreste u vhumbhe leswaku valandzeri vakwe van’wana va ta dlayiwa. (Mt. 24:9) Yena hi byakwe u dlayiwile. Kambe a nga n’wi pfumelelanga Nala lonkulu wa Xikwembu, Sathana Diyavulosi, “mufumi wa misava.” Yesu u hlule misava. (Yoh. 14:30; 16:33) Kutani mhaka leyikulu, hi leswaku xana vagandzeri va Xikwembu xa ntiyiso va ta tshama va tshembekile ku nga khathariseki maxangu lawa va ma vonaka. Timbhoni ta Yehovha ta manguva lawa ti nyike vumbhoni bya le rivaleni bya leswaku ti ni miehleketo leyi fanaka ni ya muapostola Pawulo, loyi a tsaleke a ku: “Hambi hi hanya, hi hanyela [Yehovha, NW]; hambi hi fa, hi fela [Yehovha]; hikwalaho, hambi hi hanya, hambi hi fa, hi va [Yehovha].”—Rhom. 14:8.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 642]

Vaxanisi-nkulu va Yesu Kreste a ku ri varhangeri va vukhongeri

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 645]

“Xikwembu xi pfumelela kumbe ku veka munhu wihi na wihi leswaku a chumayela hi ku n’wi nyika Moya lowo Kwetsima”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 647]

Buku ya “The Finished Mystery” yi paluxe vukanganyisi bya vafundhisi va Vujagana hi ku kongoma!

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 650]

Vavanuna ni vavasati va Vakreste va hlaseriwe hi mintshungu, va hoxiwa ekhotsweni va nga endliwi nchumu hambi ku ri ku tengisiwa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 652]

“Swigwevo swi le rivaleni leswaku swi hundzeletiwile”—muungameri wa U.S. Woodrow Wilson

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 656]

Loyi a a nga pfumeli ku endla leswi vuriwaka hi mufundhisi a a nga ta kombisiwa vululami

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 666]

Vaprista va susumetele vadyondzisi ku tshika vana va ya hoxetela Timbhoni hi maribye

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 668]

Vafundhisi va twananile leswaku va kaneta Timbhoni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 671]

Mintshungu yi hlasele Timbhoni ta Yehovha le United States

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 676]

Eswiphen’wini hinkwaswo swa misava Timbhoni ta Yehovha ta xanisiwa

[Bokisi leri nga eka tluka 655]

Vafundhisi Va Komba Ndlela Leyi Va Titwaka Ha Yona

Tinhlamuselo ta maphepha-hungu ya vukhongeri ehenhleni ka ku gweviwa ka J. F. Rutherford ni vanghana vakwe hi 1918 ta xiyeka:

◆ “The Christian Register”: “Leswi Hulumendhe yi lwisanaka na swona hi ku kongoma i mianakanyo ya leswaku tidyondzo ta vukhongeri, ku nga khathariseki leswaku ti hombolokise ku yini kumbe ti na khombo ku fikela kwihi, ti nga tshikiwa ti dyondzisiwa. I vunwa bya khale, naswona ku ta fikela namuntlha a hi nga si endla nchumu ha byona. . . . Xigwevo lexi xi swi veka erivaleni leswaku Vurussell bya hela.”

◆ “The Western Recorder,” buku ya Baptist yi te: A swi hlamarisi leswi murhangeri wa ntlawa lowu a faneleke ku pfaleriwa ejele ra lava omeke tinhloko. . . . Xiphiqo lexi nga kona sweswi, a hi si swi tiva leswaku xana vahehliwa lava va fanele ku yisiwa evuhlayiselweni bya lava hlanganeke tinhloko kumbe ekhotsweni.”

◆ “The Fortnightly Review” yi yise nyingiso eka nhlamuselo leyi nga eka phepha-hungu ra le New York leri nge “Evening Post,” leri nga te: “Hi tshemba leswaku vadyondzisi va vukhongeri endhawini hinkwayo va fanele va lemuka mianakanyo ya muavanyisi loyi, leswaku ku dyondzisa vukhongeri byihi na byihi handle ka leswi fambisanaka ni milawu, i nandzu lowukulu ngopfu-ngopfu loko u swi kholwa hakunene leswi u swi dyondzisaka tanihi muvuri wa evhangeli.”

◆ “The Continent” yi vule leswaku vahehliwa i “valandzeri va mufi ‘Pastor’ Russell” naswona u sohasohe ripfumelo ra vona hi ku vula leswaku va ri, “vadyohi hi vona ntsena lava nga pfumeleriwa ku lwa ni mufumi wa Jarimani.” Yi vule leswaku hi ku ya hi gqweta lonkulu le Washington, “hulumendhe ya le Italy yi tshame yi vilela eka mfumo wa United States leswaku Rutherford ni vanghana vakwe . . . va haxe mianakanyo yo kucetela mavuthu ya le Italy ku tshika ku lwa nyimpi.”

◆ Endzhaku ka vhiki “The Christian Century” yi humese swilo swo tala leswi nga la henhla hi rito ha rin’we-rin’we, yi kombisa leswaku yi pfumelelana hi xitalo na swona.

◆ Magazini wa Khatoliki lowu nge “Truth” hi ku komisa wu vike xigwevo lexi humesiweke wu tlhela wu phofula ndlela leyi vatsari va wona va titwaka ha yona, wu ku: “Tibuku ta nhlangano lowu ti tele hi minhlaselo leyikulu eka Kereke ya Khatoliki ni vuprista bya yona.” Loko yi lwela ku nameka mfungho lowu nge “mupambuki” eka wihi na wihi loyi a nga ha kanetanaka ni Kereke ya Khatoliki, wu engeterile: “Swi ya swi va erivaleni swinene leswaku moya wa ku xanisa wu yelana swinene ni lowuya wa vupambuki.”

◆ Dr. Ray Abrams, ebukwini yakwe leyi nge “Preachers Present Arms,” u te: “Loko mahungu ya xigwevo xa malembe ya makume-mbirhi ma fike eka vatsari va magazini wa vukhongeri, ngopfu-ngopfu vatsari hinkwavo va tibuku hinkwato letikulu ni letitsongo va tsakile ha swona. A ndzi swi kotanga ku kuma marito ya ntwela-vusiwana eka maphepha-hungu hinkwawo ya vukhongeri.’”

[Bokisi leri nga eka tluka 660]

“Ku Xanisiwa Hikwalaho Ka Vukhongeri”

“A ku ri ni ntlawa wa vanhu le Kampeni ya Nxaniso ya le Mauthausen lava a va xanisiwa hikwalaho ka vukhongeri ntsena: swirho swa mpambukwa wa ‘Swichudeni swa Bibele leswi Gingiritekaka,’ kumbe ‘Timbhoni ta Yehovha’ . . . Ku ala ka vona ku endla xihlambanyo eka Hitler ni ku ala ka vona ku endla ntirho wihi na wihi wa nyimpi—leswi swi khumbanaka ni tipolitiki—a ku ri xivangelo xa ku xanisiwa ka vona.”—“Die Geschichte des Konzentrationslagers Mauthausen” (Matimu ya Kampa ya Nxaniso ya le Mauthausen), yi tsariwe hi Hans Maršálek, Vienna, Austria, 1974.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 661]

Vuhundzuluxeri Bya Xiboho Lexi SS Yi Ringeteke Ku Sindzisa Timbhoni Leswaku Ti Xi Sayina

Kampa ya nxaniso .....................................

Ndzawulo II

XIBOHO

Mina, ................................................

ndzi velekiwe hi .....................................

e ....................................................

ndzi endla xiboho lexi landzelaka:

1. Ndzi kume leswaku International Bible Students Association yi huwelela tidyondzo leti hoxeke naswona yi tirhisa vukhongeri ku tumbeta makungu ya yona yo biha ehenhla ka Mfumo.

2. Xisweswo ndzi wu tshike hi ku helela nhlangano lowu naswona ndzi titshunxe hi ku helela eka tidyondzo ta mpambukwa lowu.

3. Laha ndzi nyika xitiyisekiso xa leswaku ndzi nga ka ndzi nga tlheli ndzi hlanganyela entirhweni wa International Bible Students Association. Mani na mani loyi a taka eka mina a ri ni dyondzo ya Swichudeni swa Bibele, kumbe loyi hi mukhuva wo karhi a tikombaka a ri ni vuxaka na swona, ndzi ta hambana na yena. Tibuku hinkwato ta Swichudeni swa Bibele leti nga rhumeriwaka eka mina ndzi ta hatlisa ndzi ti yisa emaphoriseni ya le kusuhi.

4. Enkarhini lowu taka ndzi ta yi xixima milawu ya Mfumo, ngopfu-ngopfu enkarhini wa nyimpi, hi tlhari ndzi ta lwela tiko ra va tatana, ndzi tirhisana ni vaaka-tiko hi tindlela hinkwato.

5. Ndza swi tiva leswaku ndzi ta yisiwa ekhotsweni hi ku hatlisa loko ndzo tlula xiboho lexi endliweke namuntlha.

.................................., Siku ................ ...........................................................

Nsayino

[Bokisi leri nga eka tluka 662]

Mapapila Yo Huma Eka Van’wana Lava Gweveriweke Rifu

Leri humaka eka Franz Reiter (loyi a a langutane ni ku dlayiwa hi xikero) ri ya eka mana wakwe, January 6, 1940, a ri le xivandleni xa nxaniso le Berlin- Plötzensee:

“Hi ntshembo wa mina ndzi kholwa kahle leswaku ndzi endla leswinene. Leswi ndzi nga la, ndzi nga ha cinca mianakanyo ya mina, kambe eka Xikwembu ku ta va vubihi. Hinkwerhu hi lava ku tshembeka eka Xikwembu, leswaku xi dzuneka. . . . Hi ku ya hi leswi ndzi swi tivaka, loko a ndzi endle xihlambanyo xa [vusocha], a ndzi ta va ndzi endle xidyoho lexi faneriwaka hi rifu. Sweswo a ku ta va vubihi eka mina. A ndzi nga ta pfuxiwa. Kambe ndzi namarhela leswi Kreste a nga te ha swona: ‘Mani na mani loyi a hlayisaka vutomi byakwe byi ta n’wi lahlekela; kambe loyi a lahlekeriwaka hi vutomi byakwe hikwalaho ka mina, u ta byi kuma.’ Kutani sweswi, Mana wa mina la rhandzekaka na vamakwerhu hinkwenu, namuntlha ndzi byeriwe xigwevo xanga, kambe mi nga chavi, i rifu, naswona ndzi ta tsemiwa mundzuku ni mpundzu. Ndzi ni matimba lama humaka eka Xikwembu, lama fanaka ni lawa a ma ri ni Vakreste hinkwavo va ntiyiso le ndzhaku. Vaapostola va tsarile, ‘Loyi a velekiweke eka Xikwembu a nge dyohi.’ Leswi swi tano ni le ka mina. Leswi ndzi swi kombisile eka n’wina naswona mi swi vonile. Wena la rhandzekaka, u nga twi mbilu ku vava. Swi nga antswa loko mo ya mi tiva Matsalwa yo Kwetsima. Loko u ta yima u tiyile ku fikela eku feni, hi ta hlangana loko vafi va pfuxiwa. . . . 

“Wa n’wina Franz

“Ku kondza hi tlhela hi hlangana.”

Leri humaka eka Berthold Szabo, loyi a dlayiweke hi vuthu ra nyimpi, le Körmend, Hungary, hi March 2, 1945:

“Sesi wa mina la rhandzekaka, Marika!

“Hi awara ni hafu leyi ndzi saleleke, ndzi ta ringeta ku ku tsalela leswaku u ta kota ku byela vatswari hi xiyimo xa mina, ndzi langutane ni rifu sweswi.

“Ndzi va navelela ku rhula loku fanaka ka mianakanyo loku ndzi nga na kona eminkarhini leyi yo hetelela emisaveni leyi taleke hi khombo. Sweswi i awara ya khume ehenhla ka nhloko, naswona ndzi ta dlayiwa hi hafu ku bile awara ya khume-n’we; kambe a ndzi karhateki. Sweswi vutomi bya mina lebyi ndzi byi veka emavokweni ya Yehovha ni N’wana wakwe la Rhandzekaka, Yesu Kreste, Hosi leyi nga ta ka yi nga va rivali lava yi rhandzaka. Nakambe ndza swi tiva leswaku ku nga ri khale ku ta va ni ku pfuxiwa ka lava feke kumbe, lava etleleke eka Kreste. Naswona ndzi lava ku boxa leswaku ngopfu-ngopfu ndzi mi navelela mikateko leyikulu ya Yehovha hikwalaho ka rirhandzu leri mi ndzi kombeke rona. Ndzi kombela u ndzi ntswontswela Tatana na Manana swin’we na Annus. Va nga karhateki ha mina; ku nga ri khale hi ta tlhela hi vonana. Voko ra mina ri miyerile sweswi, ndzi ta wisa ku fikela loko Yehovha a ndzi vitana nakambe. Hambi ku ri sweswi ndzi ta hlayisa xihlambanyo lexi ndzi xi endleke eka yena.

“Nkarhi wa mina wu herile sweswi. Onge Xikwembu xi nga va na n’wina na mina.

“Hi rirhandzu lerikulu, . . . 

“Berthi”

[Bokisi leri nga eka tluka 663]

Ku Tiviwa Tanihi Lava Nga Ni Xivindzi Ni Ripfumelo

◆ “Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi a swi vuriwa, Timbhoni etikampeni a ti vungana, ti khongela swin’we, ti humesa tibuku ni ku endla tikopi. Hi ku tiyisiwa hi vunghana bya vona, ku hambana ni vabohiwa van’wana vo tala, hi ku xiya swivangelo swa ku va kona ka tindhawu to tano ni xivangelo xa ku xaniseka ka vona, Timbhoni ti tikombe ti ri ntlawa lowutsongo, lowu tsundzukekaka, leti a ti voniwa hi mfungho wa halandhi etingubyeni ta tona naswona ti tiviwa tanihi leti nga ni xivindzi ni ripfumelo.” Ku tsarise sweswo Dr. Christine King, eka “The Nazi State and the New Religions: Five Case Studies in Non-Conformity.”

◆ “Values and Violence in Auschwitz,” hi Anna Pawełczyńska, yi ri: “Ntlawa lowu wa vabohiwa a wu ri ntlawa lowu tiyeke naswona wu hlurile enyimpini ya wona ni Vunazi. Ntlawa wa le Jarimani wa mpambukwa lowu a wu ri xihlalanyana lexi nga tsekatsekiki lexi nga kona exikarhi ka tiko leri tshukeke, naswona va tirhe ekampeni ya le Auschwitz hi moya lowu fanaka wo kala ku chava. Va swi kotile ku xiximiwa hi vabohiwa-kulobye . . . valanguteri va vabohiwa, swin’we ni vatirhela-mfumo va SS. Un’wana ni un’wana a a swi tiva leswaku ku hava ‘Bibelforscher’ [Timbhoni ta Yehovha] leti a ti ta endla leswi hambaneke ni ripfumelo ra tona.”

◆ Rudolf Hoess, eka nhlamuselo ya vutomi byakwe, leyi humesiweke ebukwini leyi nge “Commandant of Auschwitz,” u hlamusele ku dlayiwa ka van’wana va Timbhoni ta Yehovha hi ku ala ku tlula vukala-tlhelo bya Vukreste. U te: “Xisweswo ndza swi vona leswaku swi nga ha endleka Vakreste vo dlawela-ripfumelo vo sungula, a va yime hi ndlela leyi loko va rindzile erivaleni ra swivandzana leswaku swi va kavatlula. Swikandza swa vona swi basulukile, mahlo ya vona ma languta etilweni, va hlanganise mavoko, va ma tlakusa va khongela, kutani va fa. Hinkwavo lava va nga va vona loko va fa, va khumbekile, hambi ku ri ntlawa lowu dlayaka na wona wu khumbekile.” (Buku leyi yi humesiwe le Poland ehansi ka vito leri nge “Autobiografia Rudolfa Hössa-komendanta obozu oświęcimskiego.”)

[Bokisi leri nga eka tluka 673]

“A Hi Swona Leswaku Va Venga Tiko”

“A hi swona leswaku va venga tiko; kahle-kahle va rhandza Yehovha.” “A va yi hisi mijeko, a va xandzuki . . . kumbe ku hambukisa vanhu hi vuxisi byihi na byihi.” “Ku tshembeka ka Timbhoni i ka nkarhi hinkwawo. Ku nga khathariseki leswaku munhu u ehleketa yini hi Timbhoni—naswona vanhu lavanyingi va ehleketa swilo swo tala leswi nga riki swona—va hanya vutomi lebyi nga xikombiso lexinene.”—“Telegram,” Toronto, Canada, July 1970.

[Bokisi leri nga eka tluka 674]

I Mani Loyi A Swi Kongomisaka?

Timbhoni ta Yehovha ta swi tiva leswaku vutihlamuleri bya tona byo chumayela a byi titsheganga hi ku tirha ka Sosayiti ya Watch Tower kumbe nhlangano wihi na wihi wa ximfumo. “Hambi loko Sosayiti ya Watch Tower yo siveriwa ni tihofisi ta yona ta Rhavi ti pfariwa hi nkani ematikweni yo hambana-hambana hi ku nghenelela ka mfumo! Sweswo a swi bakanyi kumbe ku susa vutihlamuleri bya vavanuna ni vavasati eka Xikwembu, lava tinyiketeleke ku endla ku rhandza ka Xikwembu ni lava xi vekeke moya wa xona eka vona. ERitweni ra xona ku tsariwe kahle leswaku ‘Chumayelani!’ Xileriso lexi xi rhanga emahlweni eka xa munhu wihi na wihi.” (“Xihondzo xo Rindza” [xa Xinghezi] xa December 15, 1949) Hi ku lemuka leswaku swileriso swa vona swi huma eka Yehovha Xikwembu na Yesu Kreste, va phikelela eku huweleleni ka rungula ra Mfumo ku nga khathariseki nkaneto lowu va hlangavetanaka na wona.

[Bokisi leri nga eka tluka 677]

Ku Fana Ni Vakreste Vo Sungula

◆ “Timbhoni ta Yehovha ti ni vukhongeri lebyi ti byi langutaka byi ri bya nkoka swinene ku tlula vanhu van’wana vo tala. Misinya ya milawu ya tona yi hi tsundzuxa Vakreste vo sungula lava a va nga dumanga ni lava a va xanisiwa ngopfu hi Varhoma.”—“Akron Beacon Journal,” Akron, Ohio, September 4, 1951.

◆ “[Vakreste vo sungula] a va hanya vutomi byo rhula, lebyinene, lebyi nga xikombiso hakunene. . . . Etimhakeni hinkwato, handle ka yin’we ya ku hisa mirhi ya risuna, a va ri vaaki lava vekaka xikombiso.” “Hambi leswi ku endla magandzelo ya Vutlharhi bya mufumi a swi kombisa ku rhandza tiko ra wena, xana valawuri a va ta ku honisa ku ala ka Vakreste lava, lava va nga ri rhandziki tiko? Xiphiqo lexi Vakreste va heteleleke va tikuma va ri eka xona a xi fana ni xiphiqo lexi, emalembeni ya nyimpi, mpambukwa lowu wa matimba lowu vitaniwaka Timbhoni ta Yehovha a wu ri eka xona le United States emhakeni ya ku losa mujeko.”—“20 Centuries of Christianity,” hi Paul Hutchinson na Winfred Garrison, 1959, tl. 31.

◆ “Kumbexana nchumu lowu xiyekaka swinene hi Timbhoni i ku tiya ka tona eka vutshembeki bya tona lebyikulu eka Xikwembu, emahlweni ka mfumo wihi ni wihi la misaveni.”—“These Also Believe,” hi Dr. C. S. Braden, 1949, tl. 380.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 644]

“The Pittsburgh Gazette” ri hangalase swinene mabulo lama vangiweke hi ntlhontlho wa Dr. Eaton eka C. T. Russell

[Xifaniso lexi nga eka tluka 646]

Mavunwa lamakulu mayelana ni timhaka ta vukati ta Charles na Maria Russell ma haxiwile hi vakaneti

[Swifaniso leswi nga eka tluka 648]

Ku hangalasiwe tikopi ta 10 000 000 ta xiphephana lexi. Vafundhisi va hlundzukile hikwalaho ko paluxiwa ka tidyondzo ni swiendlo swa vona tanihi leswi nga humiki kona eRitweni ra Xikwembu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 649]

Maphepha-hungu ma pfurhetele malangavi ya nxaniso eka Swichudeni swa Bibele hi 1918

[Swifaniso leswi nga eka tluka 651]

Hi nkarhi wa ku tengisiwa ka swirho swa vatirhi va yindlu-nkulu ya Sosayiti, nyingiso lowukulu wu yisiwe ebukwini leyi nge “The Finished Mystery”

Huvo leyikulu ni hofisi ya poso, Brooklyn, N.Y.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 653]

Va nyikiwe xigwevo xo vava ngopfu ku tlula xa mudlayi loyi ku dlaya kakwe ku pfuxeke Nyimpi yo Sungula ya Misava. Ku sukela eximatsini ku ya exineneni: W. E. Van Amburgh, J. F. Rutherford, A. H. Macmillan, R. J. Martin, F. H. Robison, C. J. Woodworth, G. H. Fisher, G. DeCecca

[Swifaniso leswi nga eka tluka 657]

Loko nhlengeletano leyi ya Timbhoni yi khomiwile le New York hi 1939, vanhu va kwalomu ka 200 lava a va rhangeriwa hi vaprista va Khatoliki va ringete ku wu yimisa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 659]

ENyimpini ya Vumbhirhi ya Misava, magidi ya Timbhoni ta Yehovha ma hoxiwe etikampeni leti ta nxaniso

Xifaniso xa xipalapala xa varindzi va SS (eximatsini)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 664]

Buku ya dyondzo ya Bibele leyi fodiweke yi koma, yi nghenisiwe exibokisanini xa mecisi, yi rhumeleriwa Timbhoni exihundleni ekampeni ya nxaniso

[Swifaniso leswi nga eka tluka 665]

Timbhoni tin’wana leti hi ripfumelo ra tona ti tiyiseleleke vubihi bya tikampa ta nxaniso ta Manazi

Mauthausen

Wewelsburg

[Xifaniso lexi nga eka tluka 667]

Ntlawa wa vahlaseri ekusuhi na Montreal, Quebec, hi 1945. Nhlaselo wo tano lowu hlohloteriweke hi vafundhisi ehenhleni ka Timbhoni, a wu tele hi va-1940 na va-1950

[Xifaniso lexi nga eka tluka 669]

Magidi ya Timbhoni ta Yehovha (ku katsa na John Booth, la kombiweke laha) ti khomiwile loko ti hangalasa tibuku ta Bibele

[Swifaniso leswi nga eka tluka 670]

Endzhaku ka xiboho xa Huvo leyi Tlakukeke lexi lwisaneke ni Timbhoni hi 1940, mintlawa ya vahlaseri yi funengete United States hinkwaro, minhlangano yi kavanyetiwile, Timbhoni ti biwile ni nhundzu yi onhiwile

[Swifaniso leswi nga eka tluka 672]

Etindhawini to tala a swi fanerile leswaku ku sunguriwa Swikolo swa Mfumo hikuva vana va Timbhoni a va hlongoriwile eswikolweni swa mani na mani