Ndzima Yo Sungula

Muprofeta Wa Xikwembu A Voningela Vanhu

1, 2. Hi swihi swiyimo swa namuntlha leswi dyisaka vanhu mbitsi?

ENKARHINI lowu hi hanyaka eka wona, swi tikomba onge a xi kona lexi munhu a tsandzekaka ku xi endla. Ku ya exibakabakeni, swilo leswi vanhu va kotaka ku swi endla hi ku tirhisa khompyuta, ku tirhisiwa ka swiaki swa xitekela hi tindlela to hambana-hambana ni tindlela tin’wana letintshwa ta sayense, swi nyike vanhu ntshembo lowuntshwa wa vutomi byo antswa—kumbexana ni byo leha.

² Xana swilo sweswo swi ku nyike ntiya-nhlana wa ku gula maloko etimbantini ta yindlu ya wena? Xana swi suse ku nyunganyungeka loku vangiwaka hi ku chava nyimpi? Xana swi kote ku tshungula vuvabyi kumbe ku tsuvula mabibi ya mbilu lama vaka kona loko u feriwe hi munhu loyi u n’wi rhandzaka? Doo! Vuswikoti bya munhu, hambileswi byi hlamarisaka, byi ni mindzilikana. Xiviko xa Nhlangano wa Worldwatch xi te: “Hi kote ku kuma ndlela ya ku ya en’wetini, hi endle tikhomphyuta leti rharhanganeke ni ku humesa swiaki swa xitekela eka munhu un’wana hi swi nghenisa eka un’wanyana. Kambe ni sweswi ha tsandzeka ku kumela vanhu va magidi ya timiliyoni mati yo tenga, a hi si swi kota ku sivela ku lova ka magidi ya swivumbiwa swin’wana kumbe ku khathalela swilaveko swa hina handle ko onha xibakabaka.” A swi hlamarisi leswi vo tala swi va tsonaka vurhongo loko va ehleketa hi vumundzuku bya vona, a va ku tivi lomu va nga yaka kona loko va lava ku suriwa mihloti ni ku nyikiwa ntshembo.

3. Hi xihi xiyimo lexi a xi ri kona eYuda eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E.?

³ Xiyimo lexi hi langutaneke na xona xi lave ku fana ni lexi vanhu va Xikwembu va tshameke va langutana na xona eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E. Hi nkarhi wolowo, Xikwembu xi rhume nandza wa xona Esaya leswaku a ya byela vaaki va Yuda rungula leri chavelelaka, hikuva a va lava ku chaveleriwa hakunene. Mpfilumpfilu lowu veke kona wu siye tiko ri hlakarile. Mfumo wa lunya wa Asiriya a wu ri kusuhi ni ku dumela tiko leri, laha vo tala a va hanya eku chaveni. Xana vanhu va Xikwembu a va ta ya eka mani leswaku a va kutsula? A va tivula vanhu va Yehovha, kambe va hlawule ku titshembela vanhu.—2 Tihosi 16:7; 18:21.

Ku Vonakala Loku Voningaka eMunyameni

4. Hi wahi marungula mambirhi lawa Esaya a rhumiweke leswaku a ya ma twarisa?

⁴ Hikwalaho ka ku xandzuka ka Vayuda, muti wa Yerusalema a wu ta lovisiwa, kutani vaaki va tiko ra Yuda va yisiwa evuhlongeni eBabilona. Ina a va ta vona xa ncila wa bulubulu. Yehovha u rhume muprofeta wakwe Esaya leswaku a profeta hi ta nkarhi lowu wa maxangu, kambe U tlhele a n’wi lerisa ku twarisa mahungu lamanene. Loko va hete malembe ya 70 va ri evuhlongeni, Vayuda a va ta ntshunxiwa eBabilona! Masalela lama tsakeke a ma ta tlhelela eSiyoni, ma va ni lunghelo ra ku pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso kwalaho. Hi rungula leri ri tsakisaka, Yehovha u tise ku vonakala exikarhi ka munyama, a tirhisa muprofeta wakwe.

5. Ha yini Yehovha a paluxe swikongomelo swakwe ka ha sele nkarhi wo leha swinene leswaku swi hetiseka?

⁵ Endzhaku ka loko Esaya a tsale vuprofeta byakwe, ku hele malembe yo tlula dzana Vayuda va ha tshama etikweni ra rikwavo. Kutani ke, hikwalaho ka yini Yehovha a paluxe swikongomelo swa yena ka ha sele nkarhi wo leha swonghasi leswaku swi hetiseka? Xana lava va tweke marito ya Esaya hi tindleve ta vona a va nga ta va va fe khale loko vuprofeta lebyi byi hetiseka? Ina, a va ta va va file. Hambiswiritano, leswi Yehovha a paluxeke timhaka teto eka Esaya, lava a va hanya loko ku lovisiwa Yerusalema hi 607 B.C.E. a va ta va ni rungula leri tsariweke ehansi ra vuprofeta bya Esaya. Sweswo a swi ta nyikela vumbhoni lebyi nga kanetekiki bya leswaku Yehovha hi “Loyi a vulaka ka ha ri eku sunguleni leswi nga ta humelela emakumu, ku sukela khale swinene a vula leswi nga si tshamaka swi endliwa.”—Esaya 46:10; 55:10, 11.

6. Hi tihi tindlela tin’wana leti Yehovha a tlakukeke ha tona ku tlula vanhu lava vhumbhaka?

⁶ I Yehovha ntsena loyi swi n’wi fanelaka ku vula marito wolawo. Munhu a nga swi kota ku vhumbha swa nkarhinyana lowu taka hi ku ya hi matwisiselo yakwe ya xiyimo xa politiki kumbe xa mahanyelo ya vanhu enkarhini wolowo. Kambe i Yehovha ntsena loyi hi ku pakanisa loku heleleke a vonaka leswi nga ta endleka hi nkarhi wo karhi, hambiloko swilo swa kona swi ta endleka endzhaku ka nkarhi wo leha. Nakambe a nga nyika malandza yakwe vuswikoti byo profeta hi swiendlakalo swo karhi ka ha sele nkarhi wo leha swinene leswaku swi endleka. Bibele yi ri: “Yehovha, Hosi leyi Lawulaka a nge endli nchumu a nga si hlavutela mhaka ya yena leyi nga xihundla eka malandza ya yena ku nga vaprofeta.”—Amosi 3:7.

Xana A Ku Ri “Va-Esaya” Vangani?

7. Swidyondzi swo tala swi yi kanete njhani mhaka ya leswaku Esaya hi yena a nga tsala buku yakwe, naswona ha yini?

⁷ Mhaka ya vuprofeta i nchumu lowu susumeteleke swidyondzi swo tala ku kaneta leswaku Esaya hi yena a tsaleke buku yakwe. Vaxopaxopi lava va ri hambi ko ba lexi dumaka, xiyenge xo hetelela xa buku leyi xi fanele xi tsariwe hi munhu loyi a hanyeke eka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., loko tiko ri ri evuhlongeni eBabilona kumbe loko ri vuyile. Hi ku ya hi vona, vuprofeta lebyi vulavulaka hi ku va tiko ra Yuda ri siyiwa ri ri rhumbi byi tsariwe loko se byi hetisekile, kutani va vula leswaku a ku nga ri vuprofeta nikatsongo. Vaxopaxopi lava va tlhela va vula leswaku endzhaku ka ndzima 40, buku ya Esaya yi veka timhaka onge hiloko Babilona wu ri wona mfumo lowu tlakukeke, naswona Vaisrayele a va ri evuhlongeni etikweni rero. Kutani va vula leswaku loyi a tsaleke xiyenge xo hetelela xa Esaya u fanele a xi tsale hi nkarhi wolowo—ku nga lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. Xana va ni xisekelo lexi tiyeke xo anakanya hi ndlela yoleyo? Doo!

8. Ku kanetiwa ka leswaku Esaya hi yena a nga tsala buku yakwe ku pfindluke rini, naswona ku hangalake njhani?

⁸ Ku kanetiwa ka leswaku Esaya hi yena a nga tsala buku yakwe ku tuvike hi lembe-xidzana ra vu-12 C.E. Loyi a lumekeke ritshwa ra kona i muhlamuseri wa Muyuda la vuriwaka Abraham Ibn Ezra. Encyclopaedia Judaica yi ri: “Loko a hlamusela hi buku ya Esaya, [Abraham Ibn Ezra] u vula leswaku xiyenge ya vumbirhi xa buku leyi, lexi sukelaka eka ndzima 40, xi tsariwe hi muprofeta loyi a hanyeke hi nkarhi lowu tiko a ri ri eVuhlongeni eBabilona ni loko ra ha ku Tlhelela eSiyoni.” Eka lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, mavonelo ya Ibn Ezra ma amukeriwe hi swidyondzi swo tala, ku katsa na Johann Christoph Doederlein, mutivi wa vukhongeri wa Mujarimani, loyi hi 1775 a humeseke buku yakwe leyi hlamuselaka Esaya ivi hi 1789 a humesa nkandziyiso wa vumbirhi. New Century Bible Commentary yi ri: “Swidyondzi hinkwaswo, handle ka leswi swi nga laviki ku cinca vonelo ra swona, sweswi swi pfumelelana ni vonelo ra Doederlein . . . ra leswaku vuprofeta lebyi kumekaka eka tindzima 40-66 ta buku ya Esaya a hi marito ya muprofeta Esaya la hanyeke eka lembe-xidzana ra vunhungu, kambe ma tsariwe endzhaku.”

9. (a) Buku ya Esaya yi avanyisiwe hi ndlela yihi? (b) Muhlamuseri un’wana wa Bibele u wu katsakanya njhani njhekanjhekisano lowu veke kona malunghana ni ku tsariwa ka buku ya Esaya?

⁹ Kambe njhekanjhekisano wa ku tsariwa ka buku ya Esaya a wu gimetanga kwalaho. Dyondzo ya leswaku ku ni Esaya wa vumbirhi—kumbe Deutero-Esaya—yi tswale mianakanyo ya leswaku swi nga endleka ku ve ni mutsari wa vunharhu.a Kutani buku ya Esaya yi tlhele yi ngundzuvanyiwa yi khavangeriwa hi tindzima to karhi, lerova xidyondzi xin’wana xi vula leswaku a swi tiviwi leswaku i muprofeta wihi loyi a tsaleke tindzima 15 na 16, kasi xidyondzi xin’wana xa kanakana leswaku tindzima 23 ku ya eka 27 ti tsariwe hi yena. Xin’wana xona xi vula leswaku Esaya a hi yena a nga tsala marito lama kumekaka eka tindzima 34 na 35. Ha yini? Hikuva mhaka ya kona yi fana swinene ni leyi kumekaka eka tindzima 40 ku ya eka 66, leti ana se a ku vuriwa leswaku ti tsariwe hi un’wana, hayi Esaya loyi a hanyeke eka lembe-xidzana ra vunhungu! Muhlamuseri wa Bibele, Charles C. Torrey, u katsakanya vuyelo bya mianakanyo yo tano. U ri: “‘Muprofeta wa le Vuhlongeni,’ loyi a tshameke a va ni ndhuma leyikulu, u tsongahatiwile a va mpheheleni, hikwalaho ka ku khavangeriwa ka buku yakwe yi avanyisiwa hi swicapila-capila swa tindzima.” Hambiswiritano, swidyondzi swin’wana a swi pfumelelani ni ku khavangeriwa ka buku ya Esaya hi ndlela yoleyo.

Vumbhoni Bya Leswaku Yi Tsariwe Hi Munhu Un’we

10. Nyika xikombiso xin’we xa ndlela leyi ku vekiwa ka marito hi ndlela leyi fanaka ebukwini hinkwayo ya Esaya, ku nyikaka vumbhoni bya leswaku yi tsariwe hi munhu un’we.

¹⁰ Ku ni xivangelo lexi twalaka xa ku pfumela leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we ntsena. Vumbhoni byin’wana hileswi marito man’wana ma vekiwaka hi ndlela leyi fanaka ebukwini hinkwayo. Hi xikombiso, xiga lexi nge “Mukwetsimi wa Israyele” xi kumeka minkarhi ya 12 eka Esaya tindzima 1 ku ya eka 39, ni minkarhi ya 13 eka Esaya tindzima 40 ku ya eka 66, kambe xiga lexi fanaka, lexi kombetelaka eka Yehovha, xi kumeka minkarhi ya tsevu ntsena exiphen’wini lexin’wana hinkwaxo xa Matsalwa ya Xiheveru. Ku tirhisiwa ka xiga lexi xi nga tolovelekangiki i vumbhoni bya leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we.

11. Hi kwihi ku fana loku nga kona exikarhi ka tindzima 1 ku ya eka 39 ni tindzima 40 ku ya eka 66 ta buku ya Esaya?

¹¹ Ku ni swilo swin’wana leswi yelanaka exikarhi ka Esaya tindzima 1 ku ya eka 39, na tindzima 40 ku ya eka 66. Swiyenge leswi swimbirhi swi ni swiga-ririmi swo hlawuleka leswi tirhisiwaka hi ku phindha-phindha, swo tanihi wansati loyi a nga ni switlhavi swa ku veleka ni “ndlela” kumbe “gondzo lerikulu.”b Nakambe ku vulavuriwa hi ku phindha-phindha hi “Siyoni,” rito leri tirhisiweke minkarhi ya 29 eka tindzima 1 ku ya eka 39, ni minkarhi ya 18 eka tindzima 40 ku ya eka 66. Kahle-kahle, buku ya Esaya hi yona yi vulavulaka ngopfu hi Siyoni ku tlula tibuku letin’wana ta Bibele! The International Standard Bible Encyclopedia yi vula leswaku vumbhoni byo tano “byi tiyisa leswaku buku leyi yi tsariwe hi munhu un’we, hikuva a swi nga ta koteka ku endla tano,” loko a yi tsariwe hi vanhu vambirhi, vanharhu kumbe ku tlula.

12, 13. Xana Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma swi kombisa njhani leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we?

¹² Vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we ntsena byi kumeka eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, lama huhuteriweke. Byona byi swi kombisa kahle leswaku Vakreste va lembe-xidzana ro sungula a va kholwa leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we. Hi xikombiso, Luka u hlamusela hi ta ndhuna ya Muetiyopiya leyi a yi hlaya mhaka leyi sweswi yi kumekaka eka Esaya ndzima 53, leyi vaxopaxopi vo tala va manguva lawa va vulaka leswaku yi tsariwe hi Deutero-Esaya. Kambe Luka u vula leswaku Muetiyopiya loyi a a “hlayela ehenhla marito ya muprofeta Esaya.”—Mintirho 8:26-28.

¹³ Nakambe, anakanya hi Matewu, mutsari wa Evhangeli, loyi a hlamuselaka ndlela leyi vutirheli bya Yohane Mukhuvuri byi ma hetisiseke ha yona marito ya vuprofeta lawa sweswi hi ma kumaka eka Esaya 40:3. Xana Matewu u vula leswaku i mani la tsaleke vuprofeta byebyo? Xana i Deutero-Esaya, loyi ni ku tiviwa a nga tiviwiki? Doo, hi ku kongoma u vula leswaku mutsari wa kona i “Esaya lowa muprofeta.”c (Matewu 3:1-3) Enkarhini wun’wana, Yesu u teke buku-nsongwa a hlaya marito lawa sweswi hi ma kumaka eka Esaya 61:1, 2. Loko a hlamusela mhaka leyi, Luka u ri: “A nyikiwa buku-nsongwa ya muprofeta Esaya.” (Luka 4:17) Epapileni leri Pawulo a ri tsaleleke Varhoma, u kombetela eka xiyenge xo sungula ni xo hetelela xa Esaya, kambe a nga nyiki vuthala bya leswaku ku ve ni mutsari un’wana handle ka Esaya hi byakwe. (Varhoma 10:16, 20; 15:12) Kunene, Vakreste va lembe-xidzana ro sungula ni ku swi anakanya a va nga swi anakanyi leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi vanhu vambirhi, vanharhu kumbe ku tlula.

14. Xana Tibuku-nsongwa ta Lwandle leri Feke ti voningela njhani emhakeni ya ku tsariwa ka Esaya?

¹⁴ Nakambe xiya vumbhoni bya Tibuku-nsongwa ta Lwandle leri Feke—ku nga matsalwa ya khale, lawa yo tala ya wona ma tsariweke emahlweni ka ku velekiwa ka Yesu. Tsalwa rin’wana ra voko, ra Esaya, leri vuriwaka Buku-nsongwa ya Esaya, ri tsariwe hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., naswona ri kaneta marito ya vaxopaxopi ya leswaku Deutero-Esaya hi yena loyi a hetiseke ku tsala buku leyi, a sukela eka ndzima 40. Njhani? Eka tsalwa leri ra khale, xiyenge lexi sweswi xi tivekaka xi ri ndzima 40 xi sungula elayinini yo hetelela ya kholumo, kasi xivulwa xa yona xo sungula xi helela eka kholumo leyi landzelaka. Swi le rivaleni leswaku enkarhini wolowo, mhaka leyi mbamberiwaka ya leswaku ku ve ni mutsari un’wana wa buku leyi, kumbe yi avanyisiwe hi swiyenge swo karhi, a yi nga ri kona emianakanyweni ya mukopi.

15. Xana Flavius Josephus, n’wamatimu wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula u ri yini hi ta vuprofeta bya Esaya lebyi vulavulaka hi Korexe?

¹⁵ Xo hetelela, xiya vumbhoni bya Flavius Josephus, n’wamatimu wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula. U vula leswaku vuprofeta bya Esaya malunghana na Korexe byi tsariwe eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., a tlhandlekela ni leswaku Korexe a a byi tiva vuprofeta lebyi. Josephus u tsale a ku: “Korexe u tive swilo leswi hi ku hlaya buku ya vuprofeta lebyi a byi ri ni malembe ya madzana mambirhi na khume byi tsariwe hi Esaya.” Hi ku ya hi Josephus, ku tiva vuprofeta lebyi swi nga ha va swi pfunetile emhakeni ya ku tiyimisela ka Korexe ku tlherisela Vayuda eka rikwavo, hikuva Josephus u tsala leswaku Korexe u “swi navele hi mbilu hinkwayo ku endla leswi tsariweke.”—Jewish Antiquities, Buku XI, ndzima 1, ndzimana 2.

16. Ku nga vuriwa yini hi marito ya vaxopaxopi ya leswaku exiphen’wini xo hetelela xa buku ya Esaya, tiko ra Babilona ri hlamuseriwa ri ri mfumo lowu tlakukeke?

¹⁶ Hilaha ku vuriweke hakona eku sunguleni, vaxopaxopi vo tala va vula leswaku ku sukela eka Esaya ndzima 40 ku ya emahlweni, mfumo wa Babilona wu hlamuseriwa wu ri lowu tlakukeke, naswona ku vulavuriwa hi Vaisrayele ana se va ri evuhlongeni. Xana sweswo a swi kombisi leswaku mutsari u hanye eka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E.? Nikatsongo. Mhaka hi leswaku ni le mahlweni ka ndzima 40 ya Esaya, minkarhi yin’wana muti wa Babilona wu hlamuseriwa wu ri mfumo lowu tlakukeke emisaveni. Hi xikombiso, eka Esaya 13:19, muti wa Babilona wu vuriwa “xikhavisi xa mimfumo” kumbe, hi ku ya hi mavekelo ya Today’s English Version, wu vuriwa “mfumo wo xonga swinene ku tlula hinkwayo.” Swi le rivaleni leswaku marito lawa a ku ri vuprofeta, tanihi leswi muti wa Babilona wu veke mfumo wa misava endzhaku ka malembe yo tlula dzana. Muxopaxopi un’wana u “tlhantlha” mhaka leyi yi vuriwaka xiphiqo hi ku vula leswaku Esaya 13 yi tsariwe hi munhu un’wana! Kambe Bibele yi tala ku veka swiendlakalo swa nkarhi lowu taka swi twala onge ana se swi hetisekile. Mavekelo yo tano ma kandziyisa mhaka ya leswaku vuprofeta bya kona byi ta hetiseka hakunene. (Nhlavutelo 21:5, 6) Kunene, i Xikwembu xa vuprofeta bya ntiyiso ntsena lexi nga vulaka marito lama nge: “Ndzi twarisa swilo leswintshwa. Swi nga si humelela, ndzi mi twisa swona.”—Esaya 42:9.

Buku Leyi Tameleke Vuprofeta Lebyi Tshembekaka

17. Xana ku cinca ka mavekelo ya timhaka ku sukela eka Esaya ndzima 40 ku ya emahlweni ku nga hlamuseriwa njhani?

¹⁷ Kutani vumbhoni lebyi byi yisa emakun’wini wahi? Leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we la huhuteriweke. Hi malembe-xidzana yo tala, buku leyi yi hangalasiwe evanhwini yi hlanganile, hayi yi avanyisiwe yi va tibuku timbirhi kumbe ku tlula. Ina, van’wana va nga vula leswaku ku sukela eka ndzima 40 ku ya emahlweni, mavekelo ya timhaka ya buku ya Esaya a ma fani ni yo sungula. Kambe, tsundzuka leswaku Esaya u hete malembe ya 46 kumbe ku tlula, a ri muprofeta wa Xikwembu. Hi nkarhi wolowo, a swi nga ta hlamarisa loko rungula ni mavekelo yakwe ya timhaka ma cinca hi ndlela yo karhi. Ina, ntirho lowu Xikwembu xi wu nyikeke Esaya a ku nga ri ku twarisa switsundzuxo leswi fehlaka swa vuavanyisi ntsena. Nakambe a a fanele a hundzisa marito ya Yehovha lama nge: “Chavelelani, chavelelani vanhu va mina.” (Esaya 40:1) Vanhu lava Xikwembu xi endleke ntwanano na vona a va ta chaveleriwa hakunene hi xitshembiso xa xona xa leswaku Vayuda a va ta tlhelela eka rikwavo loko ku hele malembe ya 70 va ri evuhlongeni.

18. Hi yihi nhloko-mhaka ya buku ya Esaya leyi nga ta tlhuvutsiwa ebukwini leyi?

¹⁸ Tindzima to tala ta buku ya Esaya leti tlhuvutsiwaka ebukwini leyi ti vulavula hi ku ntshunxiwa ka Vayuda evuhlongeni eBabilona.d Byin’wana bya vuprofeta lebyi byi hetiseka enkarhini wa hina, hilaha hi nga ta vona hakona. Ku tlula kwalaho, ebukwini ya Esaya hi kuma vuprofeta lebyi hlamarisaka lebyi hetisekeke hi nkarhi wa ku hanya—ni ku fa—ka N’wana wa Xikwembu la tswariweke a ri swakwe. Ina, malandza ya Xikwembu ni vanhu van’wana emisaveni hinkwayo, va ta pfuneka loko va dyondza vuprofeta bya risima lebyi tameriweke hi buku ya Esaya. Kunene, vuprofeta lebyi i rivoningo eka vanhu hinkwavo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

Vumbhoni Bya Nkambisiso Wa Ku Cinca Ka Ririmi

Nkambisiso wa ririmi—lowu lavisisaka ku cinca ka ririmi loku tumbeleke loku vaka kona endzhaku ka malembe yo tala—wu nyikela vumbhoni byin’wana bya leswaku buku ya Esaya yi tsariwe hi munhu un’we. Loko xiyenge xin’wana xa Esaya a xi tsariwe eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., ivi xin’wanyana xi tsariwa endzhaku ka malembe ya 200, Xiheveru lexi tirhisiweke eka xiyenge xo sungula a xi nga ta fana ni lexi tirhisiweke eka xiyenge xa vumbirhi. Kambe hi ku ya hi vulavisisi lebyi humesiweke eka Westminster Theological Journal, “vumbhoni bya nkambisiso wa ku cinca ka ririmi byi swi seketela hi ku helela leswaku Esaya 40-66 yi tsariwe tiko ri nga si yisiwa evuhlongeni.” Mutsari wa nkambisiso wa kona u gimete hi ku: “Loko swidyondzi leswi xopaxopaka swi tiendla xikhongolotana xa nsindziso hi ku vula leswaku buku ya Esaya yi fanele yi tsariwe hi nkarhi wa vuhlonga kumbe endzhaku ka byona, swi kanetana ni vumbhoni bya nkambisiso wa ku cinca ka ririmi.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Xiyenge xa Buku-nsongwa ya Esaya ya Lwandle leri Feke. Laha ndzima 39 yi gimetaka kona ku kombisiwe hi nseve

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12, 13]

Esaya u profete hi ta ku ntshunxiwa ka Vayuda, ka ha sele malembe ya 200