Buku Leyi Pfunaka eVuton’wini Bya Namuntlha

Tibuku to tsundzuxa ti tolovelekile swinene emisaveni ya namuntlha. Kambe hakanyingi ti hundzeriwa hi nkarhi, endzhakunyana ti pfuxetiwa kumbe ti siviwa hi tin’wana. Ku vuriwa yini hi Bibele? Yi hetiwe kwalomu ka 2 000 wa malembe lama hundzeke. Kambe rungula ra yona ro sungula a ri si tshama ri antswisiwa kumbe ku pfuxetiwa. Xana buku yo tano yi nga va yi tamele vukongomisi lebyi pfunaka enkarhini wa hina?

VAN’WANA va ri e-e. “A nga kona loyi a nga bumabumelaka ku tirhisiwa ka nkandziyiso wa 1924 wa [buku-mpfuno] ya chemistry etlilasini ya namuntlha ya chemistry,” ku tsala Dok. Eli S. Chesen, a hlamusela xivangelo xa ku va yena a vona Bibele yi ri leyi hundzeriweke hi nkarhi.¹ Nhlamuselo leyi yi nga vonaka yi twala. Phela, munhu u dyondze swo tala hi rihanyo ra mianakanyo ni mahanyelo ya vanhu, endzhaku ka loko Bibele yi tsariwile. Kutani xana buku yo tano ya khale yi nga fambisana njhani ni vutomi bya namuntlha?

Misinya Ya Milawu Leyi Nga Hundzeriwiki Hi Nkarhi

Hambileswi swilo swi cinceke hakunene, swilaveko leswikulu swa vanhu a swi cincanga. Vanhu ematin’wini hinkwawo va lave rirhandzu ni nkhathalelo. Va lave ku va lava tsakeke ni ku hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo. Va lave xitsundzuxo malunghana ni ndlela yo hlangavetana ha yona ni swiphiqo swa timali, ku va ni vukati lebyi humelelaka ni ku dyondzisa vana va vona mimpimanyeto leyinene ya mahanyelo. Bibele yi na xona xitsundzuxo lexi vulavulaka hi swilaveko sweswo leswikulu.—Eklesiasta 3:12, 13; Varhoma 12:10; Vakolosa 3:18-21; 1 Timotiya 6:6-10.

Xitsundzuxo xa Bibele xi komba leswaku xiyimo xa munhu xi tekeriwa enhlokweni hakunene. Xiya swikombiso swin’wana swa misinya ya yona ya milawu leyi kongomeke ni leyi nga hundzeriwiki hi nkarhi, leyi pfunaka evuton’wini bya namuntlha.

Vukongomisi Lebyi Pfunaka eVukatini

Ndyangu, hi ku ya hi UN Chronicle, “i xiyenge xa khale swinene ni xa nkoka lowukulu eka nhlangano wa vanhu; i xihlanganisi xo hlawuleka swinene xa switukulwana.” Hambiswiritano, “xihlanganisi [lexi] xo hlawuleka” xa avana hakatsongo-tsongo hi ndlela leyi tsemaka nhlana. “Emisaveni ya namuntlha,” ku vula Chronicle, “mindyangu yo tala yi langutana ni swiphiqo leswi xungetaka matirhelo ya yona ni ku humelela ka yona.”² Hi xihi xitsundzuxo lexi Bibele yi xi nyikelaka, lexi pfunaka ndyangu leswaku wu va lowu humelelaka?

Xo sungula, Bibele yi vula swo tala hi ndlela leyi vavanuna ni vavasati lava tekaneke va faneleke ku khomana ha yona. Hi xikombiso, malunghana ni vavanuna, yi ri: “Vavanuna . . . va fanele ku rhandza vasati va vona, hilaha va rhandzaka miri wa vona hakona. Loyi a rhandzaka nsati wa yena, wa tirhandza, hikuva a ku si tshama ku va ni munhu la vengaka nyama ya yena, kambe wa yi fihluta, wa yi kufumeta.” (Vaefesa 5:28, 29, xiitaliki i xerhu.) Wansati u tsundzuxiwe ku “va ni xichavo lexikulu eka nuna wa yena.”—Vaefesa 5:33, NW.

Xiya leswi vuriwaka hi ku tirhisa xitsundzuxo xo tano xa Bibele. Wanuna loyi a rhandzaka nsati wa yena ‘hilaha a rhandzaka miri wa yena hakona’ a nga n’wi vengi kumbe ku n’wi khoma hi tihanyi. A nga n’wi tlhandleki voko, hambi ku ri ku n’wi holovela kumbe ku n’wi vavisa mintlhaveko hi vomu. Ku ri na sweswo, wa n’wi xixima ni ku n’wi anakanyela hilaha a swi endlaka hakona eka yena n’wini. (1 Petro 3:7) Kutani nsati wa yena u titwa a rhandziwa ni ku va la sirheletekeke evukatini bya yena. Xisweswo u vekela vana va yena xikombiso lexinene xa ndlela leyi vavasati va faneleke ku khomiwa ha yona. Hi hala tlhelo, wansati loyi a nga ni “xichavo lexikulu” eka nuna wa yena a nga n’wi susi xindzhuti hi ku tshamela ku n’wi sola-sola kumbe ku n’wi yisa ehansi. Leswi nsati wa yena a n’wi xiximaka, u titwa a ri munhu loyi a tshembiwaka, loyi a amukeriwaka ni loyi a tlangeriwaka.

Xana xitsundzuxo xo tano xa pfuna emisaveni ya namuntlha? Swa tsakisa leswi lava va tinyiketeleke ku dyondza ta mindyangu namuntlha va gimetaka hi ndlela leyi fanaka. Mukongomisi wa nongonoko wo laya mindyangu u te: “Mindyangu leyi humelelaka swinene leyi ndzi yi tivaka hi leyi manana ni tata wa kona va nga ni vuxaka lebyi tiyeke ni bya rirhandzu exikarhi ka vona. . . . Vuxaka lebyi byi tiyeke ni bya nkoka byi vonaka byi susumetela vana ku titwa va sirheletekile.”³

Hi malembe layo tala, xitsundzuxo xa Bibele hi ta vukati xi tikombe xi ri lexi tshembekaka swinene ku tlula xitsundzuxo xa valayi va mindyangu va ntsandza-vahlayi lava nga ni xikongomelo lexinene. Phela, a hi khale ngopfu vatshila vo tala va bumabumele ku dlaya vukati tanihi ntlhantlho wa xihatla ni wo olova eka vukati lebyi nga tsakisiki. Namuntlha vo tala va vona va khutaza vanhu leswaku va khomelela hilaha swi nga kotekaka hakona eka vukati bya vona. Kambe va cince mianakanyo ya vona loko se ku onhake swo tala.

Ku hambana ni sweswo, Bibele yi nyikela xitsundzuxo lexi tshembekaka ni lexi faneleke emhakeni ya vukati. Ya pfumela leswaku swiyimo swin’wana leswi tikaka ku tlula mpimo swa ku pfumelela ku dlaya vukati. (Matewu 19:9) Hi nkarhi lowu fanaka, yi sola ku dlaya vukati hi swivangelo leswi nga nyawuriki. (Malakiya 2:14-16, NW) Nakambe yi sola ku ka munhu a nga tshembeki evukatini. (Vaheveru 13:4) Yi vula leswaku vukati byi katsa ku tiboha: “Hikwalaho-ke wanuna o ta siya tata wa kwe ni mana wa kwe, o ta namarela e nsati wa yena, v̌a ta endla nyama yi ri yiṅwe.”a (Xiitaliki i xerhu.)—Genesa 2:24; Matewu 19:5, 6.

Xitsundzuxo xa Bibele ehenhleni ka vukati namuntlha i xa nkoka hilaha a xi ri hakona loko Bibele yi tsariwa. Loko wanuna ni wansati lava tekaneke va khomana hi rirhandzu ni hi xichavo ni ku languta vukati byi ri vuxaka byo hlawuleka, vukati byi nga humelela—kasi ni ndyangu wu nga va lowu humelelaka.

Vukongomisi Lebyi Pfunaka Eka Vatswari

Malembe-xikhume ma nga ri mangani lama hundzeke vatswari vo tala—hi ku khutaziwa hi “mianakanyo leyintshwa” ya ku letela vana—a va anakanya leswaku “ku tshinya a swi fanelanga.”⁸ A va anakanya leswaku ku vekela vana swipimelo swi ta va vavisa ni ku va heta matimba. Valayi lava nga ni xikongomelo lexinene ehenhleni ka ku kurisa vana a va sindzisa leswaku vatswari va nga endli swin’wana handle ka ku laya vana va vona va verhamile swinene. Kambe vo tala va vatshila vo tano se va tlhela va kambisisa ntirho wa ku tshinya, naswona vatswari lava khathalaka va lava nhlamuselo leyi twisisekaka emhakeni leyi.

Hambiswiritano, Bibele ana se a yi nyikele xitsundzuxo lexi nga erivaleni ni lexi twisisekaka ehenhleni ka ku kurisa vana. Malembe ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke, yi te: “N’wina vatatana, mi nga dyisi vana va n’wina embitsi, kambe mi va kurisa, hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta Hosi.” (Vaefesa 6:4) Riviti ra Xigriki leri hundzuluxeriweke ri va “laya” ri vula “ku kurisa, ku letela, ku toloveta.”⁹ Bibele yi vula leswaku ku laya kumbe ku toloveta ko tano i xikombiso xa rirhandzu ra vutswari. (Swivuriso 13:24) Vana va kula kahle loko va kuma vukongomisi lebyi twisisekaka bya mahanyelo ni loko va dyondzisiwe ku hlawula leswinene eka leswo biha. Ku layiwa swi va komba leswaku vatswari va vona va khathala ha vona ni muxaka wa vanhu lava va vaka wona.

Kambe matimba ya vatswari—“nhonga ya ku laya”—ma nga tshuki ma tirhisiwa hi ndlela yo biha.b (Swivuriso 22:15; 29:15) Bibele yi tsundzuxa vatswari yi ku: “Mi nga layi vana va n’wina ku tlula mpimo, hikuva mi nga va heta matimba.” (Vakolosa 3:21, Phillips) Nakambe ya pfumela leswaku ku xupula hakanyingi a hi ndlela leyi humelelaka ngopfu ya ku dyondzisa. Swivuriso 17:10 yi ri: “Munhu wa ku anakanya o twa ku tshinyiwa ku tlula šihunguki loko ši biwa ka dzana.” Handle ka sweswo, Bibele yi bumabumela ku laya ko sirhelela. Eka Deteronoma 11:19 vatswari va khutaziwa ku tirhisa minkarhi leyi tolovelekeke va dyondzisa vana va vona mimpimanyeto ya mahanyelo.—Nakambe vona Deteronoma 6:6, 7.

Xitsundzuxo xa Bibele eka vatswari lexi nga hundzeriwiki hi nkarhi xi le rivaleni. Vana va lava ndzayo ya nkarhi na nkarhi ni ya rirhandzu. Ntokoto wa xiviri wu komba leswaku xitsundzuxo xo tano xa tirha hakunene.c

Ku Hlula Swihinga Leswi Hambanisaka Vanhu

Vanhu namuntlha va hambanisiwe hi swihinga leswi avanyisaka tinxaka, matiko ni swivongo. Marhangu yo tano yo fanekisela ma hoxe xandla eku dlayeteriweni ka vanhu lava nga riki na nandzu etinyimpini emisaveni hinkwayo. Loko hi xiya leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke, ntshembo wa leswaku vavanuna ni vavasati va tinxaka ni matiko yo hambana va nga langutana ni ku khomana tanihi vanhu lava ringanaka wa kanakanisa hakunene. “Ntlhantlho wa kona,” ku vula holobye-nkulu un’wana wa le Afrika, “wu le timbilwini ta hina.”¹¹ Kambe ku cinca timbilu ta vanhu a swi olovi. Hambiswiritano, xiya ndlela leyi rungula ra Bibele ri fikelelaka mbilu ha yona, ni ku khutaza ku languta van’wana tanihi lava ringanaka na wena.

Dyondzo ya Bibele ya leswaku Xikwembu ‘xi endlile vanhu hinkwavo hi munhu un’we’ yi bakanya mianakanyo yihi ni yihi ya ku teka rixaka rin’wana ri ri leri tlakukeke ku tlula rin’wanyana. (Mintirho 17:26) Yi komba leswaku kahle-kahle ku ni rixaka rin’we ntsena—rixaka ra vanhu. Nakambe Bibele yi hi khutaza ku ‘tekelela Xikwembu,’ lexi ha xona yi nge: “A xi yi hi nghohe; kambe, ematikweni hinkwawo, loyi a xi chavaka a vuya a endla leswi lulameke, xa n’wi tsakela.” (Vaefesa 5:1; Mintirho 10:34, 35) Lava va tekelaka Bibele enhlokweni, lava hakunene va lavaka ku hanya hi tidyondzo ta yona, va hlanganisiwa hi ku va ni vutivi lebyi. Byi fikelela mbilu ya munhu hi ku helela, byi herisa swihinga leswi vekiweke hi munhu leswi hambanisaka vanhu. Xiya xikombiso.

Loko Hitler a ntlhontlhe nyimpi eYuropa hinkwaro, ku lo va ni ntlawa wun’we ntsena wa Vakreste—Timbhoni ta Yehovha—lowu aleke hi matimba ku hlanganyela eku dlayeteleni ka vanhu lava nga riki na nandzu. A va ‘tlakusanga banga’ va lwa ni munhu-kulobye. Va ve eka xiyimo lexi hikwalaho ka ku navela ka vona ku tsakisa Xikwembu. (Esaya 2:3, 4; Mikiya 4:3, 5) A va swi tshemba hakunene leswi Bibele yi swi dyondzisaka—leswaku a ku na tiko kumbe rixaka leri antswaka ku tlula rin’wana. (Vagalatiya 3:28) Hikwalaho ka xiyimo xa tona xa ku rhandza ku rhula, Timbhoni ta Yehovha ti ve exikarhi ka vanhu vo sungula ku pfaleriwa etikampeni ta nxaniso.—Varhoma 12:18.

Kambe a hi hinkwavo lava a va vula leswaku va landzela Bibele lava tekeke xiyimo xo tano. Endzhakunyana ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Martin Niemöller, mufundhisi wa Muprotestente wa le Jarimani u tsarile a ku: “Mani na mani loyi a vonaka Xikwembu nandzu hikwalaho ka [tinyimpi] a nga ri tivi Rito ra Xikwembu, kumbe a nga lavi ku ri tiva. . . . Tikereke ta Vukreste emalembeni hinkwawo a ti tinyiketela hi ku phindha-phindha eku katekiseni ka tinyimpi, masocha ni matlhari, naswona . . . a ti khongelela ku lovisiwa ka valala enyimpini hi ndlela leyi nga fambisaniki nikatsongo ni Vukreste. Leswi hinkwaswo i xihoxo xa hina ni xihoxo xa vatata wa hina, kambe Xikwembu a xi fanelanga xi voniwa nandzu nikatsongo. Naswona hina Vakreste va namuntlha hi khomiwa hi tingana emahlweni ka mpambukwa lowu vuriwaka Swichudeni swa Bibele leswi Chivirikaka [Timbhoni ta Yehovha], lowu wu yisiweke etikampeni ta nxaniso hi madzana ni magidi [hambi ku ri] ku fa hikwalaho ka leswi wu aleke ntirho wa nyimpi ni ku balesela vanhu.”¹²

Ku fikela namuntlha, Timbhoni ta Yehovha ti tiviwa swinene hi vuxaka bya tona, lebyi hlanganisaka Maarabu ni Vayuda, Macroatia ni Maserb, Mahutu ni Matutsi. Hambiswiritano, Timbhoni ti swi xiya kahle leswaku vun’we byo tano a byi vangiwi hi ku va tona ti ri leti antswaka ku tlula van’wana, kambe byi vangiwa hileswi ti susumetiwaka hi matimba ya rungula ra Bibele.—1 Vatesalonika 2:13.

Vukongomisi Lebyi Pfunaka Lebyi Kondletelaka Rihanyo Lerinene Ra Mianakanyo

Rihanyo ra munhu emirini hakanyingi ri khumbiwa hi xiyimo xa rihanyo ra yena emianakanyweni ni le mintlhavekweni. Hi xikombiso, minkambisiso ya sayense yi kume vuyelo lebyi vavisaka bya ku hlundzuka. “Vumbhoni byo tala lebyi nga kona byi ringanyeta leswaku vanhu va ximbilwambilwana va khomiwa hi ku olova hi vuvabyi bya mbilu (ni mavabyi man’wana) hi swivangelo swo hambana-hambana, ku katsa ni ku va ni vanghana vatsongo, ku khumbeka swinene emirini loko va hlundzukile ni ku nyanya ku tipeta eka swilo leswi onhaka rihanyo,” ku vula Dok. Redford Williams, Mukongomisi wa Behavioral Research eDuke University Medical Center, ni nsati wakwe, Virginia Williams, ebukwini ya vona leyi nge Anger Kills.¹³

Magidi ya malembe emahlweni ka minkambisiso leyi ya sayense, Bibele yi kombise ku hlangana exikarhi ka xiyimo xa hina xa mintlhaveko ni rihanyo ra hina emirini, hi marito yo olova kambe lama nga erivaleni yi ku: “Ku ṭaka ka mmiri i mbilu le’yo basa, kambe mona i ku bola ka marambu.” (Swivuriso 14:30; 17:22) Hi vutlhari, Bibele yi tsundzuxile yi ku: “Ṭhika ku kariha, u fularela ku lev̌a,” yi tlhela yi ku “U nga ṭhuki u hatlisa ku kariha [kumbe “ku hlundzuka,” King James Version] e mbilwini ya wena.”—Pisalema 37:8; Eklesiasta 7:9.

Nakambe Bibele yi ni xitsundzuxo lexi twalaka malunghana ni ku lawula mahlundzukelo. Hi xikombiso, Swivuriso 19:11 yi ri: “Munhu wa v̌utlhari o hlwela ku kariha, ku twala ka yena i ku yingisela ku dyoheriwa.” Rito ra Xiheveru leri vulaka “v̌utlhari” ri huma eka riendli leri yisaka nyingiso eka “ku tiva xivangelo” xa swo karhi.¹⁴ Xitsundzuxo xa vutlhari xi ri: “Anakanya u nga si teka goza.” Ku ringeta ku twisisa swivangelo-nkulu swa ku va van’wana va vulavula kumbe va endla hi ndlela yo karhi swi nga pfuna munhu ku lehisa mbilu swinene—a nga hatlisi a hlundzuka.—Swivuriso 14:29.

Xiyenge xin’wana xa xitsundzuxo lexi pfunaka xi kumeka eka Vakolosa 3:13 (NW), leyi nge: “Hambetani mi lehiselana mbilu ni ku rivalelana hi ku ntshunxeka.” Swilonyana leswi siringaka swi tshama swi ri kona evuton’wini. Xiga lexi nge “hambetani mi lehiselana mbilu” xi vula ku tiyisela swilo leswi hi nga swi rhandziki eka van’wana. Ku “rivalelana” swi vula ku susa xikhomela. Minkarhi yin’wana i vutlhari ku bakanya mintlhaveko yo biha ematshan’weni yo yi fuhleka embilwini; ku va ni xikhomela swi to engetela ndzhwalo wa hina ntsena.—Vona bokisi leri nge “Vukongomisi Lebyi Pfunaka eVuxakeni Bya Vanhu.”

Namuntlha ku ni tibuku to tala ta xitsundzuxo ni vukongomisi. Kambe Bibele yi hlawulekile hakunene. Xitsundzuxo xa yona a hi mianakanyo ya vanhu ntsena, naswona a xi hi vavisi. Ku ri ni sweswo, vutlhari bya yona byi tikombe byi “ṭhembeka ngopfu.” (Pisalema 93:5) Tlhandla-kambirhi, xitsundzuxo xa Bibele a xi hundzeriwi hi nkarhi. Hambileswi yi hetiweke malembe ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke, marito ya yona ma ha tirha ni sweswi. Naswona ma tirha hi ndlela leyi fanaka ku nga khathariseki muvala wa nhlonge ya hina kumbe tiko leri hi tshamaka eka rona. Nakambe marito ya Bibele ma ni matimba—matimba yo cinca vanhu va va lava antswaka. (Vaheveru 4:12) Xisweswo ku hlaya buku yoleyo ni ku tirhisa misinya ya yona ya milawu swi nga antswisa ntikelo wa vutomi bya wena.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni eka tluka 24]

Bibele yi nyikela ndzayo leyi nga erivaleni ni leyi twisisekaka ehenhleni ka vutomi bya ndyangu

[Bokisi eka tluka 23]

SWIHLAWULEKISI SWA MINDYANGU LEYINENE

Malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, mudyondzisi tlhelo mutshila wa ta ndyangu u endle vulavisisi lebyikulu lebyi eka byona vatshila vo tlula 500 lava va layaka mindyangu va komberiweke ku hlamusela hi ta mikhuva leyi va yi xiyeke eka mindyangu “leyinene.” Lexi tsakisaka, wun’wana wa mikhuva leyi tolovelekeke swinene leyi xaxametiweke a ku ri swilo leswi bumabumeriweke hi Bibele khale swinene.

Mikhuva leyinene ya ku vulavurisana a ku ri xihlawulekisi xo sungula enxaxamelweni, ku katsa ni tindlela leti tirhaka to phahlelana mariyeta. Endlelo leri tolovelekeke leri kumekaka emindyangwini leyinene hi leswaku “a nga kona loyi a yaka eku etleleni a ha hlundzukele un’wanyana,” ku vula mukongomisi wa vulavisisi lebyi.⁶ Kambe malembe yo tlula 1 900 lama hundzeke, Bibele yi tsundzuxile yi ku: “Loko mi tshuka mi hlundzuka, mi nga weli eku dyoheni; dyambu ri nga tshuki ri pela ma ha hlundzukile.” (Vaefesa 4:26) Eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele, siku a ri sungula loko ku pela dyambu, ri ya hela loko ku pela dyambu esikwini leri tlhandlamaka. Kutani, khale swinene emahlweni ko va vatshila va dyondza ta mindyangu, Bibele yi tsundzuxe hi vutlhari yi ku: Hatlisani mi lulamisa timholovo ta n’wina—ku nga si hela siku rin’wana ivi ku sungula rin’wana.

Mindyangu leyinene “a yi sunguli mabulo lama nga vangaka timholovo, loko yi lava ku ya kun’wana kumbe eku etleleni,” hi ku ya hi leswi swi kumiweke hi mukongomisi wa vulavisisi lebyi. “Hi ku phindha-phindha a ndzi twa xiga lexi nge ‘nkarhi lowu faneleke.’”⁷ Handle ko swi xiya, mindyangu yo tano a yi phindha xivuriso xa Bibele lexi tsariweke malembe yo tlula 2 700 lama hundzeke lexi nge: “Marito la’ma v̌ulav̌uriweke hi nkari ma kotisa [maapula, NW] ya nsuku e ntewaneni wa silver.” (Swivuriso 15:23; 25:11, xiitaliki i xerhu.) Xifanekiselo lexi xi nga vula swin’wetsin’wetsi swa nsuku leswi fanaka ni maapula leswi nga etithireyini leti namekiweke silivhere—leri a ku ri rifuwo ra ntikelo ni ro xonga eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele. Leswi swi vula vuxongi ni ntikelo wa marito lama vuriweke hi nkarhi lowu faneleke. Eka swiyimo swo nonon’hwa, marito lamanene lama vuriweke hi nkarhi lowunene i ya risima.—Swivuriso 10:19.

[Bokisi eka tluka 26]

VUKONGOMISI LEBYI PFUNAKA EVUXAKENI BYA VANHU

“Rurumelani, mi nga ṭhuki mi dyoha; mi v̌ulav̌ula hi timbilu loko mi etlela, kambe mi miyela.” (Pisalema 4:4) Etimhakeni to tala leti nga nyawuriki, ku nga va vutlhari ku pima marito ya wena, xisweswo u papalata ku vanga ku vaviseka ka mintlhaveko.

“L’a v̌ulaka ŝa hav̌a wa tlhav̌a kukota tlhari; kambe nomu wa lo’wo tlhariha wa hanyisa.” (Swivuriso 12:18) Anakanya u nga si vulavula. Marito lama vuriweke handle ko anakanya ma nga vavisa van’wana ni ku dlaya vuxaka.

“Ku hlamula lo’kunene ka releta v̌ukari, kambe ku v̌ulav̌ula lo’ku tlhav̌aka ku pfuša timholov̌o.” (Swivuriso 15:1) Ku hlamula hi ndlela leyinene swi lava ku tikhoma, kambe endlelo ro tano hakanyingi ri tlhantlha swiphiqo ni ku aka vuxaka byo rhula.

“Ku sungula ku hambana, i ku boša ka ndambi; hikwalaho, loko mholov̌o yi nga si sungula, suka.” (Swivuriso 17:14) I vutlhari leswaku u suka exiyin’weni lexi nga riki xinene u nga si pfindluka moya.

“U nga hatliseli ku hlundzuka; hikuva ku hlundzuka ku fuhlekiwa embilwini hi swiphukuphuku.” (Eklesiasta 7:9, The New English Bible) Hakanyingi mintlhaveko yi ta emahlweni ka swiendlo. Munhu loyi a hatlisaka a hlundzuka i xiphukuphuku, hikuva ndlela ya yena yi nga n’wi vangela ku vula marito yo tlhava kumbe ku endla swiendlo swa nsele.

[Xifaniso eka tluka 25]

Timbhoni ta Yehovha ti ve exikarhi ka vanhu vo sungula ku pfaleriwa etikampeni ta nxaniso