Ndlela Yo Tiyisa Vuxaka Bya Ndyangu

Swivangelo leswi vantshwa va sukaka ekaya ha swona swi tele naswona hakanyingi swa katseka. Hambi loko xihloko lexi xi nga va hlamuseli hi vundzeni, swa tikomba leswaku milawu ya Bibele, loko yi tirhisiwa, yi nga hlayisa vun’we bya ndyangu.

SWA nonon’hwa ku swi tiyisa leswaku i vangani vana lava balekaka ekaya. Mimpimanyeto leyi kandziyisiweke yi hlayela ku suka eka 600 000 ku fika eka 3 000 000 wa vana lava lahlekaka lembe na lembe eUnited States ntsena. Mimpimanyeto yo tano hakanyingi yi hlanganisa tinxaka to tanihi vabaleki, lava hlongoriweke, lava lan’wiweke ni vana lava tlhakisiweke hi vatswari lava dlayeke vukati va nga ri na vuwundli bya le nawini. Ku fanele ku va ni mimpimanyeto ya vana lava tshikiweke hi vatswari va vona lava nga vikiwangiki tanihi lava lahlekeke, naswona vana vo tala va baleka nkarhi na nkarhi. “N’wana wa malembe ya 16 hi vukhale la balekaka ka ntlhanu hi lembe, naswona a etlela kun’wana khamba rin’wana ni rin’wana leri a balekaka ha rona, u ta hlayiwa eka . . . tinhlayo tanihi vana va ntlhanu lava lahlekeke,” ku vula The New York Times.

Xa nkoka ngopfu ku tlula tinhlayo i swivangelo swa mhaka leyi vana va sukaka ekaya ha yona. “Loko n’wana a baleka, hakanyingi i xikombiso xa ku nga tirhisani ematshamelweni ya le kaya,” ku hlamusela magazini lowu nge Medical Aspects of Human Sexuality. Ku nga ha va ku ri hikwalaho ka swiphiqo leswi ana se swi nga kona, swo fana ni ku xanisiwa enyameni, ku honisa, ku kayivela ka rirhandzu, ku dlaya vukati, ku lava swo tala ngopfu, kumbe ku kariha ni milawu leyi nga hundzukiki. Kumbe ku nga ha va hi ku chava mimbuyelo, tanihi le mhakeni ya ku tika nyimba kumbe ku tlula nawu. Loko va vutisiwa leswaku hikwalaho ka yini va baleke emakaya, vabaleki vo tala va tshaha swivangelo leswi katsaka vuxaka bya vona ni vatswari va vona. “Vuxaka bya vatswari ni vana entiyisweni i nsusumeto lowukulu malunghana ni mukhuva wa ku baleka,” ku vula magazini lowu nge Adolescence. Wa engetela: “Vabaleki va vika vuxaka lebyi tsaneke bya vatswari ni vana, ku himpfilitana lokukulu ka ndyangu, ku tihambanisa ni vatswari, ku holovisana ni ku vulavurisana loku tsaneke ni vatswari tanihi timhaka-nkulu ta ku baleka ekaya.”

Ku Twisisa Swivangelo

Leyi i minkarhi yo nonon’hwa. “Leswi ku pfumaleka ka mintirho ku engetelekaka, naswona miti yo tala swinene yi nga ni ku nonon’hweriwa etimhakeni ta swa timali, ku holova ka le kaya ni swiphiqo swa andza,” ku vula magazini wa Ladies’ Home Journal. “Loko tatana a heleriwe hi ntirho, naswona xikweleti xa yindlu xi nga hakeriwi, un’wana ni un’wana endyangwini u twa ku vaviseka. Vana lavantsongo lava nga riki na vutlhari bya ku hlangavetana ni mintshikilelo leyi, va tirhisa ku baleka tanihi ndlela yo pona.” Minkarhi yin’wana vatswari hi voxe va hlongola vana va vona va nga tiyimiselanga. Hi ku hlundzuka, va nga ha byela vana va vona ku amukela kungu ra vona kumbe va famba. Hi ku karhateka ni ku karharisiwa hi ku lwisana ni swihinga swa vona swa siku na siku swa ikhonomi, va na ntamu lowu tsaneke wa ku hanyisana ni vana va vona.

Hi nkarhi lowu fanaka, ku va muntshwa ku tswala ntshikilelo wa kona. Vantshwa va hambanisiwa hi xilaveko xa nsirhelelo ni vuwundli lebyi va byi kumaka tanihi vana naswona va na miehleketo ya ku titwa va ntshunxekile eka vatswari va vona loko va ri karhi va lwela ku va lava kuleke. Swi va vangela mpfilumpfilu ni ku vilela. Ku hundzuka ka miri na kona ka humelela. Vutomi bya vona hi ku hatlisa byi ve lebyi rharhanganeke ngopfu, naswona va nga ha titwa va tshikileriwe ngopfu. Va twa ntshikilelo lowu humaka eka vatswari ni tintangha. Va tlhela va tokota minkarhi ya ku titsan’wa ni ku tekeriwa ehansi. “Loko u ringeta ku antswisa, u nga hlamali loko minkarhi yin’wana u vona u nga twisisiwi ekaya,” ku tsundzuxa magazini wa ’Teen. “Kutani ke, loko u nga titwisisi wena hi wexe, xana vatswari va wena va nga swi tivisa ku yini leswi nga emiehleketweni ya wena?” Vatswari vo tala, ngopfu-ngopfu eka vana va vona vo sungula, a va tiyiseki leswaku va nga nyika vana va vona ntshunxeko wo tanihi kwihi. Ku va sivela-sivela ku tlurisa mpimo ni ku kayivela ka ku twisisa swi vangela vantshwa vo tala ku baleka.

“Kambe ku baleka a swi tlhantlhi nchumu,” ku vula mutsari Judy Blume eka buku ya yena leyi nge Letters to Judy. “Ku baleka i mfungho, ku nga ri ntlhantlho. Ematshan’wini ya sweswo, mindyangu yi fanele ku tshama kun’we yi kongomana ni mintiyiso. Va fanele ku tirhisana ni ntiyiso. Hi kona va nga endlaka ku hundzuka loku nga ta va pfuna leswaku va hanyisana hi ku rhula. Naswona hakanyingi va lava mpfuno eku endleni ka sweswo.”

Ku Kuma Mpfuno Lowu Lavekaka

Xihlovo lexi antswaka xa mpfuno wolowo i Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele. Hikwalaho ka yini swi ri tano? Hikuva tanihi Muvumbi wa munhu, Xikwembu xi tiva leswi antswaka eka swivumbiwa swa xona. Kutani xi hi nyikile vuleteri xi ri na xikongomelo xexo emianakanyweni, “ku dyondzisa, ni ku laya, ni ku ololoxa, ni ku tolovetisa leswo lulama, leswaku mutirheli wa Xikwembu a va la hetisekeke, a tilulamisela ku endla ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.” (2 Timotiya 3:16, 17) Milawu ya Bibele ya tirha, naswona yi hlanganisa timhaka hinkwato ta vutomi.

Hambi swi ri tano, tanihi laha swi xiyiweke ha kona, swirho hinkwaswo endyangwini swi fanele swi rhandza ku kongomana ni mintiyiso ivi swi endla ni ku hundzuka. Handle ka ku xiya ni ku navela ko tano, nhluvuko wu nga ka wu nga endliwi, naswona nsusumeto wa matimba wa ku baleka wu ta tshama wu ri kona. Ngopfu-ngopfu sweswo swi tano eka mindyangu leyi nga ni swiphiqo swa xihoko, swidzidzirisi, ni ku tirhisiwa loko biha ka rimbewu. Leswi swi fanele swi hluriwa ku nga si lulamisiwa mintshikilelo leyi tolovelekeke ya vutomi. Ripfumelo eka Xikwembu ni ku navela ka mbilu hinkwayo ka ku xi tsakisa, loku seketeriweke eka vutivi lebyinene bya Rito ra xona, swi pfune mindyangu yo tala ku hlula swiyimo leswi hlomulaka mbilu leswi eka mindyangu yin’wana swi hlohloteleke vantshwa ku baleka.—Ringanisa 1 Vakorinto 6:9-11.

Ku hanya ntsena emisaveni leyi ya manguva lawa ni vutianakanyi bya yona lebyi engetelekaka, ku nga tshembani ni mpimo lowu kulaka hi xihatla wa vugevenga swi nga tisa ku nonon’hwa eka vuxaka bya ndyangu. Hi yona mhaka leyi “hinkwaswo leswi tsariweke hi va khale [eBibeleni], swi tsariwile leswaku hi dyondza hi swona, ni leswaku hi va ni ku langutela, hikwalaho ka ku tiyisela ni ku chaveleriwa loku hi ku kumaka eMatsalweni.”—Varhoma 15:4.

Ku Tirhisa Milawu Ya Bibele

Loko ku tiviwa timhaka leti vangelaka n’wana ku baleka, milawu ya Bibele yi nga tirhisiwa. Bibele yi rungula timhaka leti hi ku tsundzuxa vatswari ku heta nkarhi lowunene lowu lavekaka ni vana va vona, leswaku va nyikela vuleteri lebyi tiyeke, bya rirhandzu. Mimpimo hinkwayo ya ku kayivela ka ku tsakela ni ndzayo leyi tlurisaka mpimo swi fanele ku papalatiwa. Rito ra Xikwembu ra tsundzuxa: “Na n’wina vatatana, mi nga dyisi vana va n’wina embitsi, kambe mi va kurisa, hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta [Yehova].”—Vaefesa 6:4; Swivuriso 22:6.

Tanihi le minkarhini ya Bibele, vulanguteri lebyinene, mianakanyo ni vuleteri swi fanele ku va swilo leswi vatswari va swi nyikelaka nkarhi na nkarhi—‘loko va ri endlwini, ne ku fambeni, ni loko va ya eku etleleni ni loko va pfuka.’ (Deuteronoma 11:19) Hambi leswi ndzayo yi lavekaka minkarhi yin’wana, yi fanele ku nyikeriwa hi rirhandzu. (Swivuriso 13:24) Hakunene-nene ntsako wa ndyangu wu ta va kona loko xitsundzuxo xo tano xi landzeleriwa!

Vana na vona va fanele ku endla xiavelo xa vona: “Vana, yingisani vatswari va n’wina, hikuva hi swona leswi lulameke emahlweni ka Hosi. Matsalwa ma ri: ‘U va ni xichavo eka tata wa wena ni ka mana wa wena.’” (Vaefesa 6:1, 2) Wanuna wa khale wa vutlhari Solomoni, la tsaleke sweswo leswaku a “tlharihisa v̌ariv̌ali, ni ku nyika la’v̌antŝha e ku tiv̌a ni ku anakanya.” U tlhela a tsundzuxa: “Ṅwananga, yingisa dyonḍo ya tata wa wena, u nga fulareli ku laya ka mana wa wena . . . loko v̌adyohi v̌a ku kanganyisa, u nga pfumeli.”—Swivuriso 1:1-10.

Xana swiphiqo swa ndyangu a swi ta tlhantlhiwa njhani? Hi rirhandzu, hikuva Bibele ya laya: “Hinkwaswo leswi mi swi endlaka, a swi endliwe hi rirhandzu.” (1 Vakorinto 16:14) Leri ku fanele ku va rirhandzu leri dzimeke timitsu swinene leri tsakelaka ku funengeta ku nga hetiseki ni mintlhaveko leyi hoxeke ya van’wana leswi nga ha tlhontlhaka ni ku vanga ku hlundzuka ka munhu. “Ku tlula leswi hinkwaswo, tiyani eku rhandzaneni,” ku vula Bibele, “hikuva rirhandzu ri funengeta swidyoho leswo tala.”—1 Petro 4:8.

Rirhandzu ro tano nakambe ri tikarhatela ntsako ni ku tshamiseka ka van’wana naswona ri hlanganisa ndyangu kun’we. Xiya leswaku leswi vuriwaka nsinya wa nawu a swi tiyile: “Endlela van’wana leswi u rhandzaka leswaku va ku endlela swona.” (Matewu 7:12, Today’s English Version) Vabaleki vo tala va vantshwa lava ku buriweke na vona eka dyondzo yin’wana va vule leswaku ku katseka ka vona emindyangwini ya ka vona a ku ri loku nga nyawuriki loko va nga si suka ekaya. “‘Ku nga twanani ka ndyangu’ i mhaka leyikulu eka endlelo ra ku kunguhata ku baleka ni ku va ekule ni le kaya,” ku vula Adolescence. Kambe hi ku landzela xitsundzuxo xa Bibele xa ku ka ‘u nga tshuki u tikarhatela swa wena ntsena, kambe u tikarhatela ni leswi swi nga swa van’wana,’ nkarhi lowu engetelekeke wu ta tirhisiwa swin’we tanihi ndyangu, naswona swiphiqo swa vuxaka lebyi tsaneke, ku kombana swikosi ni ku vulavurisana loku nga nyawuriki swi nga hluriwa. (Vafilipiya 2:4) Hi ntlhaveko wa le kusuhi ni ku tsakelana ekaya, ku hlohloteriwa hi tintangha loku nga ha vangelaka munhu ku baleka ku ta hunguteka.

Hi ku tirhisa milawu ya Bibele, ku baleka ekaya a swa ha vonaki tanihi ntlhantlho wa swiphiqo evuton’wini leswi munhu un’wana ni un’wana a faneleke ku kongomana na swona. Hi ku seketeriwa ka rirhandzu loku humaka eka swirho swa ndyangu ha xin’we-xin’we, ndyangu wu va nsirhelelo eka mintshikilelo ya misava ya le handle. Ku twisisa loku heleleke ka milawu ya Bibele ni matirhiselo ya yona, kun’we ni ntshembo wa leswaku Xikwembu xa nyika, swi ta hambeta swi kurisa ntsako wolowo. Hikwalaho ka yini u nga pfumeleli Timbhoni ta Yehova ti bula na wena hi swona?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

LESWI VATSWARI VA NGA SWI ENDLAKA

Heta nkarhi ni vana va wena; tiva swiphiqo ni swilaveko swa vona

Vana la tiyisaka hi mianakanyo ni vulawuri

Nyikela ndzayo ni vuleteri hi rirhandzu

Endla leswaku kaya ri va xivandla lexi tsakisaka

LESWI VANA VA NGA SWI ENDLAKA

Yingisani, rhandzani ni ku xixima vatswari

Papalatani ku tihambanisa; tsakela swinene timhaka ta ndyangu

Ehleketa hi ndyangu hinkwawo, hayi ku navela ka wena n’wini ntsena

Vana la ntshunxekeke ni ku bula

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Vuxaka bya vatswari ni vana i bya nkoka