Dariyosi—Hosi Leyi Nga Ni Vululami
MALUNGHANA ni mintirho yo aka leyi a yi yi sungurile, hosi leyi dumeke yi tshame yi tibuma yi ku: “Etinyangweni ta Babilona ndzi endle nyangwa wa rirhangu leri tiyeke etlhelweni ra le vuxeni. Ndzi cele mugerho . . . Hi ntita ni switina ndzi ake rirhangu ra matimba, leri ku fana ni ntshava, ri nga taka ri nga susiwi.” Ina, Nebukadnetsara Hosi ya Babilona u nghenele nongonoko lowukulu wa ku aka naswona u tirhe hi matimba leswaku a tiyisa ntsindza wa mfumo wa yena. Kambe muti wa Babilona a wu tikombanga wu ri lowu nga hluriwiki hilaha a a ehlekete hakona.
Xitiyisekiso xa leswi xi humelele hi October 5, 539 B.C.E. A ri ni vuthu ra Meda, mufumi wa Peresi, ku nga Korexe wa Vumbirhi u hlule Babilona ivi a dlaya mufumi wa wona wa Mukaldiya, Belxatsara. Xana i mani loyi sweswi a ta va mufumi wo sungula wa muti lowu wa ha ku hluriwaka? Muprofeta wa Xikwembu, Daniyele, loyi a ri kona endzeni ka muti loko wu hluriwa, u tsarile a ku: “Darius, wa ka Meda, a kuma v̌uhosi a ri ni malembe ya 62.”—Daniyele 5:30, 31.
A ri mani Dariyosi? Xana u tikombe a ri mufumi wa muxaka muni? Xana u n’wi khome njhani muprofeta Daniyele, loyi a ri evuhlongeni eBabilona malembe yo tlula 70?
HOSI LEYI NGA NI MATIMU LAMA NGA NYAWURIKI
Rungula ra matimu ya Dariyosi wa Mumeda a ri nyawuli. Vameda va siye rhekhodo yitsongo leyi tsariweke. Ku tlula kwalaho, magidi ya madzana ya swiphepherhele leswi tsariweke hi nhlanga leswi yimburiweke eMiddle East swi nyikela matimu lama nga helelangiki lama nga ni mikhandlu yo tala. Matsalwa man’wana ya khale lama poneke ya tiko a ma talanga naswona ma hambanisiwile eka swiendlakalo leswi katsaka Dariyosi hi lembe-xidzana kumbe ku tlula.
Hambiswiritano, vumbhoni byi ringanyeta leswaku endzhaku ko hlula Ecbatana, ntsindza wa Meda, mufumi wa Peresi ku nga Korexe wa Vumbirhi u swi kotile ku hlula vutshembeki bya Vameda. Endzhaku ka sweswo, Vameda ni Vaperesi va lwe va hlanganile va lawuriwa hi yena. Malunghana ni vuxaka bya vona, mutsari Robert Collins ebukwini yakwe leyi nge The Medes and Persians u te: “Vameda ni Vaperesi a va ri ni xiyimo lexi ringanaka hi ku rhula. Hi xitalo a va vekiwa eswikhundlheni swa le henhla ehulumendheni ya tiko ni mintirho ya vurhangeri evuthwini ra Peresi. Vanhu vambe va vulavule hi Vameda ni Vaperesi, va nga kombisi ku hambana eka la hluriweke ni la hluleke.” Xisweswo Meda wu hlangane na Peresi ivi wu vumba Mfumo wa Medo-Persia.—Daniyele 5:28; 8:3, 4, 20.
Hakunene Vameda va endle xiphemu lexikulu eku hluleni ka Babilona. Matsalwa ma kombisa “Darius, ṅwana Asuerus, wa rišaka ra v̌a-Meda” tanihi hosi yo sungula ya Mfumo wa Medo-Persia, leyi a yi fuma Babilona. (Daniyele 9:1) Matimba ya yena ya vuhosi a ma katsa vulawuri byo sungula milawu “kukotisa nawu wa v̌a-Meda ni v̌a-Persia, wu nga nawu lo’wu nga riki na ku [hundzuka].” (Daniyele 6:8) Leswi Bibele yi swi vulaka malunghana na Dariyosi na swona swi hi kombisa vumunhu bya yena katsongo swin’we ni xivangelo xa xiviri xa ku pfumaleka ka rungula ra tiko malunghana na yena.
DANIYELE WA TSAKERIWA
Endzhakunyana ka ku teka mfumo wa Babilona, Bibele yi vula leswaku Dariyosi u veke “masatrapi ya dzana na makume mambiri e ku risa ku fuma hikwaku; e henhla ka wona a v̌eka tinḍuna tinharu; Daniel a a ri uṅwana wa tona.” (Daniyele 6:1, 2) Hambiswiritano, xikhundlha xa Daniyele lexi tlakukeke a xi nga va tsakisi vatirhela-mfumo lavan’wana. Vutshembeki bya yena handle ko kanakana byi tikombe byi sivela vukanganyisi, kumbexana a byi vanga ni rivengo. Swi nga ha endleka leswaku vatirhela-mfumo lava tlakukeke va susumeteriwe hi vukwele, tanihi leswi hosi a yi tsakela Daniyele naswona a yi anakanya ku n’wi endla holobye-nkulu.
Hi ntshembo wo herisa xiyimo xolexo, vatirhela-mfumo vambirhi ni valanguteri va endle xirimbana lexi nga enawini. Va ye emahlweni ka hosi ivi va kombela leswaku a va sayinela nawu lowu a wu sivela ku “khongela šikwembu šiṅwana, ni loko ku ri munhu uṅwana” handle ka Dariyosi, ku ringana masiku ya 30. Va vule leswaku munhu wihi na wihi loyi a nga ta wu tlula u fanele a hoxiwa ekheleni ra tinghala. Dariyosi u khorwisiwile leswaku nawu wolowo wu ta tsakeriwa hi vatirhela-mfumo hinkwavo va hulumendhe, naswona xiringanyeto lexi a xi tikomba xi ri xikombiso xa ku tshembeka ka vona eka hosi.—Daniyele 6:1-3, 6-8.
Dariyosi u sayine nawu lowu ivi hi ku hatlisa a langutana ni vuyelo bya wona hi ku kongoma. Daniyele ku ve yena wo sungula ku tlula nawu wolowo, tanihi leswi a yeke emahlweni a khongela Yehovha Xikwembu. (Ringanisa Mintirho 5:29.) Daniyele wo tshembeka u hoxiwe ekheleni ra tinghala ku nga khathariseki matshalatshala ya mbilu hinkwayo ya hosi yo kuma ndlela yo balekela nawu lowu lowu nga hundzukiki. Dariyosi u kombise ku pfumela leswaku Xikwembu xa Daniyele xi ni matimba ya ku sirhelela muprofeta leswaku a hanya.—Daniyele 6:9-17.
Endzhaku ka vusiku bya nkelu-nkelu bya ku titsona swakudya, Dariyosi u tsutsumele ekheleni ra tinghala. Anakanya ntsako lowu a veke na wona loko a kume Daniyele a ri karhi a hanya naswona a nga vavisiwanga! Tanihi nxupulo wa vululami, hi ku hatlisa hosi yi lerise leswaku vahehli va Daniyele ni mindyangu ya vona va hoxiwa ekheleni ra tinghala. U tlhele a humesa xileriso xa leswaku ‘endhawini yin’wana ni yin’wana leyi fumiwaka hi yena, vanhu a va fanele va rhurhumela ni ku chava Xikwembu xa Daniyele.’—Daniyele 6:18-27.
Kahle-kahle, Dariyosi u xixime Xikwembu xa Daniyele ni vukhongeri bya yena naswona a hisekela ku lulamisa leswi hoxeke. Kambe, ku xupula vahehli va Daniyele swi fanele swi vange rivengo eka vatirhela-mfumo lava saleke. Ku tlula kwalaho, xileriso xa Dariyosi xa leswaku hinkwavo emfun’weni wa yena va ‘chava Xikwembu xa Daniyele’ xi fanele xi vange ku kariha lokukulu exikarhi ka vafundhisi va matimba va le Babilona. Tanihi leswi vatsari entiyisweni a va kuceteriwe hi swivangelo leswi, swi ta va swi twala loko tirhekhodo ta tiko ti cinciwile leswaku ku herisiwa vumbhoni mayelana na Dariyosi. Kambe, mhaka yo koma leyi nga ebukwini ya Daniyele yi kombisa leswaku Dariyosi a ri mufumi la nga yiki hi nghohe ni la lulameke.