Ku Humelela Yini Hi Moya-xiviri Loko Hi Fa?
“Dyondzo ya leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi ni leswaku wu ta ya emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa ka munhu ni ku bola ka miri wa yena i yin’wana ya tifilosofi letikulu ta Vukreste ni ntivo-vukwembu.”—“NEW CATHOLIC ENCYCLOPEDIA.”
1. Xana New Catholic Encyclopedia yi ri yini malunghana ni moya-xiviri lowu ponaka rifu?
HAMBISWIRITANO, buku leyi nga laha henhla leyi tshahiweke, ya pfumela leswaku “mianakanyo ya leswaku moya-xiviri wa pona endzhaku ka rifu a yi kumeki eBibeleni.” Kutani ke, xana Bibele yi dyondzisa yini kahle-kahle malunghana ni leswi humelelaka eka moya-xiviri loko hi fa?
Vafi A Va Twi Nchumu
2, 3. Hi xihi xiyimo xa vafi, naswona hi wahi matsalwa lama paluxaka leswi?
2 Xiyimo xa vafi xi vekiwe erivaleni eka Eklesiasta 9:5, 10, laha hi hlayaka leswaku: “Vafi a va tivi nchumu . . . Ku hava ntirho, ku hava makungu, ku hava vutivi kumbe ku twisisa, endzeni ka sirha.” (Moffatt) Hikwalaho, rifu i xiyimo xa ku nga vi kona. Mupisalema u tsale leswaku loko munhu a fa, “[u] tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya [yena] ma . . . hela.”—Pisalema 146:4.
3 Kutani vafi a va twi nchumu, a va koti ku endla nchumu. Loko xi gweva Adamu, Xikwembu xi te: “U nṭhuri, u ta tlhelela e nṭhurini.” (Genesa 3:19) Loko Xikwembu xi nga si n’wi vumba hi ntshuri wa misava ni ku n’wi nyika vutomi, Adamu a nga ri kona. Loko a fa, Adamu u tlhelele exiyin’weni xolexo. Nxupulo wa yena a ku ri rifu—ku nga ri ku rhurhiseriwa exivandleni xin’wana.
Moya-xiviri Wa Fa
4, 5. Nyika swikombiso leswi humaka eBibeleni, leswi kombisaka leswaku moya-xiviri wa fa.
4 Loko Adamu a fa, ku humelele yini hi moya-xiviri wa yena? Phela, tsundzuka leswaku eBibeleni rito “moya-xiviri” hakanyingi ri kombetela eka munhu. Kutani loko hi ku Adamu u file, hi vula leswaku moya-xiviri lowu a wu vitaniwa Adamu wu file. Leswi swi nga ha twala swi nga tolovelekanga eka munhu la pfumelaka leswaku moya-xiviri a wu fi. Hambiswiritano, Bibele yi ri: “[Moya-xiviri] lo’wu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa!” (Ezekiyele 18:4) Levhitika 21:1 yi vulavula hi ‘moya-xiviri lowu feke’ (“ntsumbu,” Jerusalem Bible). Naswona Vanaziri a va byeriwe leswaku va nga tshineli ekusuhi ni “moya-xiviri wihi na wihi lowu feke” (“miri lowu feke,” Lamsa).—Tinhlayo 6:6, NW.
5 Nhlamuselo leyi fanaka malunghana ni moya-xiviri yi kumeka eka 1 Tihosi 19:4. Eliya loyi a a ri enhlomulweni swinene ‘u sungule ku kombela leswaku moya-xiviri wa yena wu fa.’ Hilaha ku fanaka, Yonasi “a tshamela ku kombela leswaku moya-xiviri wakwe wu fa, a phindha-phindha a ku: ‘Swa antswa leswaku ndzi fa ematshan’weni ya leswaku ndzi hanya.’” (Yonasi 4:8, NW) Naswona Yesu u tirhise xivulwa ‘ku dlaya moya-xiviri,’ laha The Bible in Basic English yi hundzuluxelaka yi ku, “ku dlaya.” (Marka 3:4) Kutani ku fa ka moya-xiviri swi vula ku fa ka munhu.
‘Ku Huma’ Ni ‘Ku Vuya’
6. Xana Bibele yi vula yini loko yi vula leswaku moya-xiviri wa Rahele wu “huma”?
6 Kambe ku vuriwa yini hi rifu leri vavisaka ra Rahele, leri humeleleke loko a ri karhi a veleka n’wana wa yena wa mufana wa vumbirhi? Eka Genesa 35:18 (NW), ha hlaya: “Loko moya-xiviri wa yena wu huma (hikuva u file) a n’wi thya vito ra Beni-oni, kambe tata wa yena a n’wi thya vito ra Benjamini.” Xana ndzimana leyi yi vula leswaku Rahele a a ri ni munhu wa le ndzeni la sukeke loko a fa? Nikatsongo. Tsundzuka, rito “moya-xiviri” ri nga tlhela ri kombetela eka vutomi lebyi munhu a nga na byona. Kutani emhakeni leyi, kahle-kahle, “moya-xiviri” wa Rahele a ku ri “vutomi” bya yena. Hi yona mhaka leyi Tibibele tin’wana ti hundzuluxelaka xivulwa lexi ti ku, ‘moya-xiviri wa yena wu huma’ loko “vutomi bya yena byi huma” (Knox), “u hefemule ro hetelela” (Jerusalem Bible), ni leswaku “vutomi bya yena byi n’wi sukela” (Bible in Basic English). Ku hava lexi kombisaka leswaku xiphemu xa Rahele lexi tumbeleke xi ponile loko a fa.
7. Xana moya-xiviri wa n’wana wa mufana, wa noni, la pfuxiweke “wu [tlhelele] e mmirini wa yena” hi ndlela yihi?
7 Swa fana ni ku pfuxiwa ka n’wana wa noni, wa mufana, loku tsariweke eka 1 Tihosi ndzima 17. Eka ndzimana 22, hi hlaya leswaku loko Eliya a ha khongelela mufana loyi, “Yehova a yingisa rito ra Elia, [moya-xiviri] wa ṅwana wu tlhela e mmirini wa yena, a hanya.” Ni laha, rito “moya-xiviri” ri vula “vutomi.” Xisweswo, New American Standard Bible yi hlayeka hi ndlela leyi: “Vutomi bya n’wana byi tlhelela eka yena ivi a hanya.” Ina, a ku ri vutomi lebyi tlheleleke eka mufana loyi, hayi xivumbeko xin’wana lexi nga twisisekiki. Leswi swi pfumelelana ni leswi Eliya a swi vuleke eka mana wa mufana a ku: “V̌ona, ṅwana wa wena [munhu a helerile] wa hanya.”—1 Tihosi 17:24.
Xiphiqo Xa “Xiyimo Xa Le Xikarhi”
8. I yini leswi vanhu vo tala lava tivulaka Vakreste va tshembaka leswaku swi ta humelela hi nkarhi wa ku pfuxiwa ka vafi?
8 Vanhu vo tala lava tivulaka Vakreste va pfumela leswaku ku ta va ni ku pfuxiwa ka vafi enkarhini lowu taka, laha mimiri yi nga ta hlanganisiwa ni mimoya-xiviri leyi nga fiki. Kutani, lava pfuxiweke va ta yisiwa laha va faneriwaka hi ku ya kona—ku nga ha va hakelo eka lava hanyeke vutomi lebyinene kumbe nxupulo eka lavo homboloka.
9. Xana xiga lexi nge “xiyimo xa le xikarhi” xi vula yini, naswona i yini leswi van’wana va vulaka leswaku swa humelela eka moya-xiviri hi nkarhi lowu?
9 Dyondzo leyi yi twala yi olova. Kambe lava namarhelaka eka dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri, va va ni xiphiqo xo hlamusela leswi humelelaka eka moya-xiviri exikarhi ka nkarhi wa ku fa ni nkarhi wa ku pfuxiwa. Hakunene, “xiyimo [lexi] xa le xikarhi,” hilaha hakanyingi xi vitaniwaka hakona, xi pfuxe mavonelo yo hambana-hambana hi malembe-xidzana yo tala. Van’wana va vula leswaku hi nkarhi lowu moya-xiviri wu ya epagatori, laha wu basisiwaka kona swidyoho leswi rivalelekaka leswaku wu ta faneleka ku nghena etilweni.a
10. Ha yini swi nga pfumelelani ni matsalwa ku pfumela leswaku mimoya-xiviri yi rindza epagatori endzhaku ka rifu, naswona xana ntokoto wa Lazaro wu swi tiyisekisa njhani leswi?
10 Hambiswiritano, hilaha hi voneke hakona, moya-xiviri i munhu. Loko munhu a fa, moya-xiviri wa fa. Hikwalaho, ku hava vutomi endzhaku ka ku fa. Hakunene, loko Lazaro a file, Yesu Kreste a nga vulanga leswaku a a ri epagatori, eLimbo, kumbe “xiyimo [xihi na xihi] xa le xikarhi.” Ematshan’weni ya sweswo, Yesu hi ku olova u te: “Lazaro u etlele.” (Yohane 11:11, New English Bible) Kahle-kahle, Yesu, loyi a tiva ntiyiso malunghana ni leswi humelelaka eka moya-xiviri hi nkarhi wa ku fa, a pfumela leswaku Lazaro a nga twi nchumu, a a nga ri kona.
Xana Moya I Yini?
11. Ha yini rito “moya” ri nga kombeteli eka xiphemu xa munhu lexi hambaneke ni miri, lexi ponaka rifu?
11 Bibele yi vula leswaku loko munhu a fa, ‘moya wa yena wa huma, a tlhelela entshurini.’ (Pisalema 146:4) Xana sweswo swi vula leswaku moya lowu hambaneke ni miri hi ku kongoma wa suka ivi wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa ka munhu? Sweswo a swi nge vi tano, hikuva mupisalema u ya emahlweni a ku: “Kutani hi siku rolero makungu ya [yena] ma ta hela” (“ku anakanya ka yena hinkwako ka hela,” NEB). Kutani ke, moya i yini, naswona wu ‘humisa’ ku yini emunhwini loko a fa?
12. Xana rito ra Xiheveru ni ra Xigriki, lama hundzuluxeriwaka va ku “moya” eBibeleni, ma vula yini?
12 EBibeleni marito lama hundzuluxeriweke va ku “moya” (Xiheveru, ruʹach; Xigriki, pneuʹma) kahle-kahle ma vula “ku hefemula.” Xisweswo, ematshan’weni yo vula leswaku ‘moya wa yena wa huma,’ vuhundzuluxeri bya R. A. Knox byi tirhisa xivulwa lexi nge, “ku hefemula ku suka emirini wa yena.” (Pisalema 145:4, Knox) Kambe rito “moya” a ri vuli ku hefemula ntsena. Hi xikombiso, loko yi hlamusela ku lovisiwa ka vutomi bya vanhu ni bya swiharhi hi nkarhi wa Ndhambhi ya misava hinkwayo, Genesa 7:22 yi ri: “Hikwaŝo le’ŝi ngi ŝi ri ni ku yingisa ni ku hefemula [Xiheveru, ruʹach; kumbe moya] ka v̌utomi e tinhompfini ta ŝona, hikwaŝo le’ŝi ngi ŝi ri misav̌eni le’yo oma, ŝi fa ŝi hela.” Kutani, “moya” wu nga kombetela eka matimba ya vutomi lama tirhaka eka swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka, vanhu ni swiharhi, leswi hanyisiwaka hi ku hefemula.
13. Xana moya wu nga fanisiwa ni gezi hi ndlela yihi?
13 Hi xikombiso: Gezi ri nyika xitirho xo karhi matimba. Loko gezi ri yima, xitirho xi tshika ku tirha. Gezi a ri hundzuki xitirho. Hilaha ku fanaka, loko munhu a fa, moya wa yena wu tshika ku hanyisa tisele ta miri. A wu siyi miri ivi wu rhurhela exivandleni xin’wana.—Pisalema 104:29.
14, 15. Xana moya wu tlhelela eka Xikwembu hi ndlela yihi loko munhu a fa?
14 Kutani ke, ha yini Eklesiasta 12:7 yi vula leswaku loko munhu a fa, “moya wu nga si tlhelela e ka Šikwembu le’ši nyikeke wona”? Xana leswi swi vula leswaku moya wu famba empfhukeni hi ku kongoma wu ya laha Xikwembu xi nga kona? A ku vuriwi swona sweswo. Tsundzuka, moya i matimba ya vutomi. Loko matimba wolawo ya vutomi ma kala ma hela, i Xikwembu ntsena xi nga ni vuswikoti byo ma vuyetela. Kutani moya wu “tlhelela e ka Šikwembu” hi mongo wa leswaku ntshembo wihi na wihi wa vumundzuku wa munhu yoloye wu titshegeke hilaha ku heleleke hi Xikwembu.
15 I Xikwembu ntsena lexi nga vuyetelaka moya, kumbe matimba ya vutomi, lama endlaka munhu a vuyela evuton’wini. (Pisalema 104:30) Kambe xana Xikwembu xi tiyimiserile ku endla tano?
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Hi ku ya hi New Catholic Encyclopedia, “Vatatana [va Kereke] hi ntolovelo va tiyiseka hi dyondzo ya vona ya leswaku pagatori yi kona.” Kambe, buku leyi ya tinhlamuselo na yona ya pfumela leswaku “dyondzo ya Khatoliki ya pagatori yi sekeriwe eka mianakanyo ya vanhu, hayi eka Matsalwa yo Kwetsima.”
[Bokisi leri nga eka tluka 23]
MIKHUMBULO YA VUTOMI BYA NKARHI LOWU HUNDZEKE
LOKO ku nga ri na nchumu lowu ponaka ku fa ka miri, kutani ku vuriwa yini hi mikhumbulo ya vutomi bya nkarhi lowu hundzeke leyi van’wana va vulaka leswaku va na yona?
Nikhilananda, xidyondzi xa Muhindu xi vula leswaku ‘mintokoto ya le ndzhaku ka rifu a yi nge tiyisiwi hi ku nyikela nhlamuselo.’ Eka nkulumo leyi nge “Swikombiso Swa Ku Pfumela Eka Vutomi Lebyi Nga Heriki eVukhongerini,” mutivi wa vukhongeri Hans Küng u ri: “Ku hava rungula ni rin’we—leri ngopfu-ngopfu ri humaka eka vana kumbe ematikweni lawa ma nga ni dyondzo ya ntswariwo-nyingi—leri hlamuselaka ku tsundzuka vutomi bya nkarhi lowu nga hundza, leri ri tiyisekisiweke leswaku i ntiyiso.” Wa engetela: “Vo tala [va vakambisisi lava tirhaka hi mbilu hinkwayo na hi sayense entirhweni lowu] va pfumela leswaku mintokoto leyi va yi kumeke a yi xi nyikeli xisekelo xa ku tiyiseka hi ndlela leyi khorwisaka leswaku munhu u tlhele a hanya ravumbirhi laha misaveni.”
Ku vuriwa yini hi loko u titwa u ri ni mikhumbulo ya vutomi bya nkarhi lowu hundzeke? Ku titwa hi ndlela yoleyo ku nga ha va ku vangiwa hi swiyimo swo hambana-hambana. Rungula ro tala leri hi ri kumaka ri hlayisiwa endhawini yo karhi leyi tumbeleke ya mianakanyo ya hina, leyi nga tirhiki ngopfu, hikwalaho ka leswi hi nga ta ka hi nga ri tirhisi hi ku hatlisa kumbe hi nkarhi wolowo. Loko mikhumbulo leyi rivariweke yi humelela, vanhu van’wana va yi teka tanihi vumbhoni bya leswaku va tsundzuka swilo swa vutomi bya nkarhi lowu hundzeke. Hambiswiritano, ntiyiso hi leswaku a wu kona nchumu lowu hi nga vulaka hi ku tiyisa leswaku i wa vutomi bya nkarhi lowu hundzeke handle ka vutomi lebyi hi byi hanyaka sweswi. Vunyingi bya vanhu lava nga kona emisaveni a va na yona mikhumbulo ya leswaku va tshame va hanya khale; naswona a va anakanyi leswaku va nga va va tshame va hanya enkarhini lowu nga hundza.