Xiphemu 4—Medo-Persia—Mfumo Wa Vumune Lowukulu Wa Misava eMatin’wini Ya Bibele

Vameda ni Vapersia a va katseka eka swiendlakalo swo tala leswi hlamuseriweke eBibeleni. Nakambe va boxiwa evuprofeteni bya Bibele byo hlayanyana. Xana u nga swi tsakela ku tiva swo tala mayelana ni vanhu lava va khale ni vo tsakisa ke?

VAMEDA ni Vapersia va khale a va ri eku macheni! A va rhangeriwe hi Koreš Lonkulu, loyi ana se a a lawula mfumo. Sweswi u kongomisa nyingiso wa yena eka Babilona wa matimba, mfumo lowukulu wa misava wa siku rero.

Endzeni ka ntsindza wa Babilona, Hosi Belšatsar, loyi Bibele yi nge a a ‘pyopyiwe hi vhinyo,’ a a endlela vaendzi lava hlawulekeke va gidi enkhuvo. Hi pongo, va dzunise swikwembu swa vona swa swifaniso va ri karhi va nwela eswibyeni swo kwetsima leswi tekiweke etempeleni ya Yehova eYerusalema. (Daniel 5:1-4) Va titwe va hlayisekile endzeni ka marhangu yo tiya ya Babilona.

Hambi swi ri tano, ehandle, vuthu ra Koreš ri hambukise mati ya Nambu wa Yufrata lowu a wu tsemakanya Babilona. Loko ndzilakana wolowo wa ntumbuluko wu susiwile, masocha ya yena ma nghene enambyeni—ma hundza marhangu ya Babilona ma nghena emutini hi tinyangwa leti pfulekeke leti langutaneke na nambu. Dyambu ri nga si huma, Belšatsar a a file, Babilona a a wile naswona Medo-Persia wu ve mfumo wa vumune lowukulu wa misava wa matimu ya Bibele! Kambe Vameda ni Vapersia lava a va ri vamani xana?

Vameda a va huma endhawini leyi tlakukeke ya tintshava hi tlhelo ra vuxa bya Asiriya. Swifaniso swin’wana leswi kumekaka eAsiriya swi va kombisa va ambale leswi langutekaka onge i minkhancu ya madzovo ya tinyimpfu ehenhla ka tichuniki ni tibutsi ta tintambu to leha, leswi faneleke ntirho wa vona wa vurisi etimbala-ntshaveni leti tlakukeke. Vameda va vonaka va nga siyangi tirhekhodo leti tsariweke. Swo tala leswi hi swi tivaka ha vona swi kumiwe eBibeleni, ematsalweni ya Asiriya ni le ka van’wamatimu va Greece wa khale. Vapersia eku sunguleni a va hanya vutomi byo tsendzeleka nkarhi na nkarhi endhawini leyi nga en’walungwini wa Persian Gulf. Loko mfumo wa vona wu ya wu kula, va ve ni ku navela lokukulu ka vukosi.

Eku sunguleni Vameda a va fuma, kambe hi 550 B.C.E., Koreš Lonkulu wa Persia u hlule Astyages hosi ya Media hi xihatla. Koreš u hlanganise mikhuva ni milawu ya mintlawa leyi mimbirhi, a hlanganisa mimfumo ya yona ni ku andzisa vahluriwa va vona. Hambi leswi Vameda a va ri ehansi ka Vapersia, mfumo hi ku helela a wu ri wa xivumbeko lexi nga hi kambirhi. Vameda a va tirha ntirho wa le henhla naswona a va rhangela mavuthu ya Persia. Vanhu vambe a va vulavula hi Vameda ni Vapersia, kumbe loko va tirhisa rito rin’we, a va ku “Mumeda.”

Loko Vameda ni Vapersia va nga si hlasela Babilona, muprofeta Daniyele u nyikiwe xivono xa khuna ra timhondzo timbirhi leri yimelaka tiko leri ra swiphemu swimbirhi. Daniyele u tsarile: “Timhonḍo leti [timbirhi] a ti lehile, riṅwana ri hunḍa riṅwana hi ku leha, kutani rona ri kula e nḍaku.” A swi nga kanakanisi leswaku khuna a ri fanekisela yini, hikuva ntsumi yi byele Daniyele yi ku: “Khuna rolero u ri v̌oneke ri ri ni timhonḍo timbiri, i tihosi ta v̌a-Meda ni v̌a-Persia.”—Daniel 8:3, 20.

Daniyele a a ri kona endzeni ka Babilona loko wu wa, naswona u vone ku fika ka Vameda ni Vapersia. Darius wa Mumeda, mufumi wo sungula wa muti lowu wa ha ku hluriwaka, u hlawule 120 wa vasirheleti va mfumo kutani a veka tindhuna tinharhu ehenhla ka vona. Daniyele a a ri un’wana wa lava vanharhu. (Daniel 5:30–6:3) Hikwalaho ka xiyimo lexi tlakukeke xa vulawuri xa Daniyele emahlweni ni le ndzhaku ka ku wa ka Babilona, a swi ta tika ku ehleketa leswaku Koreš a a nga tivisiwanga hi ta vuprofeta bya Xiheveru leswaku, malembe xidzana mambirhi emahlweni, byi vule leswaku Babilona wu ta hluriwa hi wanuna la byarheke vito ra Koreš.—Esaya 45:1-3.

Yerusalema Wu Kondleteriwa

Ku wa ka Babilona ku veke nkarhi wa ku pfuka ka muti wun’wana—Yerusalema. Wu tshame wu ri marhumbi kwalomu ka 70 wa malembe ku sukela loko wu herisiwile hi Vababilona hi 607 B.C.E. Vuprofeta bya Bibele byi vurile leswaku ha Koreš, Yerusalema wu ta akiwa nakambe naswona masungulo ya tempele ya wona ma akiwa.—Esaya 44:28.

Xana leswi swi humelerile? Ina. Muprista, mudyondzi ni mutsari Ezra u vika leswaku Koreš u lerise leswaku vagandzeri va Yehova va “tlhandlukela Yerusalem, e tikweni ra Yuda, a pfuša yindlu ya Yehova, Šikwembu ša Israel! Hi šona Šikwembu le’ši nge Yerusalem!” (Ezra 1:3) Ezra 2:64, 65 yi xiya kwalomu ka 50 000 wa vanhu lava tekeke rendzo va tlhelela eYerusalema, va rhwale swibye swa tempele. Hi 537 B.C.E. tiko ri tlhele ri sungula ku va ni vaaki—endzhakunyana ka 70 wa malembe Yerusalema wu wile.—Yeremia 25:11, 12; 29:10.

Vuyimburi bya marhumbi byi swi tiyisile leswaku xileriso xo tano a xi pfumelelana ni nawu wa Koreš. Exibyeni xa vumba lexi kumiweke emarhumbini ya Babilona, Koreš u ri: “Ndzi tlherisele emitini (leyi) yo kwetsima . . . leyi swikwetsimisiso swa yona a swi ri marhumbi hi nkarhi wo leha, eswifaniso leswi (a swi) tshama kona kutani ndzi swi akela swikwetsimisiso swa nkarhi hinkwawo. (Nakambe) ndzi hlengelete (khale) ka vaaki va yona hinkwavo naswona ndzi (va) tlherisela tindhawu ta vona.”

Vasamariya valala va Vayuda endzhakunyana va endle leswaku ku pfuxiwa ka tempele ku yimisiwa hi ku yirisa ka mfumo. Vaprofeta va Yehova Hagai na Zakaria va hlohlotele vanhu kutani ntirho wo aka wu ya emahlweni nakambe. “Darius, hosi” u lerise leswaku ku laviwa xileriso xo sungula xa Koreš lexi pfumelelaka leswaku ku tlhela ku akiwa tempele. Bibele yi vula leswaku eAkmeta, yindlu ya ximumu ya Koreš, papila leri songiweke ri kumiwile ri ri na mhaka leyi tiyisaka ku pfumeleriwa ka ntirho wa tempele. Ntirho wolowo wu hetiwe hi lembe ra vutsevu ra Darius I hosi ya Persia.—Ezra 4:4-7, 21; 6:1-15.

Ku Humelela Ka Tihosana

Eka xivono lexi boxiweke eku sunguleni, Daniyele u vone “khuna [ra timhondzo timbirhi ra Medo-Persia] ri paletela v̌upeladyambu, ne ṅwalungwini, ne ḍongeni, ku nga ri na šihari [tinxaka tin’wana] le’ši nga ri tiyelaka, ku nga ri na munhu l’a nga lamulelaka e matimbeni ya rona; kutani ri endla hi laha ri ranḍaka ha kona, ri ri karhi ri tinyika matimba.” (Daniel 8:4) Hi nkarhi wa Darius, xivono lexi xi hetisekile. Ku seketela swiendlo swa yena, Darius Lonkulu u lerise leswaku ku endliwa xifaniso lexikulu xa yena lexi nga voniwaka ehenhla ka riwa eBisitun, egondzweni ra khale exikarhi ka Babilona na Akmeta. Ku tlhandlekela eku hluleni ka Babilona, “khuna” ra Medo-Persia ri teke ndhawu ya matlhelo-nkulu manharhu: en’walungwini ku ya eAsiriya, vupela-dyambu ku hundza hi le Asia Minor ni le dzongeni ku ya aEgipta.

Tikhilomitara ta 640 ku ya edzonga-vuxa bya muti wa vona wa ximumu eAkmeta, vafumi va Persia va ake yindlu leyikulu ya vuhosi ePersepolis. Kwalaho xifaniso xi kombisa Darius a ri exiluvelweni xa yena xa vuhosi naswona etsalweni wa tikukumuxa a ku: “Hi mina Darius, hosi leyikulu, hosi ya tihosi, hosi ya matiko . . . loyi a akeke yindlu leyi.” Tikholomo ti nga ri tingani to leha swinene ta ntsindza lowu wo saseka ta ha yimile ni namuntlha. Ntsindza wun’wana a wu ri eSusa (eŠašau), lowu a wu ri exikarhi ka Babilona, Akmeta na Persepolis. Kwalaho Darius Lonkulu u ake yindlu yin’wana ya ximbindzimbindzi (leyikulu) ya vuhosi.

Darius u landzeriwe hi n’wana wakwe Xerxes, loyi kahle-kahle a a ri “Asuerus” wa buku ya Bibele ya Ester. Yi vula leswaku Asuerus “a fuma e henhla ka matiko ya 127, e ku suka India ku ya fika Etiopia” loko a tshamisile “šiṭhaṅweni ša v̌uhosi bya yena, e Šušan, wu nga ntsinḍa.” A ku ri kwale laha Asuerus a endleke Ester lontsongo wo saseka nkosikazi ya yena. (Ester 1:1, 2; 2:17) Emuziyama ya Louvre eParis, u nga vona xifaniso xo fana ni nkuzi leyi khavisiweke swinene leyi yimeke ehenhla ka kholomo yo leha swinene endlwini leyi ya vuhosi, kun’we na minkhaviso ya marhangu lama kombisaka vatirhisi va minseve lava tikukumuxaka va Persia ni swiharhi swo saseka. Mabodlhela ya Alabaster, swingwavila ni swilo swin’wana leswi kumiweke kwale swi fanela swinene timhaka ta Bibele mayelana ni swisasekisi swo hambana-hambana leswi nyikiweke Ester, kun’we ni vukosi lebyi a byi ri kona eŠušan.—Ester 1:7; 2:9, 12, 13.

Timhaka leti vuriweke hi valala va Xerxes va Magriki ti katsa swiphiqo swa vukati ni ku lawuriwa loku vonakaka ku ri kona ka hosi ya Persia hi van’wana va huvo ya yena. Hambi leswi mintiyiso yi nga ha vaka yi pfilunganisiwile ni ku soholotiwa, timhaka leti ti tikomba ti hlamusela tinhla ta xisekelo ta buku ya Ester, leyi vulaka leswaku hosi yi hlongole Nkosikazi wa tihanyi Vasti kutani yi n’wi pfala hi Ester ni leswaku Mordekai makwavo wa Ester a kuma xiyimo lexi tlakukeke xa vulawuri emfun’weni.—Ester 1:12, 19; 2:17; 10:3.

Ntwelo-vusiwana Wu Kombisiwa Eka Vagandzeri Va Yehova

Hi lembe ra 468 B.C.E., Artakserkses (Longimanus) mulandzeri Xerxes u pfumelele muprista Ezra, loyi a a tshama eBabilona endzhaku ka ku ntshunxiwa ka xiviri ka Vayuda hi Koreš leswaku a tlhelela eYerusalema ku ya kondletela vugandzeri lebyi baseke bya Yehova kona. Vavanuna va 1 500 ni mindyangu ya vona—kumbexana 6 000 wa vanhu va ri hinkwavo—va fambe na Ezra, va tamele tinyiko to tala ta tempele ya Yehova.—Ezra 7:1, 6, 11-26.

Nakambe a ku ri endlwini ya vuhosi eŠušan laha Artakserkses yoloyi, elembeni ra yena ra vu-20 (455 B.C.E.), a amukeleke xikombelo xa Nehemiya xo rhumeriwa endzhaku ku ya pfuxa Yerusalema ni marhangu ya wona. Lexi xi funghe ku sungula ka “maviki ya ntlhanu wa makume na makume mambiri” ya malembe ya vuprofeta bya Daniyele, lebyi kombeteleke emahlweni eku humeleleni ka Yesu tanihi “Mesia Hosi” hi ku pakanisa hi nkarhi lowu faneleke hi lembe ra 29 C.E.a—Daniel 9:24, 25; Nehemia 1:1; 2:1-9.

Matsalwa man’wana lama tsariweke eka papirasi hi ririmi ra Xiarama ma kumiwe aElephantine, xihlala xa Nambu wa Nili wa Egipta. Matsalwa lama ma kombisa ku pakanisa loku vatsari va Bibele Ezra na Nehemiya va ku kombisaka hi swiyimo ni ku vulavurisana ka ximfumo hi nkarhi wa mfumo wa Persia. Eka Biblical Archaeology, Profesa G. Ernest Wright u ri: “Sweswi . . . ha swi vona leswaku Xiarama xa Ezra xa ha ri lexiya xa nkarhi wa xona, kasi matsalwa ya hulumendhe i ya muxaka lowu tolovelekeke lowu hi wu toloveleke wu ri wa hulumendhe ya Persia.” Rin’wana ra matsalwa ri na lunghiselelo ra mfumo wa Persia malunghana ni ku tlangela ka tiko ra Yuda ka Paseka aEgipta.

Medo-Persia Wu Tinyiketa Eka Greece

Hi xivono, Daniyele u vone Medo-Persia wu fanisiwe tanihi khuna ra timhondzo timbirhi. Endzhaku, malembe xidzana mambirhi swi nga si humelela, u vone “šiphongo ši ṭemakanya hi ku anama ka misav̌a, ši huma v̌upeladyambu” naswona a xi tsutsuma lerova a “ši nga kanḍiyi hansi.” Xiphongo lexi tsutsumaka swinene xi fika “ši ba khuna, ši ṭhov̌a timhonḍo timbirhi ta rona, kambe khuna a ri pfumala matimba ya ku lwa na šona.” (Daniel 8:5-7) Xana matimu ma kombisa leswaku leswi swi wu humelerile Medo-Persia hakunene ke?

Ina, hi lembe ra 334 B.C.E., Alexander Lonkulu u hume eGreece a kongoma evupela-dyambu. Hi rivilo leri hlamarisaka ro fana ni ra xiphongo, u kukule Asia hinkwaro, a hlula Vapersia hi ku landzelelana ka vona. Eku heteleleni, hi 331 B.C.E., eGaugamela, u hangalase vuthu ra Persia ra vavanuna va miliyoni. Murhangeri wa rona, Darius III, a baleka, endzhakunyana a dlayiwa hi khale ka vanghana va yena. Mfumo wa vumune wa misava wu wisiwile, timhondzo ta wona ti tshoviwa, kutani mfumo wa Alexander wu ve wa vuntlhanu eka mimfumo leyikulu ya misava ya matimu ya Bibele. Wu ta hlamuseriwa eka nkandziyiso werhu wa April 15, 1988.

Mfumo wa Misava wa Medo-Persia wu ve kona ku tlula malembe xidzana mambirhi ntsena—ku sukela evusikwini lebyi wu hluleke Babilona ha byona hi 539 B.C.E. ku kondza yi wela eka Alexander. Lowu i nkarhi lowu lavaka ku ringana ni lowu hundzeke ku sukela hi Ndzhundzuluko wa Furwa kumbe ku simekiwa ka United States of America. Hi nkarhi wo tano lowu vonakaka wu komile, Vamede ni Vapersia handle ko swi xiya a va ri na swo tala swo swi endla eku hetisekeni ka swikongomelo swa Yehova Xikwembu ni ku hetiseka ka vuprofeta bya xona lebyi nga tsandzekiki.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo wa Medo-Persia

INDIA

Ecbatana

Susa (Shushan)

Persepolis

Babylon

Jerusalem

EGYPT

[Xifaniso]

Marhumbi ya Persepolis, ntsindza wa vukhongeri wa Persia

[Xihlovo Xa Kona]

Manley Studios

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Sirha ra Koreš eIran