Timali Ta Khale Ti Tiyisa Ntiyiso Wa Vuprofeta
TIMALI leti rilaka exikhwameni kumbe enkwameni wa wena ti nga ha rhwala rungula rintsongo handle ka sweswo u nga kota ku xava nchumu wuntsongo. Kambe timali tin’wana ti rhwala rungula leri nga ni ntikelo swinene.
Hi ku anghwetla endzhaku ka rifu rakwe, Yesu u profete leswaku ku lovisiwa lokukulu a ku ta ta ehenhla ka Yerusalema, ntsindza wa tiko leri nga tshembekiki ra Israyele. (Matewu 23:37–24:2) Yesu u te: “Kutaku loko mi vona muti wa Yerusalema wu rhendzeriwile hi tinyimpi, tivani leswaku ku hangalasiwa ka wona ku kusuhi. Hi nkarhi wolowo, lava nge Yudiya, a va tsutsumele etintshaveni . . . hikuva masiku wolawo i masiku ya ku rihiseta, lawa hinkwaswo leswi tsariweke swi nga ta hetiseka ha wona.”—Luka 21:20-22.
Enkarhini wolowo, Vayuda a va ri ehansi ka vulawuri lebyi tiyeke bya Rhoma leyi nga ni matimba. Manuku ke, vuprofeta bya Yesu a byi ta va ntiyiso hi ndlela yihi? Ina, Vayuda va tshukisiwile hi 66 C.E. Cestius Gallus u rhangele mavuthu lama nga ni matimba ya Rhoma ku lwisana na vona ivi a rhendzela na Yerusalema, hi laha Yesu a a vhumbe ha kona. Endzhaku, hikwalaho ka xivangelo lexi nga tivekiki, Varhoma va tlhelele endzhaku hi ku hatlisa. Vaxandzuki va tsakele ku hlula loku vonakeke ku vula ntshunxeko eku heteleleni. Va lahle ni timali, to fana ni leyi yi vonakaka laha. (Tinomboro 1, 2)
Kambe vadyondzisiwa va Kriste a va kanganyisiwanga. Hi ku hlayisa xitsundzuxo xo ‘tsutsumela etintshaveni,’ va siye makaya ya vona eYudiya. Va tsutsumele eNambyeni wa Yordani va wu pela, endzhaku va ya en’walungu ku ya tshama ePella. Kambe xana sweswo a swi laveka, tanihi leswi malembe ma nga ri mangani ma hundzeke naswona Vayuda eYerusalema va tshameke va ntshunxekile? Hambi leswi Vayuda volavo a va ri na timali ta vona vini, ku nga ri khale a va nga ta kuma swakudya swo swi xava hi tona. Ha yini?
Languta eka mali leyi kombisiweke hi tinomboro 3 na 4. Xana wa yi vona nhloko ya Vespasian jenerala wa Rhoma, loyi a a vekeriwe ku siva Cestius Gallus. Hi ku ya hi Encyclopædia Britannica, Vespasian a a ta “rhangela nyimpi eYudiya, leyi a yi xungeta mpfilumpfilu lowu tolovelekeke eVuxeni hinkwako, hikwalaho ka mianakanyo leyi hangalakeke swinene eswiyengeni sweswo ya leswaku eYudiya a ku ta huma vafumi va nkarhi lowu taka va misava. Vespasian, loyi a a ri na masungulo lama tiyeke ya vukholwa-hava, u endliwe leswaku a tshemba leswaku yena hi byakwe a a ta hetisisa ku langutela loku.” N’wamatimu Josephus u hlamusela tinyimpi leti veke kona hi ku hiseka. Endzhaku ka loko Vespasian a ve mufumi hi 69 C.E., n’wana wakwe Tito u yise nyimpi emahlweni, a rhendzela na Yerusalema. Ku sika ni ku chava swi hlasele lava kumiweke va ri endzeni. Loko muti wu wile, marhangu ya wona ya hlanhlekile naswona tempele ya wona yi herisiwile.
Ku lahlekeriwa ka vanhu eka lava va honiseke xitsundzuxo xa Yesu a ku ri kwihi? “Eka hafu ya vavanuna lava sikeke va sirhelete khokholo ra vona hi xivindzi lexi hlamarisaka, va lahlekeriwa hi gidi ra madzana ra swirho swa vona eku lweni. Vo tala nakambe, loko va sindzisiwe ku vona xivono lexi chavisaka xa ku lovisiwa lokukulu, loku khomisaka tingana ni loku heleleke ka tempele ya vona leyo kwetsima, va yisiwe evuhlongeni, vo tala va vona va sindzisiwa . . . ku tirha tanihi valwi lava dlayanaka kumbe vahloti lava nga pfuneki nchumu va swihari swa nhova ‘emintlangwini’ leyi hlaleriwaka leyi Tito la hlulaka a yi lunghiseleleke.”—Coins of Bible Days.
Buku leyi yi hlamusela leswaku hi 71 C.E., Vespasian na Tito hi mukhuva wo hlula va machele eRhoma ku ya tlangela ku hlula loku. Kambe “lexi tiyiselaka ngopfu ku tlula mavuthu wahi ni wahi kumbe minkhuvo a ku ri ‘ku hlula’ ko tala ka timali.” Yin’wana a ku ri mali leyi ya nsuku (Nomboro 5) leyi humesiweke hi Vespasian ku tlangela ku hlula ka Rhoma ka Yudiya.
Hambi leswi Vayuda vo tala va nga ha vaka va sole nhlamuselo ya Yesu ya vuprofeta ehenhleni ka makumu ya mafambiselo ya Xiyuda, marito yakwe ya ve ntiyiso, hi laha timali leti ti tiyisaka ha kona. Nakambe vuprofeta bya Yesu byi na ku hetiseka lokukulu namuntlha, byi komba nhlomulo lowu tshinelaka wa mafambiselo ya sweswi ya swilo ya misava hinkwayo. U tikolota ku dyondza leswi rungula leri ra namuntlha ri nga swona ni ndlela leyi u nga papalataka ku hlaseriwa hi nhlomulo lowu wu tshinelaka.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 31]
1. Xiya: Mali ya koporo (kumbe perutah) leyi humesiweke endzhaku ka ku Tshukisiwa ko Sungula (66-70 C.E.), leyi kombaka xibye lexi rhwariwaka hi matlhelo mambirhi. Matsalelo ya Xiheveru ya ri “Lembe ra vumbirhi,” leswi vulaka 67 C.E., lembe ra vumbirhi ra ku tifuma ka Vayuda
2. Eka tlhelo lerin’wana: Tluka ra vhinyo leri rhendzeriweke hi marito lama nge “Ntshunxeko Wa Siyoni” kumbe “Ku Kutsuriwa Ka Siyoni”
3. Xiya: Mali ya le Rhoma ya nsuku leyi humesiweke hi Mufumi Vespasian ku tlangela ku hlula ka Yudiya. Matsalelo ya Xilatini etlhelo ka xifaniso xakwe hi lama nge IMP[erator] (Mufumi) CAES[ar] VESPASIAN[us] AVG[ustus] P[ontifex] M[aximus] (muprista lonkulu) TR[ibunicia] P[otestate] (mutameri wa matimba ya vuhosi) P[ater] P[atriae] (tata wa tiko ra rikwavo) CO[n]S[ul] III (eka vulawuri byakwe bya vunharhu), leswi yisaka mali eka 71 C.E.
4. Eka tlhelo rin’wana: Eximatsini ku ni Mufumi la tsakeke Vespasian (kumbe Ndhuna Tito) a hlomile, a tamele tlhari ni mukwana wa xinyayi, nenge wakwe wu yime ehenhla ka xihuku. Exineneni ku ni Muyuda wa xisati la tshameke ehenhla ka xisirhelelo xa xifuva ehansi ka murhi wa ncindzu; u le nhlomulweni ni le ku rileni. Marito lama nge IVDAEA CAPTA ya vula “Yudiya leri Khotsiweke.” Mali leyi yi gandlisiwe S[enatus] C[onsulto], “hi mpfumelelo wa Senate”
5. Eka tlhelo lerin’wana: (Mali ya nsuku) ya Vespasian leyi kombisaka Yudiya ri ri eku rileni
[Xihlovo Xa Kona]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.