Ndzima Yo Sungula
Muprofeta Wa Khale La Nga Ni Rungula Ra Manguva Lawa
1, 2. (a) Hi xihi xiyimo xo biha lexi hi xi vonaka namuntlha emisaveni? (b) Xirho xin’wana xa huvo xa le United States xi ku phofule njhani ku karhateka ka xona hi ku onhaka ka vanhu?
XANA u kona munhu loyi a nga swi tsakeriki ku kuma ku wisa eka swiphiqo leswi vanhu va langutanaka na swona namuntlha? Kambe, hakanyingi leswi hi swi navelaka a hi swi kumi! Hi navela ku rhula, kambe hi kayakayisiwa hi nyimpi. Hi rhandza nawu ni ntshamiseko, kambe a hi swi koti ku sivela ku andza ka vugevenga, ku pfinya ni ku dlaya. Ha swi navela ku tshemba vaakelani, kambe hi boheka ku lotlela tinyangwa leswaku hi sirheleleka. Hi rhandza vana va hina naswona hi ringeta ku va laya khwatsi, kambe hakanyingi va kuciwa hi tintangha ta vona.
2 Hi nga pfumelelana na Yobo, loyi a vuleke leswaku vutomi bya munhu byo koma byi “taleriwe hi ku karhateka.” (Yobo 14:1) Sweswo swi tikomba swi ri tano swinene namuntlha, hikuva vutomi bya vanhu byi ya byi onhaka hi ndlela leyi nga si tshamaka yi va kona. Xirho xin’wana xa huvo xa le United States xi te: “Sweswi Nyimpi ya Vusukumbele yi herile, kambe misava yi taleriwe swinene hi ku rihisela ni nsele exikarhi ka tinxaka, swivongo ni vukhongeri. . . . Mahanyelo ya hina a ma ha ri manene nikatsongo lerova vantshwa vo tala se va hlangane tinhloko, va hele matimba naswona va khome nyarhi hi timhondzo. Hi langutana ni vuyelo bya ku honisa ka vatswari ntirho wa vona, ku dlaya vukati, ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha, ku tika ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi, vana lava tshikaka xikolo, ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha ni switarata leswi teleke madzolonga. Swi fana ni loko yindlu ya hina, leyi endzhaku ko pona ku tsekatseka lokukulu ka misava loku ku nga Nyimpi ya Vusukumbele, sweswi se yi dyiwa hi muhlwa.”
3. Hi yihi buku ya Bibele leyi ngopfu-ngopfu yi nyikaka ntshembo wa nkarhi lowu taka?
3 Hambiswiritano, ntshembo hi na wona. Emalembeni ya kwalomu ka 2 700 lama hundzeke, Xikwembu xi huhutele wanuna wa le Vuxa Xikarhi leswaku a vula vuprofeta lebyi tlhandlamanaka lebyi nga ni nhlamuselo yo hlawuleka namuntlha. Marungula lawa ma tsariwe ebukwini ya Bibele leyi thyiweke vito ra muprofeta yoloye—ku nga Esaya. Xana Esaya a a ri mani, naswona ha yini hi nga vulaka leswaku vuprofeta byakwe lebyi tsariweke kwalomu ka magidi manharhu ya malembe lama hundzeke, i rivoningo eka vanhu hinkwavo namuntlha?
Wanuna Wo Lulama eMinkarhini Ya Mpfilumpfilu
4. Esaya a a ri mani, naswona xana a a ri muprofeta wa Yehovha hi nkarhi wihi?
4 Eka ndzimana yo sungula ya buku yakwe, Esaya u tivula “n’wana wa Amotsi,”a naswona u hi byela leswaku a a ri muprofeta wa Xikwembu “emasikwini ya Uzhiya, Yohatama, Akazi na Hezekiya, tihosi ta Yuda.” (Esaya 1:1) Sweswo swi vula leswaku Esaya u hambete a ri muprofeta wa Xikwembu etikweni ra Yuda kwalomu ka malembe ya 46, kumbexana ku sukela eku heleni ka ku fuma ka Uzhiya—kwalomu ka lembe ra 778 B.C.E.
5, 6. Hi swihi swilo leswi kumbexana a swi endleka evuton’wini bya ndyangu wa Esaya, naswona ha yini?
5 Leswi hi swi tivaka hi ta vutomi bya Esaya a swi nyawuli loko swi ringanisiwa ni leswi hi swi tivaka hi vaprofeta van’wana. Ha swi tiva leswaku a a tekile ni leswaku u vitane nsati wakwe a ku i “muprofeta wa xisati.” (Esaya 8:3) Hi ku ya hi Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature ya McClintock na Strong, ku n’wi vitana hi ndlela leyi swi kombisa leswaku vutomi bya Esaya, tanihi wanuna la tekeke “a byi nga fambisani ni ntirho wakwe ntsena, kambe a byi tlhela byi pfumelelana na wona hi ku helela.” Swi nga ha endleka leswaku, kukota vavasati vo karhi lava chavaka Xikwembu va Israyele wa khale, nsati wa Esaya a a ri ni xiavelo xakwe xa vuprofeta.—Vaavanyisi 4:4; 2 Tihosi 22:14.
6 Esaya ni nsati wakwe a va ri ni vana vambirhi va majaha, un’wana ni un’wana wa vona a a thyiwe vito leri vulaka swo karhi hi tlhelo ra vuprofeta. Mativula ya vona, ku nga Xeyara-yatubu, u fambe swin’we na Esaya loko a yisa marungula ya Xikwembu eka Hosi Akazi wo homboloka. (Esaya 7:3) Swi le rivaleni leswaku Esaya ni nsati wakwe a va katsa ndyangu wa vona hinkwawo evugandzerini bya Xikwembu—lexi i xikombiso lexinene eka mimpatswa leyi tekaneke namuntlha!
7. Hlamusela swiyimo swa tiko ra Yuda esikwini ra Esaya.
7 Esaya ni ndyangu wakwe a va hanya eka nguva leyi a yi ri ni mpfilumpfilu ematin’wini ya tiko ra Yuda. Hasahasa ya politiki a yi andzile, etihubyeni a ku hanyiwa hi ku ba mati, kasi vukanganyisi a byi onhe xisekelo xa vukhongeri eka vaaki. Switsunga a swi lemiwe hi tialitari ta swikwembu swa mavunwa. Kasi tihosi tin’wana a ti hlohlotela vugandzeri bya vuhedeni. Hi xikombiso, Akazi a a nga ri na mhaka ni ku gandzeriwa ka swikwembu swa hava loku a ku endliwa hi vanhu lava a a va fuma kambe na yena hi byakwe a a swi gandzela, vana vakwe “u va hundzise endzilweni” ku nga mukhuva wo endla xitlhavelo eka Moleke xikwembu xa le Kanana.b (2 Tihosi 16:3, 4; 2 Tikronika 28:3, 4) Hinkwaswo leswi swi endleke eka vanhu lava a va endle ntwanano wa vuxaka na Yehovha!—Eksoda 19:5-8.
8. (a) Xana Hosi Uzhiya na Hosi Yohatama va veke xikombiso xihi, naswona xana vanhu va pfumerile ku rhangeriwa hi vona? (b) Xana Esaya u xi kombisise ku yini xivindzi exikarhi ka vanhu lava a va xandzuka?
8 Leswi nkhensekaka hileswaku vanakulobye van’wana va Esaya—ku katsa ni vafumi va nga ri vangani—va ringete ku hoxa xandla eka vugandzeri lebyi tengeke. Un’wana wa vona a ku ri Hosi Uzhiya, loyi a endleke “leswi lulameke ematihlweni ya Yehovha.” Kambe, eku fumeni ka yena vanhu a va ha “endla xitlhavelo ni ku mbulukisa xitlhavelo etindhawini leti tlakukeke.” (2 Tihosi 15:3, 4) Hosi Yohatama na yena “[u] hambet[e] a endla leswi lulameke ematihlweni ya Yehovha.” Hambiswiritano, “vanhu a va ha endla swo biha.” (2 Tikronika 27:2) Ina, evutirhelini byo tala bya vuprofeta bya Esaya, mfumo wa Yuda a wu ri exiyin’weni lexi hlomulaka mbilu hi tlhelo ra moya ni ra mahanyelo. Hi xitalo, vanhu va kona a va honisa nkucetelo wihi ni wihi lowunene wa tihosi ta vona. Ina, ku yisa marungula ya Xikwembu eka vanhu lava vo oma tinhloko a swi nga ta va xiavelo xo olova. Nilokoswiritano, loko Yehovha a vutise xivutiso lexi nge, “Xana ndzi ta rhuma mani, i mani la nga ta hi yela?” Esaya a nga kanakananga. U angurile a ku: “Hi mina loyi! Ndzi rhume.”—Esaya 6:8.
Rungula Leri Ponisaka
9. Xana vito ra Esaya ri vula yini, naswona sweswo swi fambisana njhani ni nhloko-mhaka ya buku yakwe?
9 Vito ra Esaya ri vula leswaku “Ku Ponisa Ka Yehovha,” naswona sweswo swi nga ha vuriwa nhloko-mhaka ya rungula rakwe. Ina, vuprofeta byin’wana bya Esaya i bya ku avanyisa. Kambe, mhaka ya ku ponisa yi nga famba emahlweni. Hi ku phindha-phindha, Esaya u rungule ndlela leyi Yehovha a a ta kutsula ha yona Vaisrayele evukhumbini bya le Babilona hi nkarhi wa kona, a pfumelela masalela ma tlhelela eSiyoni kutani a tlherisela tiko eka vuxongi bya rona byo sungula. A swi kanakanisi leswaku Esaya u tsakisiwe swinene hi lunghelo ra ku vula ni ku tsala vuprofeta lebyi vulavulaka hi ku vuyeteriwa ka Yerusalema la rhandzekaka!
10, 11. (a) Ha yini hi navela ku tiva leswi tameriweke hi buku ya Esaya namuntlha? (b) Xana i yini leswi buku ya Esaya yi swi vulaka hi Mesiya?
10 Kambe, xana marungula lawa ya ku avanyisa ni ya ku ponisa ma hi khumbisa ku yini? Lexi tsakisaka, Esaya a nga profeteli ku vuyerisa mfumo wa Yuda wa tinxaka timbirhi ntsena. Hilaha ku hambaneke, marungula yakwe ma vula mhaka ya nkoka esikwini ra hina. Esaya u nyika nhlamuselo yo xonga ya ndlela leyi Mfumo wa Xikwembu wu nga ta yi tisa ha yona mikateko leyikulu emisaveni ya hina ku nga ri khale. Emhakeni leyi, xiyenge lexikulu xa matsalwa ya Esaya xi vulavula hi Mesiya loyi a vuriweke ka ha ri emahlweni, loyi a a ta va Hosi ya Mfumo wa Xikwembu. (Daniyele 9:25; Yohane 12:41) Kunene a swi endlekanga hi xiwelo leswi mavito lama nge Yesu na Esaya ma nga ni mongo lowu kahle-kahle wu nga wun’we, hikuva vito ra Yesu ri vula leswaku, “Yehovha I Ku Ponisa.”
11 Ina, Yesu u tswariwe eka malembe-xidzana ya nkombo ya le ndzhaku ka nkarhi wa Esaya. Kambe, vuprofeta bya Mesiya lebyi nga ebukwini ya Esaya byi tamele vuxokoxoko hinkwabyo naswona byi kongomile lerova byi hlayeka tanihi rungula ra mbhoni yo swi vona hi mahlo ya vutomi bya Yesu emisaveni. Buku yin’wana yi boxe leswaku hikwalaho ka leswi, minkarhi yin’wana buku ya Esaya yi vitaniwa “Evhangeli ya Vuntlhanu.” Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi Esaya ku nga buku ya Bibele leyi Yesu ni vaapostola vakwe hakanyingi a va tshaha eka yona leswaku va kombisa loyi a nga Mesiya.
12. Ha yini hi fanele ku dyondza buku ya Esaya hi ku hiseka?
12 Esaya u nyika nhlamuselo yo saseka ya “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa” laha “hosi yi [nga] ta fuma hi ku tshembeka” kutani tihosana ti fuma hi vululami. (Esaya 32:1, 2; 65:17, 18; 2 Petro 3:13) Xisweswo buku ya Esaya yi vulavula hi ntshembo lowu tsakisaka wa Mfumo wa Xikwembu, ehansi ka Mesiya ku nga Yesu Kreste, Hosi leyi vekiweke exiluvelweni. Mawaku ndlela leyi swi hi khutazaka ha yona ku hanya siku ni siku hi ri karhi hi langutele “ku ponisiwa hi [Yehovha]”! (Esaya 25:9; 40:28-31) Kutani, a hi hisekeleni ku kambisisa rungula ra risima leri nga ebukwini ya Esaya. Loko hi ri karhi hi ri kambisisa, ntshembo wa hina eswitshembisweni swa Xikwembu wu ta tiyisiwa. Nakambe, hi ta pfuniwa leswaku hi va ni ntshembo lowukulu wa leswaku Yehovha hakunene i Xikwembu xa ku ponisiwa ka hina.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Tata wa Esaya, ku nga Amotsi, a hi Amosi loyi a profeteke eku sunguleni ka ku fuma ka Uzhiya, loyi a tsaleke buku ya Bibele leyi thyiweke vito rakwe.
b Van’wana va vula leswaku ku ‘hundza endzilweni’ swi nga ha vula mukhuva wo basisiwa ntsena. Kambe, emhakeni leyi swi tikomba onge xivulwa lexi xi vula xitlhavelo xa xiviri. A swi kanakanisi leswaku ku endliwa ka switlhavelo hi vana a wu ri mukhuva wa Vakanana ni Vaisrayele lava gwineheke.—Deteronoma 12:31; Pisalema 106:37, 38.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Esaya A A Ri Mani?
NHLAMUSELO YA VITO: “Ku Ponisa Ka Yehovha”
NDYANGU: A a tekile, a ri ni vana vambirhi va majaha
LAHA A A TSHAMA KONA: Yerusalema
MALEMBE YA NTIRHO: Kwalomu ka malembe ya 46, ku sukela kwalomu ka 778 B.C.E. ku ya endzhaku ka 732 B.C.E.
TIHOSI TA YUDA TA NKARHI WAKWE: Uzhiya, Yohatama, Akazi na Hezekiya
VAPROFETA VA NKARHI WAKWE: Mikiya, Hosiya na Odedi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]
Esaya ni nsati wakwe a va gandzela Xikwembu swin’we ni ndyangu hinkwawo