Ntirho Lowu Antswisiweke Wa Vavasati eMinkarhini Ya Manguva Lawa
ENDZHAKU hi 1906 Czar Nicholas wa Russia u amukele xikombelo lexi humaka eka vavasati va varimi va Russia lexi, exikarhi ka swilo swin’wana, xi nga te:
“Eka tinxaka to tala vavasati va ntlawa wa varimi va hanye handle ko va ni malunghelo wahi ni wahi. . . . A hi xiyiwi hi ri vanhu, kambe, swiharhi swa ndzhwalo ntsena. Hi lava ku dyondzisiwa ku hlaya ni ku tsala; hi lava leswaku vana va hina va xisati va nyikiwa tindhawu to dyondza eka tona leti fanaka ni ta vana va hina va xinuna. . . . Ha swi tiva leswaku ha honisa, kambe a hi fanelanga ku soriwa.”
Xiyimo xexo lexi khomisaka gome xi hambana swinene ni nhlamuselo leyi Bibele yi yi nyikaka hi ta wansati lonene ni loyi a xiximiwaka, yi n’wi languta tanihi xikombiso lexi faneriwaka ni ku tekeleriwa ni ku dzunisiwa. (Swivuriso 31:10-31) Kambe, nhlamuselo leyi humaka eRussia yi kombisa ntiyiso lowu vuriweke khale eBibeleni hi Hosi yo tlhariha Solomoni: “Ni laha v̌anhu v̌a fumaka henhla ka v̌aṅwana ku v̌a endla ŝo biha.” (Eklesiasta 8:9) Entiyisweni ku vaviseka koloko a ku hikeriwanga eka vavanuna. Ndzimana yi nga ha anamisiwa yi vula ku: ‘Vavanuna va fume vavanuna van’wana ni vavasati hi ku va endla leswo biha.’ Kambe mayana ku cinca eka vavasati vo tano, hi laha xiyimo eRussia xi kombisaka ha kona!
Namuntlha, “vo tala va madokodela ni vadyondzisi va Soviet i vavasati. Vavasati va fikelela kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu wa ntsengo wa nhlayo ya van’watiikhonomi na nharhu xa mune wa vatirhi va ntumbuluko. Makume mune wa tiphesente ta lava va tirhaka eka sayense i vavasati . . . Eka gidi rin’wana ni rin’wana ra vavasati lava ngheneleke ikhonomi ya tiko, 862 va ni dyondzo ya le henhla kumbe ya le hansi (va hetile kumbe va nga hetanga).”—Women in the USSR.
Vavasati Eka Politiki
Leswi swi endlekeke eRussia swi humelerile hi mpimo lowukulu kumbe lowuntsongo ematikweni man’wana yo tala. Tiko ro sungula ro nyika vavasati lunghelo ro hlawula a ku ri New Zealand, le ndzhaku hi 1893. Exikarhi ka 1917 na 1920, va nyikiwe lunghelo rero eRussia, Great Britain, United States ni le Canada, eSwitzerland va boheke ku yima ku fikela hi 1971, hambi leswi vavasati va le Swiss a va va ni xivandla xa politiki.
Namuntlha, vavasati a va hlawuli kunene ntsena kambe va phikizana ni vavanuna hi swivandla swa politiki. Israyele ri ve ni holobye-nkulu wa wansati, Golda Meir, na India ri endle tano, Indira Gandhi. Sweswinyana, vavasati va hlawuriwe tanihi vaholobye-nkulu eGreat Britain na Yugoslavia. Eka Huvo ya Soviet ya Russia, 492, kumbe exikarhi ka 30 na 40 wa tiphesente, i vavasati. Wansati sweswi i xirho xa Huvo-nkulu ya U.S., naswona eka tsima ra vupresidente ra 1984, wansati a ku ri ro sungula a va matsalana wa xandla xa presidente wa ntlawa lowukulu wa politiki. EFurwa vavasati va ni kwalomu ka 15 wa tiphesente ta mintirho hinkwayo ya le hubyeni.
Vavasati eNtirhweni
Ematshan’wini ya mimfungho leyi nge “Vavanuna eNtirhweni,” yo tala eUnited States sweswi yi ri “Vanhu Lava Tirhaka.” Hikwalaho ka yini? Hikwalaho ka ku cinca entirhweni wa vavasati eka ntlawa wa ikhonomi. Nhlayo ya vavasati lava tirhaka ehandle ka le kaya yi phindhiwe kambirhi eka malembe ya 25 lama hundzeke. Vavasati va tamele 27 wa tiphesente ta mintirho ya le hofisini le ndzhaku hi 1970; 14 wa malembe endzhakunyana, vavasati va tamele 65 wa tiphesente eka tona. Eka van’wana, ku va ni ntirho i xilaveko xa ikhonomi; eka van’wana, i ku swi rhandza. Eka tindhawu tin’wana, miholo ya vavanuna ni vavasati lava endlaka ntirho lowu fanaka hakantsongo-ntsongo yi sungula ku ringana.
Eka Dyondzo, Vutshila Ni Vukhongeri
Vavasati emisaveni hinkwayo va endle nhluvuko lowu xiyekaka malunghana ni dyondzo. Nhlayo ya vavasati eswikolweni yi engeteleke ku suka eka 95 wa timiliyoni hi 1950 yi ya eka 390 wa timiliyoni hi 1985. ESpain 25 wa malembe lama hundzeke, a ku ri ni vavasati lava nga dyondzekangiki lava phindhiweke kambirhi ku tlula vavanuna. Hi 1983 xiyimo a xi antswisiwe ngopfu lerova 30 wa tiphesente ta swichudeni swa le kholichi a ku ri vavasati. Women in Britain yi vika “ku engeteleka lokukulu ka nhlayo ya swichudeni swa vavasati swa le yunivhesiti swa nkarhi hinkwawo.”
Hi malembe yo tala, vavasati va dume ngopfu exivandleni xa vuyimbeleri tanihi van’watisolo, hi rito na hi swichayachayani. Kambe eUnited States emahlweni ka 1935, vavasati lava a va tlanga tiokhestra a ku ri lava tivaka haripa ntsena, ntirho lowu vavanuna a va vonaka va wu papalata. Hi laha ku hambaneke, sweswi 40 wa tiphesente ta lava va tlangaka eka tiokhestra letikulu, ta swifundza ni madoroba i vavasati.
Ku ve ni ku engeteleka loku fanaka exivandleni xa vukhongeri. Vavasati vo tala va tsarisile eswikolweni swa vufundhisi, lerova eUnited States ku sukela eka 29 ku ya eka 52 wa tiphesente ta swichudeni swo tano i vavasati. Vavasati va humelela eka tipolitiki, naswona ku na varabi va vavasati. Kwalomu ka 11 wa tiphesente ta vafundhisi va le Swiss i vavasati, naswona ku na vaprista va vavasati va Anglican eVuxeni. The New York Times (February 16, 1987) yi te “ku na 968 wa vavasati lava vekiweke eka Kereke ya Episcopal.”
Hi Mbuyelo Wihi?
Kutani ku hava ku kanakana leswaku xiyimo xa vavasati xi hundzuke ngopfu eminkarhini ya sweswinyana. U nga ha va u vonile kumbe u twe hi ta ku hundzuka loku hi wexe. Kambe xivutiso lexi xi fanele ku vutisiwa: Xana ku hundzuka loku hinkwako ku ve nkateko lowu nga hlanganisiwangiki?