Ndzima 14

“A Hi Va Misava”

HAKAHYINGI, vukhongeri bya manguva lawa i xiphemu lexikulu xa misava, kutani byi hlanganyela eka minkhuvo ya misava, naswona byi ni moya wa yona wa vutiko. Vafundhisi va byona hakanyingi va yi vona mhaka leyi, kambe vo tala va vona va swi lavisa xisweswo. Hi ku hambana lokukulu ni sweswo, Yesu u vule leswi landzelaka mayelana ni valandzeri vakwe va ntiyiso: “A hi va misava, tanihi leswi na mina ndzi nga riki wa misava.”—Yoh. 17:16.

Rhekhodo yi komba yini hi Timbhoni ta Yehovha emhakeni leyi? Xana va nyikele vumbhoni lebyi khorwisaka bya leswaku a hi va misava?

Langutelo Ra Vona Eka Vanhu-kulobye

Swichudeni swa Bibele swo sungula a swi swi vona kahle leswaku Vakreste va ntiyiso a va nge vi xiphemu xa misava. Xihondzo xo Rindza xi hlamusele leswaku hi mhaka ya leswi valandzeri va Kreste lava totiweke va kwetsimisiweke ni ku tswariwa hi moya lowo kwetsima leswaku va hlanganyela eMfun’weni wa le tilweni, hi ndlela leyi va hambanisiwile ni misava. Tlhandla-kambirhi, xi kombe leswaku a va boheka ku papalata moya wa misava—makungu ya yona, ku navela ni mintshembo ya yona, kun’we ni tindlela ta yona ta vutianakanyi.—1 Yoh. 2:15-17.

Xana leswi swi ri khumbile langutelo ra Swichudeni swa Bibele ehenhla ka vanhu va vupfumeri byin’wana? Doo, a swi va endlanga va hanya vutomi bya vona va ri voxe. Kambe lava hakunene va nga tirhisa leswi va swi dyondzeke eMatsalweni a va byi lavanga vunghana bya vanhu va misava lerova va tekelela mahanyelo ya vona. Xihondzo xo Rindza xi yise nyingiso wa malandza ya Xikwembu eka xitsundzuxo xa Bibele xa ku ‘endla leswinene eka hinkwavo.’ Nakambe xi tsundzuxe leswaku loko va xanisiwa va fanele va lwela ku papalata moya wa ku rihisela, kutani va ‘rhandza valala va vona,’ hi laha Yesu a vuleke ha kona. (Gal. 6:10; Mt. 5:44-48) Ngopfu-ngopfu xi va khutaze leswaku va tiyimisela ku avelana ntiyiso wa risima ni van’wana, malunghana ni lunghiselelo ra Xikwembu ra ku pona.

Hi laha ku twisisekaka, loko va endla leswi, a swi ta endla leswaku misava yi va teka va ri lava hambaneke. Kambe ku ka u nga vi wa misava swi katsa swo tala—swo tala ngopfu.

Va Hambanile, Va Hlawulekile Eka Babilona Lonkulu

Leswaku va nga vi va misava, a va fanele va nga vi xiphemu xa mafambiselo ya vukhongeri lawa a ma nghene hi nhloko etimhakeni ta misava ni lama tekeke tidyondzo ni mikhuva ya Babilona wa khale, nala wa khale wa vugandzeri bya ntiyiso. (Yer. 50:29) Loko nyimpi yo sungula ya misava yi tlhekeka, se a ku hundze makume ya malembe Swichudeni swa Bibele swi ri karhi swi yimbula timitsu ta vuhedeni ta tidyondzo ta Vujagana to tanihi Vunharhu-un’we, ku nga fi ka moya-xiviri wa munhu ni ndzilo wa tihele. Nakambe swi paluxe rhekhodo ya tikereke yo ringeta ku tirhisa mimfumo leswaku yi hetisisa swikongomelo swa tona. Hikwalaho ka tidyondzo ni swiendlo swa Vujagana, Swichudeni swa Bibele swi byi vitane “Babilona lonkulu.” (Nhlav. 18:2) Va kombise leswaku byi pfanganisa ntiyiso ni swihoxo, Vukreste bya nomu ni swilo swa misava hi laha ku heleleke, ni leswaku rito ra le Bibeleni leri nge “Babilona” (leri vulaka, “Mpfilumpfilu”) ri xi hlamusela kahle xiyimo lexi. Va khongotele varhandzi va Xikwembu leswaku va huma ‘eBabilona.’ (Nhlav. 18:4) Hikwalaho, eku heleni ka December 1917 ni le ku sunguleni ka 1918, va hangalase tikopi ta 10 000 000 ta nkandziyiso lowu nge The Bible Students Monthly lowu a wu ri ni xihloko lexi nge “Ku Wa Ka Babilona,” loku a ku ri ku paluxiwa lokukulu ka Vujagana. Leswi nakambe swi pfuxe rivengo lerikulu ra vafundhisi, lava tirhiseke hasahasa ya nkarhi wa nyimpi, leswaku va heta ntirho wa Timbhoni ta Yehovha.

Hi laha ku faneleke, ku huma eka Babilona Lonkulu ku katse ku tshika ku va xirho xa tinhlengeletano leti seketelaka tidyondzo ta yena ta mavunwa. Swichudeni swa Bibele swi endle sweswo, hambi leswi hi malembe yo tala a swi teka vanhu lava nga etikerekeni lava a va vula leswaku va tinyikerile ni ku pfumela hi ku helela eka nkutsulo, va ri vamakwavo va Vukreste. Hambi swi ri tano, Swichudeni swa Bibele a swi tsalanga mapapila yo tshika tikereke ta Vujagana ntsena kambe loko swi koteka, swin’wana a swi hlaya mapapila ya swona hi rito leri tlakukeke eminhlanganweni ya kereke loko swi fanerile leswaku swirho swi tiphofula. Loko leswi swi nga koteki, a swi rhumela kopi ya papila ra ku tshika—lerinene leri nga ni vumbhoni lebyi faneleke—ri ya eka xirho xin’wana ni xin’wana xa kereke.

Xana a va tlhela va tiyisekisa leswaku a va humi ni mikhuva ni swiendlo swihi na swihi leswi nga riki swa Xikwembu swa tinhlengeletano teto? Xiyimo a xi ri njhani emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava?

Xana Vukhongeri Byi Fanele Byi Nghena Eka Tipolitiki?

Exivandleni xa tipolitiki, vafumi va matiko yo tala lama rhangelaka, hikwalaho ka ku twanana ka vona ni kereke ya Khatoliki kumbe ya Protestente, i khale va vula leswaku va ‘pfumeleriwa hi Xikwembu’ leswaku va lawula, va tivula vayimeri va Mfumo wa Xikwembu, lava lawulaka hi tintswalo to hlawuleka ta Xikwembu. Kereke yi katekise hulumendhe; na yona, hulumendhe yi seketele kereke. Xana Swichudeni swa Bibele na swona swi hlanganyerile eka leswi?

Ematshan’weni yo tekelela tikereke ta Vujagana, va lwele ku landzelela tidyondzo ni xikombiso xa Yesu Kreste ni vadyondzisiwa vakwe. Xana dyondzo ya vona ya Bibele yi va kombe yini? Minkandziyiso yo sungula ya Watch Tower yi paluxa leswaku a va swi lemuka leswaku loko Yesu a vutisiwa hi mufumi wa Rhoma, Pontiyo Pilato, u te: “Mfumo wa mina a hi wa misava leyi.” Loko a hlamula xivutiso xa leswaku xiphemu xa yena hi xihi, Yesu u byele mufumi a ku: “Leswi ndzi velekeriweke swona ni leswi ndzi nga tela swona laha misaveni, i ku ta ndzi ta veka vumbhoni ehenhla ka ntiyiso.” (Yoh. 18:36, 37) Swichudeni swa Bibele a swi swi tiva leswaku Yesu u khomelele swi tiya eka xiavelo xexo. Loko Diyavulosi a n’wi nyika mimfumo hinkwayo ya misava ni ku dzuneka ka yona, u arile. Loko vanhu va lave ku n’wi endla hosi, u balekile. (Mt. 4:8-10; Yoh. 6:15) Swichudeni swa Bibele a swi wu balekelanga ntiyiso wa leswaku Yesu u vitane Diyavulosi tanihi “mufumi wa misava” naswona u vule leswaku Diyavulosi ‘a a nga ri na wona matimba ehenhla ka yena.’ (Yoh. 14:30) A va swi vona leswaku Yesu hi yexe, kumbe valandzeri vakwe, a nga swi lavanga ku katseka eka mafambiselo ya politiki ya Rhoma, kambe a a khomeke ngopfu hi ku twarisa “mahungu lamanene ya mfumo wa Xikwembu.”—Lk. 4:43, NW.

Xana ku pfumela ka vona swilo leswi swi rhekhodiweke eRitweni ra Xikwembu ku va hlohlotele leswaku va nga ma xiximi matimba ya hulumendhe? Nikatsongo. Ematshan’weni ya sweswo, swi va pfune ku twisisa leswaku ha yini swiphiqo leswi langutaneke ni valawuri va misava swi tika, leswaku ha yini ku ri ni vuhomboloki lebyikulu swonghasi, ni leswaku ha yini minongonoko ya hulumendhe ya ku antswisa mahanyelo ya vanhu hakanyingi yi nga humeleli. Ripfumelo ra vona ri va endle leswaku va lehisa mbilu loko va langutane ni maxangu, hikuva a va ri ni ntshembo wa leswaku Xikwembu, hi nkarhi wa xona lowu faneleke, xi ta tisa ku wisa loku nga heriki hi Mfumo wa xona. Hi nkarhi wolowo a va swi twisisa leswaku “valawuri lava tlakukeke,” lava ku vulavuriwaka ha vona eka Varhoma 13:1-7 (KJ), a ku ri valawuri va tiko. Hi ku ya hi sweswo, va khutaze leswaku vafumi va hulumendhe va xiximiwa. C. T. Russell, loko a hlamusela Varhoma 13:7, ebukwini leyi nge The New Creation (leyi humesiweke hi 1904), u te Vakreste va ntiyiso “hi ntumbuluko va fanele va tshembeka swinene eku xiximeni ka valawuri va misava leyi, va yingisa swinene milawu ni swilaveko swa nawu, handle ka loko leswi swi lwisana ni swilaveko ni milawu ya le tilweni. Valawuri va nga ri vangani va misava va nga swi vona swi hoxile ku xixima Muvumbi la tlakukeke ni ku namarhela milawu ya yena. Hikwalaho, [Vakreste va ntiyiso] va fanele va va van’wana va lava hlayisaka swinene nawu enkarhini wa sweswi—va nga vi vapfindlusi, va nga n’unun’uti, va nga vi vaxopaxopi.”

Tanihi Vakreste, Swichudeni swa Bibele a swi swi tiva leswaku ntirho lowu swi faneleke ku tinyiketa eka wona a ku ri ku chumayela hi Mfumo wa Xikwembu. Naswona, hi laha swi tsariweke ha kona eka vholumo yo sungula leyi nge Studies in the Scriptures, “loko wu endliwa hi ku tshembeka, a ku nge vi na nkarhi kumbe mboyamelo wo tipeta eka tipolitiki ta tihulumendhe ta namuntlha.”

Emhakeni leyi, hi mpimo wo karhi a va kotisa Vakreste vo sungula lava hlamuseriweke hi Augustus Neander ebukwini leyi nge The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries: “Vakreste va yime ekule, va hambane ni tiko, . . . naswona Vukreste byi vonake byi swi kota ku khumba vutomi bya vanhu hi mukhuva lowu tengeke hakunene, hi ku hambeta va dyondzisa vaaka-tiko hi ta ndlela yo kwetsima leyi va faneleke va hanya ha yona.”

Loko Misava Yi Sungula Ku Lwa

Emisaveni hinkwayo, swiendlakalo swa Nyimpi yo Sungula ya Misava swi ringe swinene vanhu lava a va tivula Vakreste. A a ku ri nyimpi yo chavisa swinene eka leti tshameke ti lwiwa ku ta fika enkarhini wolowo; vaaki vo tala va misava a va katsekile hi ndlela yo karhi.

Mupapa Benedict XV, ku nga khathariseki ntwela-vusiwana wa Vatican eka Central Powers, u lwele ku endla vanhu va vona onge u ni vukala-tlhelo. Hambi swi ri tano, exikarhi ka tiko rin’wana ni rin’wana, vafundhisi va Khatoliki ni va Protestente, a va byi hlayisanga vukala-tlhelo byo tano. Malunghana ni xiyimo xa le United States, Dr. Ray Abrams, ebukwini ya yena leyi nge Preachers Present Arms, u tsarile: “Tikereke sweswi ti na vun’we ni xikongomelo xin’we hi ndlela leyi nga si tshamaka yi va kona ematin’wini ya vukhongeri. . . . Varhangeri a va dyanga nkarhi leswaku va hleleka kahle hi nkarhi wa nyimpi. Ku nga si hela tiawara ta makume-mbirhi-mune endzhaku ka ku twarisiwa ka nyimpi, Huvo ya Ntwanano wa Tikereke ta Kreste eAmerika yi endle makungu ya ku tirhisana hi xitalo. . . . Kereke ya Rhoma Khatoliki, yi hlele mpfuno lowu fanaka ehansi ka Huvo ya Nyimpi ya Matiko ya Khatoliki, leyi fambisiweke hi vabixopo-nkulu va khume-mune, laha Cardinal Gibbons a a ri muungameri wa yona, yi kombisa ku tinyikela loku fanaka enyimpini. . . . Tikereke to tala ti endle swo tlula leswi ti komberiweke ku swi endla. Ti hundzuke tindhawu to tsarisela eka tona masocha.” Xana Swichudeni swa Bibele swi endle yini?

Hambi leswi va ringeteke ku endla leswi a va ehleketa leswaku swi tsakisa Xikwembu, kambe a va nga ri ni vukala-tlhelo lebyi heleleke. Leswi a va swi endla hikwalaho ka dyondzo, leyi a yi fana ni ya van’wana lava tivulaka Vakreste, ya leswaku “valawuri lava tlakukeke” va “vekiwe hi Xikwembu,” hi ku ya hi mavekelo ya King James Version. (Rhom. 13:1) Xisweswo, ku fambisana ni marito ya muungameri wa United States, Xihondzo xo Rindza xi khutaze Swichudeni swa Bibele leswaku swi hlanganyela, eku tlangeleni ka May 30, 1918, tanihi siku ra xikhongelo, ni xikombelo mayelana ni vuyelo bya nyimpi ya misava.a

Emalembeni ya nyimpi, Swichudeni swa Bibele swi langutane ni swiyimo leswi nga faniki. Ni ndlela leyi swi langutaneke ni swiyimo leswi ha yona, a yi nga fani. Hi ku titwa va boheka ku yingisa “valawuri lava nga kona,” hi laha a va vitana valawuri va tiko ha kona, van’wana va nghene emigerhweni va khome swibamu ni mabanga. Kambe hi ku tsundzuka tsalwa leri nge, “U nga tshuki u dlaya,” a va duvula emoyeni kumbe va ringeta ku ba tlhari ra nala ri wela ehansi. (Eks. 20:13, KJ) Va nga ri vangani, tanihi Remigio Cuminetti, wa le Italy va arile ku ambala swiambalo swa nyimpi. Hulumendhe ya le Italy hi nkarhi wolowo a yi nga lavi ku twa nchumu hi lava va nga khomiki matlhari hi mhaka ya ripfalo ra vona. U tengisiwe minkarhi ya ntlhanu naswona u hoxiwe emakhotsweni ni le xibedlhele xa lava vabyaka emianakanyweni kambe ripfumelo ni ku tiyimisela kakwe a swi tsekatsekisiwanga. Le Nghilandi van’wana lava endleke xikombelo xa leswaku va nga hlanganyeli va averiwe ku tirhela tiko kumbe mintlawa ya nyimpi leyi nga lwiki. Van’wana, vo tanihi Pryce Hughes, va teke xiyimo xa vukala-tlhelo lebyikulu, ku nga khathariseki vuyelo lebyi nga vaka kona eka vona.

Ku fikela enkarhini wolowo, rhekhodo hinkwayo ya Swichudeni swa Bibele a yi nga fani kahle ni ya Vakreste vo sungula lava hlamuseriwaka eka The Rise of Christianity, hi E. W. Barnes, la vikeke: “Nkambisiso wa vukheta wa rungula hinkwaro leri nga kona wu ya emahlweni wu komba leswaku, ku fikela enkarhini wa Marcus Aurelius [mufumi wa Rhoma ku sukela hi 161 ku ya ka 180 C.E.], ku hava Mukreste la veke socha; naswona ku hava socha leri endzhaku ka ku va Mukreste, ri yeke emahlweni ni ntirho wa nyimpi.”

Kambe, eku heleni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, ku tlhekeke xiyimo xin’wana lexi endleke leswaku mintlawa ya vukhongeri yi komba laha yi tshembeleke kona.

Xana I Nhlamuselo Ya Politiki Ya Mfumo Wa Xikwembu?

Ntwanano wa ku rhula, ku katsa ni Mpfumelelano wa Ntwanano wa Matiko, wu sayiniwile eVersailles, le Furwa, hi June 28, 1919. Hambi loko ntwanano wolowo wa ku rhula wu nga si sayiniwa, Huvo ya Ntwanano wa Tikereke ta Kreste eAmerika, yi rhekhodiwe tanihi leyi yi twarisaka leswaku Ntwanano lowu wu ta va “nhlamuselo ya politiki ya Mfumo wa Xikwembu emisaveni.” Naswona Huvo ya U.S. yi amukele mapapila yo tala ma huma eka mintlawa ya vukhongeri yi yi khutaza leswaku yi tiyisa Mpfumelelano wa Ntwanano wa Matiko.

Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyelanga. Hambi loko ntwanano wa ku rhula wu nga si tiyisiwa (hi October), J. F. Rutherford u nyikele nkulumo le Cedar Point, Ohio, hi September 7, 1919, laha a kombiseke leswaku ntshembo wa xiviri wa vanhu lava nga ni gome a hi Nhlangano wa Matiko, kambe i Mfumo lowu simekiweke hi Xikwembu hi xoxe. Hambi leswi a swi pfumela leswaku matimba ya munhu yo antswisa swiyimo ma nga tirha, Swichudeni leswi swa Bibele a swi nga fularheli Mfumo wa Xikwembu, ivi swi khoma ndlela ya politiki leyi boxiweke hi van’watipolitiki yi tlhela yi katekisiwa hi vafundhisi. Ematshan’weni ya sweswo, swi nghenele ntirho wa ku nyikela vumbhoni emisaveni hinkwayo malunghana ni Mfumo lowu Xikwembu xi wu vekeke emavokweni ya Yesu Kreste. (Nhlav. 11:15; 12:10) Eka Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa July 1, 1920, ku hlamuseriwe leswaku lowu a ku ri ntirho lowu Yesu a wu vhumbheke eka Matewu 24:14.

Nakambe, endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Vakreste a va langutane ni mphikamakaneta leyi fanaka. Sweswi, a yi katsa Nhlangano wa Matiko, lowu siveke Ntwanano. Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya ha ya emahlweni, hi 1942, Timbhoni ta Yehovha ana se a ti swi vonile eBibeleni, eka Nhlavutelo 17:8, leswaku nhlangano wa misava wa ku rhula wu ta pfuka, ni leswaku wu ta hluleka ku tisa ku rhula loku nga heriki. Leswi swi hlamuseriwe hi N. H. Knorr, muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower, eka nkulumo ya ntsombano leyi nge “Ku Rhula—Xana Ku Nga Khomelela?” Timbhoni ta Yehovha hi xivindzi ti twarise langutelo rero ra xiyimo xa misava leri kulaka. Hi tlhelo rin’wana, varhangeri va Khatoliki, va Protestente ni va Vayuda va hlanganyele eka mimbulavurisano le San Francisco hi 1945 laha Ntwanano wa UN wu endliweke kona. Eka vahlaleri va swiendlakalo leswi, a va ri erivaleni lava a va lava ku va ‘vanghana va misava’ ni lava a va lwela ku ka ‘va nga vi va misava,’ hi laha Yesu a tshameke a vula ha kona leswaku vadyondzisiwa vakwe va ntiyiso va ta va tano.—Yak. 4:4; Yoh. 17:14.

Rhekhodo Ya Vukala-tlhelo Bya Vukreste

Hambi leswi Timbhoni ta Yehovha ti hatliseke ti twisisa timhaka leti katseke vuxaka bya Vukreste ni misava, timhaka tin’wana ti lave nkarhi wo tala. Hambi swi ri tano, loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi ya yi hisa le Yuropa, xihloko xa nkoka eka Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa November 1, 1939, xi ti pfune ku twisisa nhlamuselo ya vukala-tlhelo bya Vukreste. Xihloko lexi xi te, valandzeri va Yesu Kreste emahlweni ka Xikwembu va boheka ku tinyiketela hi ku helela eka xona ni Mfumo wa xona, Mfumo wa le Tilweni. Swikhongelo swa vona swi fanele swi va swa Mfumo wa Xikwembu, hayi swa misava. (Mt. 6:10, 33) Hi ku ya hi leswi Yesu Kreste a swi vuleke tanihi leswi swi funghaka mulawuri la nga vonakiki wa misava (Yoh. 12:31; 14:30), xihloko lexi xi te, xana munhu la tinyiketeke eka Mfumo wa Xikwembu a nga wu seketerisisa ku yini ntlawa wo karhi wa misava loko wu lwa ni wun’wana? Xana Yesu a nga vulanga malunghana ni valandzeri vakwe a ku: “A hi va misava, tanihi leswi na mina ndzi nga riki wa misava”? (Yoh. 17:16) Xiyimo lexi xa vukala-tlhelo bya Vukreste a hi xona lexi a xi ta twisisiwa hi misava hinkwayo. Kambe xana Timbhoni ta Yehovha a ti fambisana na xona hakunene?

Vukala-tlhelo bya tona byi ringiwe hi matimba eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava, ngopfu-ngopfu eJarimani. N’wamatimu Brian Dunn, u te: ‘Timbhoni ta Yehovha a ti nga fani ni Manazi. Xivangelo lexikulu xa ku va Manazi ya lwisane na tona a ku ri vukala-tlhelo eka politiki. Leswi a swi vula leswaku ku hava mupfumeri loyi a a ta rhwala matlhari, a va ni xikhundlha xo karhi eka politiki, a hlanganyela eka mintlango ya tiko kumbe a endla mfungho wihi na wihi lowu kombisaka ku seketela.’ (The Churches’ Response to the Holocaust, 1986) Paul Johnson ebukwini leyi nge A History of Christianity, u engeterile: “Vo tala va gweveriwe rifu hi ku ala ntirho wa nyimpi . . . kumbe va helela ekampeni ya nxaniso ya Dachau kumbe eka vuhlayiselo bya swiphunta.” I Timbhoni tingani leti khotsiweke eJarimani? Timbhoni ta Yehovha eJarimani endzhakunyana ti vike leswaku 6 262 wa tona ti khomiwile naswona 2 074 eka nhlayo yoleyo ti hoxiwe etikampeni ta nxaniso. Vatsari va misava hakanyingi a va nyikela tinhlayo leti tlakukeke.

Le Britain, laha vavanuna kun’we ni vavasati a va ya enyimpini, nawu a wu pfumela leswaku u nga yi; kambe Timbhoni ta Yehovha ti aleriwile hi tihuvo to tala, naswona vaavanyisi va va gweve nkarhi lowu tlulaka malembe ya 600 loko ku hlanganisiwa ntsengo wa kona. EUnited States, madzana ya Timbhoni ta Yehovha tanihi vatirheli va Vakreste va pfumeleriwile ku ka va nga hlanganyeli entirhweni wa nyimpi. Van’wana vo tlula 4 000 lava aleriweke lunghelo leri nyikiwa hi Selective Service Act, va khomiwile va khotsiwa minkarhi leyi fikeke eka ntlhanu wa malembe. Eka tiko rin’wana ni rin’wana emisaveni, Timbhoni ta Yehovha ti khomelele eka xiyimo lexi fanaka xa vukala-tlhelo bya Vukreste.

Hambi swi ri tano, ku ringiwa ka ku tiya ka vukala-tlhelo bya hina a ku helanga loko nyimpi yi hela. Hambi leswi maxangu ya 1939-45 a ma hundzile, ku te minkitsikitsi yin’wana; naswona hambi hi minkarhi ya ku rhula ka nkarhinyana, matiko yo tala ma hlawule ku yisa ntirho wa nyimpi emahlweni lowu sindzisaka vanhu hinkwavo. Timbhoni ta Yehovha, tanihi vatirheli va Vakreste, ti hambete ti khotsiwa laha a ti sindzisiwa ku ya enyimpini. Hi 1949, loko John Tsukaris na George Orphanidis va nga teki matlhari leswaku va dlaya vanhu-kulobye, hulumendhe ya Magriki yi vule leswaku va dlayiwa. Ku khomiwa (ka tinxaka to hambana-hambana) ka Timbhoni ta Yehovha le Greece a ku ri ka tihanyi nkarhi na nkarhi, lerova hi ku famba ka nkarhi Huvo ya le Yuropa (Komiti ya Timfanelo ta Vanhu) yi ringete ku tirhisa nkucetelo wa yona leswaku yi ti pfuna, kambe hikwalaho ka ntshikilelo wa Kereke ya Orthodox ya Magriki, ku ta fikela hi 1992 matshalatshala yo tala ya huvo leyi ma bakanyeriwe etlhelweni. Hambi swi ri tano, tihulumendhe tin’wana ti swi vone swi nga tsakisi ku xupula Timbhoni ta Yehovha hikwalaho ka tidyondzo leti kongomeke ta vukhongeri. Hi va-1990, eka matiko ma nga ri mangani yo tanihi Sweden, Finland, Poland, Netherlands na Argentina, hulumendhe a yi nga ti sindzisi Timbhoni leti hisekaka leswaku ti nghenela ku tirhela tiko hi nkani tanihi xigwevo xo ala ku nghenela ntirho wa nyimpi, hambi leswi mhaka yin’wana ni yin’wana a yi kambisisiwa.

Etindhawini to hambana-hambana, Timbhoni ta Yehovha ti boheke ku langutana ni swiyimo leswi tlhontlhaka vukala-tlhelo bya tona bya Vukreste. Tihulumendhe leti lawulaka eLatin Amerika, Afrika, Middle East, Ireland Dzonga ni kun’wana ti kume nkaneto wo kariha eka mintlawa ya nhlunga-vuhosi. Hikwalaho, tihulumendhe ni mintlawa leyi kanetaka swi tshikilele Timbhoni ta Yehovha leswaku ti swi seketela. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti hlayise vukala-tlhelo lebyi heleleke. Van’wana a va biwa, hambi ku ri ku dlayiwa, hikwalaho ka xiyimo lexi va xi tekeke. Hambi swi ri tano, hakanyingi vukala-tlhelo bya xiviri bya Vukreste bya Timbhoni ta Yehovha byi endle leswaku varhangeri va matlhelo hinkwawo va ti xixima, naswona Timbhoni ti pfumeleriwe ku ya emahlweni ni ntirho wa tona handle ko karhatiwa, ti byela van’wana mahungu lamanene ya Mfumo wa Yehovha.

Hi va-1960 na va-1970, vukala-tlhelo bya Timbhoni byi ringiwe swinene mayelana ni xilaveko xa leswaku vaaki hinkwavo va le Malawi va xava khadi leri kombisaka ku va xirho xa ntlawa lowu lawulaka wa politiki. Timbhoni ta Yehovha ti vone ku hlanganyela eka leswi swi nga pfumelelani ni tidyondzo ta tona ta Vukreste. Hikwalaho, ti xanisiwile hi nxaniso lowu nga si tshamaka wu va kona hikwalaho ka tihanyi ta wona leti dyisaka mbitsi. Makume ya magidi ma boheke ku baleka etikweni leri, naswona vo tala hi ku famba ka nkarhi va tlheriseriwe hi nkani leswaku va ya xanisiwa nakambe.

Hambi leswi ti xanisiweke hi vukarhi, Timbhoni ta Yehovha a ti angulanga hi moya wa vuxandzuki. Tidyondzo ta tona a ti vavisi hulumendhe na yin’we leyi ti hanyaka ehansi ka yona. Ku hambana ni sweswo, Huvo ya Misava ya Tikereke yi pfunete ku seketela minhlungo hi timali, naswona vaprista va Khatoliki va seketele mintlawa ya madzolonga. Kambe loko un’wana wa Timbhoni ta Yehovha a ta nghenela ku lwa, a swi ta vula ku tshika ripfumelo ra yena.

I ntiyiso leswaku Timbhoni ta Yehovha ti pfumela leswaku tihulumendhe ta vanhu ti ta susiwa hi Mfumo wa Xikwembu. Leswi hi leswi Bibele yi swi vulaka eka Daniyele 2:44. Kambe, hi laha Timbhoni ti kombiseke ha kona, ematshan’weni yo vula leswaku vanhu va ta simeka Mfumo wolowo, tsalwa leri ri vula leswaku “Šikwembu ša matilo ši ta pfuša ku fuma.” Hi ku fanana, ti hlamusela leswaku tsalwa leri a ri vuli leswaku vanhu va pfumeleriwa hi Xikwembu leswaku va pfula ndlela ya Mfumo wolowo hi ku susa vulawuri bya vanhu. Timbhoni ta Yehovha ti lemuka leswaku ntirho wa Vakreste va ntiyiso i ku chumayela ni ku dyondzisa. (Mt. 24:14; 28:19, 20) Hi ku fambisana ni ku xixima ka tona Rito ra Xikwembu, rhekhodo yi komba leswaku a nga kona ni un’we wa tona la ringeteke ku wisa hulumendhe ya muxaka wihi na wihi hambi ku ri kwihi la misaveni, naswona a ti si tshama ti kunguhata ku vavisa mutirhela-mfumo. Phepha-hungu ra le Italy leri nge La Stampa ri vule leswi malunghana ni Timbhoni ta Yehovha: “I vaaki vo tshembeka swinene lava u nga va navelaka: a va swi balekeli swibalo kumbe ku lava ku papalata milawu leyi nga va khomiki kahle leswaku ku pfuneka vona.” Kambe, hikwalaho ko xiya nkoka wa mhaka leyi emahlweni ka Xikwembu, un’wana ni un’wana wa vona u tiyimisele ku tshama ‘a nga ri wa misava.’—Yoh. 15:19; Yak. 4:4.

Loko Swifaniso Swa Tiko Swi Va Swilo Leswi Gandzeriwaka

Loko Adolf Hitler a sungula ku fuma le Jarimani, gandlati ra ku chava lokukulu ri kukule misava. Leswaku ku hleriwa vanhu, ku hlanganyela eka minkhuvo ya tiko ku endliwe loku bohaka eka vanhu hinkwavo. Le Jarimani un’wana ni un’wana a fanele ku losa hi ku landza nawu, a huwelela a ku, “Heil Hitler!” Loku a ku ri ku dzunisa Hitler tanihi muponisi; a ku endleriwe ku tisa mianakanyo ya leswaku ntshembo wa vanhu hinkwavo a wu titshege hi vurhangeri byakwe. Kambe Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyelanga eka swilo swo tano. A ti swi tiva leswaku vugandzeri bya tona byi fanele byi ya eka Yehovha ntsena ni leswaku u veke Yesu Kreste tanihi Muponisi wa vanhu.—Lk. 4:8; 1 Yoh. 4:14.

Hambi loko Hitler a nga si va murhangeri eJarimani, Timbhoni ta Yehovha, eka xibukwana lexi nge The Kingdom, the Hope of the World (xi kandziyisiwe hi 1931), ti kambisise xikombiso xa le Matsalweni xa vanghana vanharhu va Vaheveru va muprofeta Daniyele lava nga ni xivindzi, le Babilona. Loko va lerisiwa hi hosi leswaku va khinsama emahlweni ka xifaniso ku ri karhi ku tlanga vuyimbeleri byo karhi, Vaheveru volavo vo tshembeka va arile ku swi endla, naswona Yehovha u ku veke erivaleni ku va amukela ka yena hi ku va kutsula. (Dan. 3:1-26) Xibukwana lexi xi kombise leswaku minkhuvo ya tiko yi tisele Timbhoni ta Yehovha ta manguva lawa ntlhontlho lowu fanaka wa ku tshembeka ka tona.

Hakatsongo-tsongo, nhlohlotelo wa minkhuvo ya tiko leyi bohaka eka vanhu hinkwavo wu hangalakele ni le handle ka Jarimani. Hi June 3, 1935, entsombanweni wa le Washington, D.C., loko J. F. Rutherford a komberiwe ku hlamusela mhaka ya ku losa mijeko eswikolweni, u kandziyise mhaka ya ku tshembeka eka Xikwembu. Endzhaku ka tin’hwetinyana, loko Carleton B. Nichols, Lontsongo wa le Lynn, eMassachusetts, wa malembe ya nhungu hi vukhale, a ale ku losa mujeko wa le Amerika ni ku yimbelela risimu ra tiko, swi vikiwile eka maphepha-hungu etikweni hinkwaro.

Leswaku a hlamusela mhaka leyi, Makwerhu Rutherford u nyikele nkulumo eka xiya-ni-moya hi October 6 emhakeni leyi nge “Ku Losa Mujeko,” laha a nga te: “Eka vanhu vo tala ku losa mujeko i ku hetisa nawu ntsena naswona a hi ka nkoka. Eka lava va ku langutaka hi ku ya hi Matsalwa ku vula swo tala.

“Mujeko wu yimela vafumi lava vonakaka lava lawulaka. Ku ringeta hi nawu ku sindzisa muaka-tiko kumbe n’wana wa muaka-tiko leswaku a losa nchumu kumbe xilo, kumbe ku yimbelela leswi va swi vitanaka ‘tinsimu ta tiko’, a hi swinene nikatsongo naswona swi hoxile. Milawu yi endliwa ni ku tirhiseriwa ku papalata swiendlo swa ku ntshunxeka leswi vavisaka van’wana, naswona a yi endleriwanga ku sindzisa munhu leswaku a lwisana ni ripfalo rakwe, naswona ngopfu-ngopfu loko ripfalo rero ri kongomisiwa hi ku fambisana ni Rito ra Yehovha Xikwembu.

“Ku ala ku losa mujeko, ivi u yima u ku whii, hi laha mufana loyi a endleke ha kona, a swi nge vavisi munhu. Loko munhu a swi pfumela hi mbilu yo basa leswaku nawu wa Xikwembu a wu pfumelelani ni ku losa mujeko, kutani ku sindzisa munhu yoloye leswaku a losa mujeko, leswi swi nga pfumelelaniki ni Rito ra Xikwembu naswona swi nga pfumelelani ni ripfalo ra yena, swi n’wi vavisa ngopfu munhu yoloye. Mfumo a wu na yona mfanelo ya nawu kumbe mfanelo yo karhi yo vavisa vanhu.”

Nhlamuselo yin’wana ya swivangelo swa xiyimo lexi tekiwaka hi Timbhoni ta Yehovha yi nyikeriwile exibukwanini lexi nge Loyalty, lexi na xona xi humesiweke hi 1935. Nyingiso wu yisiwe eka matsalwa yo tanihi: Eksoda 20:3-7, leri vuleke leswaku ku gandzeriwa Yehovha ntsena ni leswaku malandza ya Xikwembu a ma nga fanelanga ma endla kumbe ma khinsama emahlweni ka xifaniso xihi na xihi kumbe xin’wana lexi nge tilweni kumbe emisaveni; Luka 20:25, laha Yesu Kreste a vuleke leswaku i swilo swa Khezari ntsena leswi faneleke ku tlheriseriwa eka Khezari kambe leswi swi nga swa Xikwembu swi fanele swi yisiwa eka xona; na Mintirho 5:29, laha vaapostola va vuleke hi xivindzi va ku, “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.”

EUnited States, mhaka ya ku sindzisa un’wana ni un’wana leswaku a losa mujeko a yi yisiwa etihubyeni. Hi June 14, 1943, Huvo leyi Tlakukeke ya U.S. yi sule xiboho xa yona xo sungula, naswona emhakeni ya West Virginia State Board of Education v. Barnette, yi vule leswaku ku losa mujeko loku bohaka vanhu hinkwavo a ku nga fambisani ni xitiyisekiso xa ntshunxeko lexi vekiweke eka nawu wa tiko rolero.b

Mhaka leyi khumbaka swinkhubyana swa vutiko a yi nga heleli eJarimani ni le United States ntsena. Le Amerika N’walungu na Dzonga, Yuropa, Afrika ni le Asia, Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwe hi tihanyi hikwalaho ka leswi ti nga hlanganyeliki, hambi loko ti yima hi xichavo enkarhini wa ku losiwa ka mujeko kumbe minkhuvo leyi fanaka. Vana va bukutiwile; vo tala va hlongoriwile exikolweni. Ku tengiwe timhaka to tala etihubyeni.

Hambi swi ri tano, vahlaleri va titwe va susumeteleka ku pfumela leswaku emhakeni leyi, tanihi le timhakeni tin’wana, Timbhoni ta Yehovha a ti fana ni Vakreste vo sungula. Kambe, hi laha swi vekiweke ha kona ebukwini leyi nge The American Character: “Eka vo tala swinene . . . ku ala ka Timbhoni ku gandzela Trajan na Pliny a ku nga ri ka vutlharhi tanihi ka Vakreste [eMfun’weni wa Rhoma] loko va ala ku endla gandzelo eka Mufumi wa le Henhla.” Leswi a a swi ta languteriwa hikuva Timbhoni ta Yehovha, ku kotisa Vakreste vo sungula, a ti languta timhaka hi ku ya hi misinya ya milawu ya Bibele ku nga ri hi ndlela ya misava.

Ku Hlamuseriwa Ka Xiyimo Xa Tona

Endzhaku ka loko Timbhoni ta Yehovha ti tiyisele ku ringiwa lokukulu ka vukala-tlhelo bya tona bya Vukreste hi malembe yo tala, Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa November 1, 1979, xi tlhele xi tiyisa xiyimo xa tona. Nakambe xi hlamusele leswi vangeke goza leri tekiweke hi Timbhoni hi ku hambana ka tona, loko xi ku: “Hikwalaho ka dyondzo yo hiseka ya Rito ra Xikwembu, Vakreste lava lavantshwa va swi kotile ku endla xiboho. A nga kona un’wana loyi a va endleleke xiboho lexi. Va swi kotile ku tiendlela hi voxe, hi ku ya hi ripfalo ra un’wana ni un’wana leri sekeriweke eBibeleni. Xiboho xa vona a ku ri ku papalata swiendlo swa rivengo ni vukarhi eka vanhu-kulobye va matiko man’wana. Ina, va pfumele eku hetisekeni ka vuprofeta bya Esaya lebyi tiviwaka kahle, naswona va lave ku hlanganyela eka byona: ‘Hi mabanga ya v̌ona v̌a ta fula ŝikomu, hi matlhari ya v̌ona v̌a ta fula masikeri; tiko ri nga ka ri nga ha lwi ni riṅwana, kutani a ku nga ha dyonḍisiwi ku lwa.’ (Esa. 2:4) Vantshwa lava va matiko hinkwawo va endle sweswo.”

Emalembeni lawa ku namarhela ka vona vukala-tlhelo bya Vukreste a ku ringiwa ha wona, ku kambisisa leswi Bibele yi swi vulaka eka Varhoma 13:1-7, mayelana ni “tihosi” swi yise eka nhlamuselo leyi twalaka ya vuxaka bya Timbhoni eka tihulumendhe ta tiko. Leswi swi humesiwe eka minkandziyiso ya Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa November 1, November 15, na December 1, 1962, naswona swi tiyisiwile nakambe eka nkandziyiso wa November 1, 1990. Swihloko sweswo swi kandziyise xiyimo xa Yehovha Xikwembu tanihi “L’a-nge-henhla-henhla,” loko swi komba leswaku valawuri va tiko i “tihosi” malunghana ni vanhu van’wana ni le ka xivandla xa ntirho lexi Xikwembu xi va pfumelelaka ku tirha eka xona eka mafambiselo ya sweswi ya swilo. Swihloko swi kombe xilaveko xa Vakreste va ntiyiso leswaku va va xixima swinene valawuri vo tano va tiko ni ku va yingisa etimhakeni hinkwato leti nga lwisaniki ni nawu wa Xikwembu ni ripfalo ra vona leri leteriweke hi Bibele.—Dan. 7:18; Mt. 22:21; Mint. 5:29; Rhom. 13:5.

Ku namarhela mimpimanyeto leyi ya Bibele ka Timbhoni ta Yehovha ku va nyike ndhuma ya ku hambana ni misava loku tsundzuxaka vanhu hi Vakreste vo sungula.

Enkarhini Lowu Misava Yi Veke Ni Tiholideyi Ta Yona

Loko Timbhoni ta Yehovha ti cukumeta tidyondzo ta vukhongeri leti a ti ri ni masungulo ya vuhedeni, ti tlhele ti tshika ku hlanganyela eka mindhavuko yo tala leyi a yi ri ni masungulo lama fanaka. Kambe hi nkarhi wo lehanyana, tiholideyi to karhi a ti nga xiyisisiwi hi laha a ti fanele ti xiyiwa ha kona. Yin’wana ya tona a ku ri Khisimusi.

Holideyi leyi a yi tlangeriwa lembe na lembe hambi ku ri hi swirho swa vatirhi va le yindlu-nkulu ya Sosayiti ya Watch Tower endyangwini wa Bethele eBrooklyn, New York. Hi malembe yo tala va swi xiyile leswaku December 25 a ku nga ri siku leri kongomeke, kambe va vule leswaku siku leri i khale ri hlanganisiwe hi laha ku dumeke ni ku velekiwa ka Muponisi ni leswaku ku endlela van’wana leswinene swi fanerile siku rin’wana ni rin’wana. Hambi swi ri tano, endzhaku ka ndzavisiso lowu engetelekeke wa mhaka leyi, swirho swa vatirhi va yindlu-nkulu ya Sosayiti, kun’we ni vatirhi va le tihofisi ta marhavi ta Sosayiti eNghilandi ni le Switzerland, swi endle xiboho xo tshika ku hlanganyela eka minkhuvo ya Khisimusi, kutani ku hava ku tlangeriwa ka Khisimusi loku va veke na kona endzhaku ka 1926.

R. H. Barber, xirho xa vatirhi va yindlu-nkulu lexi endleke ndzavisiso lowu heleleke wa masungulo ya mikhuva ya Khisimusi ni mihandzu leyi a yi yi humesa, u nyikele vuyelo eka vuhaxi bya xiya-ni-moya. Rungula ra kona ri tlhele ri humesiwa eka The Golden Age ya December 12, 1928. A ku ri ku yimburiwa loku heleleke ka timitsu ta Khisimusi leti nga tsakisiki Xikwembu. Ku sukela kwalaho, timitsu ta vuhedeni ta mikhuva ya Khisimusi ti hundzuke vutivi lebyi tolovelekeke bya vanhu, kambe a va talanga vanhu lava hundzuleke ndlela ya vona ya vutomi hikwalaho ka sweswo. Hi tlhelo rin’wana, Timbhoni ta Yehovha a ti swi tsakela ku cinca hi ndlela yihi na yihi leswaku ti va tanihi malandza ya Yehovha lama amukeriwaka swinene.

Loko ti kombisiwile leswaku ku tlangela ku velekiwa ka Yesu ku tsakeriwe ngopfu hi vanhu ku tlula nkutsulo lowu endliweke hi rifu rakwe; leswaku ku tlangela holideyi leyi ni moya lowu tinyiko to tala a ti nyikiwa ha wona a swi xi dzunisanga Xikwembu; leswaku tintlharhi tinharhu leti ku nyikela ka tona tinyiko a ku tekeleriwa, entiyisweni a ti ri vangoma va tinyeleti lava a va fambisiwa hi demona; leswaku vatswari va vekele vana va vona xikombiso hi ku hemba hi leswi va va byeleke swona hi Santa Claus; leswaku “St. Nicholas” (Santa Claus) entiyisweni a ku ri vito rin’wana ra Diyavulosi hi yexe; ni leswaku minkhuvo yo tano, hi laha Cardinal Newman a pfumelaka ha kona eka Essay on the Development of Christian Doctrine, “a yi ri switirho ni swipfuneto swa vugandzeri bya mademona” leswi Kereke yi swi amukeleke—naswona loko ti tivisiwile swilo leswi, Timbhoni ta Yehovha ti tshike hi ku hatlisa ni hi laha ku heleleke ku va ni xiphemu eka minkhuvo ya Khisimusi.

Timbhoni ta Yehovha ti va na yona minkarhi yo tsakisa ni mindyangu ya tona ni vanghana. Kambe a ti hlanganyeli eka tiholideyi ni minkhuvo leyi hlanganaka ni swikwembu swa vuhedeni (tanihi leswi swi nga tano hi tiholideyi to fana ni Easter, Nominjara, May Day na Mother’s Day). (2 Kor. 6:14-17) Ku kotisa Vakreste vo sungula,c a ti ma tlangeli masiku yo velekiwa. Naswona hi xichavo a ti hlanganyeli eka tiholideyi ta tiko leti ku tsundzukiwaka swiendlakalo swa politiki kumbe swa nyimpi naswona ti papalata ku gandzela tinghwazi ta tiko. Hikwalaho ka yini? Hikuva Timbhoni ta Yehovha a hi ta misava.

Va Pfuna Vanhu-kulobye

Ku xixima swikwembu a ku ri nsusumeto lowukulu evuton’wini lebyi tolovelekeke ni bya ndhavuko wa Mfumo wa Rhoma. Tanihi leswi Vakreste a va papalata xin’wana ni xin’wana lexi khumbanaka ni swikwembu swa vuhedeni, vanhu va langute Vukreste tanihi xihinga evuton’wini bya vona; naswona hi ku ya hi n’wamatimu Tacitus, Vakreste a va vuriwa lava vengaka vanhu. Loko a vula leswi yelanaka ni leswi, Minucius Felix, eka matsalwa ya yena, u tshaha Murhoma, a vula leswi eka munghana wa Vukreste: “A wu yi eminkombisweni; a wu yi eku macheni . . . u venga mintlango yo hlawuleka.” Vaaki va tiko ra Rhoma ya khale a va nga va twisisi kahle Vakreste.

Hi ku fanana namuntlha, Timbhoni ta Yehovha a ti twisisiwi hi lavanyingi emisaveni. Vanhu va nga ha tsakela mahanyelo lama tlakukeke ya Timbhoni kambe va vona onge Timbhoni ti fanele ti hlanganyela ni misava eka mintirho ya yona, va katseka ni le ku pfuneteni leswaku misava yi va ndhawu yo antswa. Hambi swi ri tano, lava va tivaka Timbhoni ta Yehovha va swi vona leswaku eka xin’wana ni xin’wana lexi ti xi endlaka, ti ni xivangelo lexi humaka eBibeleni.

A hi swona leswaku ti tihambanisa ni vanhu hinkwavo. Timbhoni ta Yehovha ti nyiketela vutomi bya tona leswaku ti pfuna vanhu-kulobye hi ku landza xikombiso xa Yesu Kreste. Ti pfuna vanhu ku dyondza ndlela yo langutana ni swiphiqo swa vutomi sweswi hi laha ku humelelaka hi ku va toloveta ni Muvumbi ni minkongomiso ya vutomi leyi andlariweke eRitweni ra yena leri huhuteriweke. Ti avelana ni vaakelani va tona mahala ntiyiso wa Bibele lowu wu nga hundzulaka langutelo ra munhu hinkwaro evuton’wini. Ti pfumela hi mbilu hinkwayo leswaku “misava ya hundza,” leswaku ku nga ri khale Xikwembu xi ta herisa mafambiselo ya sweswi layo biha, ni leswaku vumundzuku lebyi vangamaka byi rindzele lava tshamaka va nga ri va misava va tlhela va pfumela hi laha ku heleleke eka Mfumo wa Xikwembu.—1 Yoh. 2:17.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 188]

A ti tihlawuli evanhwini, kambe a ti hlanganyeli eka mahanyelo ya misava

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 189]

Ti humile etikerekeni ta Vujagana

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 190]

“Vakreste va yime ekule, va hambane ni tiko”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 194]

Vukala-tlhelo bya Vukreste byi ringiwile

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 198]

‘Ku hava munhu un’wana loyi a va endleleke xiboho’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 199]

Mhaka leyi va tshikeke ku tlangela Khisimusi ha yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 195]

A Ti Yi Xungeti Hulumendhe Yihi Na Yihi

◆ Loko a tsala mayelana ni ku khomiwa ka Timbhoni ta Yehovha etikweni ra Latin Amerika, muhleri wa le Omaha, Nebraska, U.S.A., wa “World-Herald” u te: “Swi lava ku anakanya lokukulu ni ka vuxopaxopi ku pfumela leswaku Timbhoni ta Yehovha ti ni nxungeto wo karhi eka hulumendhe yihi na yihi ya politiki; a ti na madzolonga naswona ti rhandza ku rhula tanihi ntlawa wa vukhongeri, naswona ti kombela leswaku ti tshikiwa ti landzela ripfumelo ra tona hi ndlela ya tona.”

◆ “Il Corriere di Trieste,” phepha-hungu ra le Italy, ri te: “Timbhoni ta Yehovha ti fanele ti tsakeriwa hikwalaho ka ku tiya ni ku nga tsekatseki ka tona. Ku hambana ni vukhongeri byin’wana, vun’we bya tona hinkwato byi ti sivela ku khongela eka Xikwembu xin’we, hi vito ra Kreste un’we leswaku ti dzunisa matlhelo mambirhi lama lwaka, kumbe ku hlanganisa tipolitiki ni vukhongeri leswaku ti seketela swilaveko swa Varhangeri va Mfumo kumbe mintlawa ya politiki. Xin’wana xo hetelela xa nkoka, ti lunghekele ku langutana ni rifu ku ri ni ku tlula . . . nawu lowu nge U NGA TSHUKI U DLAYA!”

◆ Endzhaku ka loko Timbhoni ta Yehovha ti tiyisele ku yirisiwa ka malembe ya 40 le Czechoslovakia, phepha-hungu leri nge “Nová Svoboda” hi 1990 ri te: “Ripfumelo ra Timbhoni ta Yehovha ri sivela ku tirhisa matlhari evanhwini, naswona lava aleke ku ya entirhweni wa nyimpi naswona va nga yi va ya tirha etimayini ta malahla, va khotsiwile, hambi ku ri malembe ya mune. Hi ku ya hi leswi ntsena, swi le rivaleni leswaku ti ni mahanyelo lama nga cincekiki. Hi nga tirhisa vanhu vo tano lava nga riki na vutianakanyi hambi ku ri emintirhweni ya politiki—kambe a va nge swi pfumeli sweswo. . . . Kavula, va xixima valawuri va hulumendhe, kambe va pfumela leswaku i Mfumo wa Xikwembu ntsena lowu kotaka ku ololoxa swiphiqo hinkwaswo swa vanhu. Kambe tsundzuka leswaku—a hi vanhu lava tihlawulaka. I vanhu lava nga ni vumunhu lebyinene.”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 200, 201]

Swiendlo Leswi Cukumetiweke

Nkhuvo lowu wa Khisimusi eBethele ya le Brooklyn hi 1926 a wu ri wo hetelela. Hakatsongo-tsongo Swichudeni swa Bibele swi twisise leswaku masungulo hambi ku ri swiendlo leswi yelanaka ni holideyi leyi a swi xi dzunisi Xikwembu

Hi malembe yo tala, Swichudeni swa Bibele a swi hakarha xihambano ni harhi tanihi beji ya ku titivisa, naswona mfungho lowu a wu ri eka xifunengeto xa le mahlweni xa “Xihondzo xo Rindza” (hi Xinghezi) ku sukela hi 1891 ku ya ka 1931. Kambe hi 1928 ku kandziyisiwe leswaku a hi mfungho wo khavisa, kambe i ntirho wa munhu tanihi mbhoni lowu a wu komba leswaku i Mukreste. Hi 1936 ku kombisiwe leswaku vumbhoni byi komba leswaku Kreste u fe emhandzini, ku nga ri exihambanweni

Ebukwini ya swona leyi nge “Daily Manna,’ Swichudeni swa Bibele swi hlayise nxaxamelo wa masiku ya ku velekiwa. Kambe endzhaku ka loko swi tshike ku tlangela Khisimusi ni loko swi xiyile leswaku minkhuvo ya masiku ya ku velekiwa a yi gandzela swivumbiwa (ku nga xivangelo xin’wana xa leswi Vakreste vo sungula va nga tlangelangiki masiku ya ku velekiwa), Swichudeni swa Bibele swi wu tshikile mukhuva lowu

Emalembeni ya kwalomu ka 35, Phasta Russell a a ehleketa leswaku Great Pyramid of Gizeh a a ku ri ribye ra Xikwembu ra vumbhoni, yi tiyisa tinguva ta minkarhi ya Bibele. (Esa. 19:19) Kambe Timbhoni ta Yehovha ti tshike mianakanyo ya leswaku phiramidi ya le Egipta yi khumbana ni vugandzeri bya ntiyiso. (Vona minkandziyiso ya “Xihondzo xo Rindza” [xa Xinghezi] ya November 15 na December 1, 1928)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 189]

Ku hangalasiwe tikopi ta khume ra timiliyoni

[Swifaniso leswi nga eka tluka 191]

Van’wana va ye emigerhweni ni swibamu, kambe van’wana, ku katsa na A. P. Hughes wa le Nghilandi, na R. Cuminetti wa le Italy va ale ku katseka

[Swifaniso leswi nga eka tluka 193]

Timbhoni ta Yehovha ti ale ku amukela Ntwanano wa Matiko kumbe UN tanihi leyi humaka eka Xikwembu kambe ti seketele Mfumo wa Xikwembu ha Kreste

[Xifaniso lexi nga eka tluka 197]

Carleton na Flora Nichols. Loko n’wana wa vona wa mufana a ale ku losa mujeko, swi haxiwe etikweni hinkwaro