Ku Macha Ko Leha Ka Mimfumo Ya Misava Ku Tshinelela Makumu Ya Kona

Bibele yi hlamusela hi mimfumo leyikulu ya misava ya nkombo—mimfumo ya matimba leyi sivaneke hi magidi ya malembe ya vurunguri bya misava. Swihloko leswi hundzeke eka nxaxamelo lowu swi kombise leswaku hi hanya enkarhini wa lowo hetelela wa yona—Mfumo wa Misava wa Anglo-America wa siku ra hina.a—Nhlavutelo 17:9, 10.

Mfumo lowu fanaka wa Misava wa Anglo-America wu hlamuseriwa eku sunguleni ebukwini ya Nhlavutelo tanihi xivandzana lexi nga ni “timhondzo timbirhi.” Mfumo lowu wa swiphemu swimbirhi wa misava wu ‘byela vaaki va misava ku endla xifaniso,’ xa xivandzana xa politiki lexi yimelaka mimfumo hinkwayo ya misava ya nkombo.—Nhlavutelo 13:11, 14.

Xana vuprofeta lebyi byi hetiseke hi ndlela yihi, naswona byi vula yini eka hina namuntlha? Nhlamulo leyi tsakisaka i nhloko-mhaka ya xihloko lexi landzelaka.

LOKO ku chavisa ka malembe ya mune ka Nyimpi yo Sungula ya Misava ku tshinela eku heleni, muungameri wa Amerika Woodrow Wilson na holobye-nkulu wa Manghezi David Lloyd George va simeke Ntwanano wa Matiko. Pakani ya wona a ku ri ku “fikelela ku rhula ni nsirhelelo wa matiko hinkwawo” kutani xisweswo wu sivela ku chavisa ka nyimpi yo tano leswaku ku nga ha humeleli nakambe.

Swa tsakisa ku xiya loyi a sunguleke leswi. Varhangeri lava vambirhi a va ri tinhloko ta swiphemu swimbirhi leswi vulavulaka Xinghezi swa Mfumo wa Misava wa Anglo-America wa vurunguri bya Bibele. Leswi ni timhaka tin’wana malunghana ni nhlengeletano ya ku rhula ni nsirhelelo wa matiko hinkwawo, hi ndlela leyi hlamarisaka, swi fanela leswi buku ya Bibele ya Nhlavutelo yi swi vuleke ehenhleni ka “hosi ya vu-8” ya nkarhinyana leyi a yi ta humelela ivi yi wa esikwini ra hina. A ku ri kwihi kun’wana ka ku fana loku ku tsakisaka?—Nhlavutelo 17:11.

Vuprofeta eka Nhlavutelo byi paluxe leswaku “xivandzana,” lexi nga ni “timhondzo timbirhi ku fana ni xinyimpfana” a xi ta byela ‘lava akeke emisaveni ku endlela xivandzana xifaniso’ lexi rhangeriweke hi mimfumo leyikulu ya misava ya nkombo ya vurunguri bya Bibele.

Leswi ko va leswi Mfumo wa Misava wa Anglo-America wu endliseke swona. Wu hlohlotele ‘lava akeke emisaveni’ ku endla Ntwanano lowu languteke ni ku endla hi ndlela leyi tihulumendhe letikulu ti endlaka ha yona. Kambe entiyisweni a ku ri ‘xifaniso xa xivandzana ntsena.’ A wu nga ri na matimba eka wona n’wini, loko ku nga ri lawa wu nyikiweke wona hi matiko ya swirho swa wona. A xi hlamuseriwi tanihi lexi sungulaka ku fuma hikwalaho ka ku hlula lokukulu ka nyimpi, tanihi leswi mimfumo leyo rhanga yi endliseke swona. Ematshan’wini ya sweswo, xi tlhandluka kumbe ku huma eka Mimfumo yo sungula ya Misava ya nkombo. Xi kolota ku va kona ka xona ku nga ri eka lowu wa vunkombo wa yona ntsena kambe ni le ka matiko man’wana ya swirho lama katsaka masalela ya leyo rhanga ya tsevu. Xana xifaniso lexi xa politiki a xi ta fikelela tipakani ta le henhla leti vasimeki va xona va ti languteleke?—Nhlavutelo 17:11, 14.

Ku Hluleka Ka Ntwanano

Ntwanano wa Matiko wu hetisise swo tala eswivandleni swa ntirhisano. Hambi swi ri tano, xikongomelo xa wona xa xiviri, tanihi laha xi paluxiweke ha kona eka “Mpfumelelano wa Ntwanano wa Matiko” wa ximfumo, a ku ri ku “hluvukisa ntirhisano wa matiko hinkwawo ni ku fikelela ku rhula ni nsirhelelo wa matiko hinkwawo.” Eka leswi wu hlulekile.

Ntwanano lowu a wu humelelanga eku siveleni ka Japani ku nghena eManchuria hi 1931. A wu ya sivelanga Bolivia na Paraguay ku ya enyimpini hi 1933. Wu hluleke ku sivela ku hlula ka Mussolini ka Etiyopiya ka 1936. Hambi swi ri tano, rifu ra xihatla ra Ntwanano ri fike hi September 1, 1939, hi ku tlhekeka ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava—hasa-hasa ya muxaka wa nhlaselo lowukulu ni nhlomulo leswi Ntwanano wu simekeriweke ku swi sivela. Vuyelo bya nyimpi yoleyo ku ve byihi ke? Vutomi bya 16 wa timiliyoni ta masocha na 39 wa timiliyoni ta vaaki-tiko, ntsengo wa 55 wa timiliyoni ta lava feke, kumbe kwalomu ka mune ku tlula vuyelo bya rifu bya Nyimpi yo Sungula ya Misava.

Hambi swi ri tano, le ndzhaku hi 1919, emahlweni ka ku va Mpfumelelano wa Ntwanano wu tirha, Timbhoni ta Yehova (leti hi nkarhi wolowo a ti tiveka tanihi Swichudeni swa Bibele) ti tiyise leswaku ku rhula ka Ntwanano wolowo ku fanele ku hluleka, hikuva ku rhula a ku nga ta tisiwa hi matshalatshala yo tano ya vanhu. Endzhakunyana, entsombanweni wa tona wa 1926 eLondon, le Nghilandi, ku hlavuteriwile leswaku hi ku ya hi Nhlavutelo 17, “hosi ya vu-8” yi humelela tanihi yo hetelela enxaxamelweni wa mimfumo ya misava. Hi laha xivulavuri xi kombeke ha kona, “Hosi yi vhumbe ku tswariwa ka wona, vukona bya wona bya nkarhinyana ni makumu ya wona ya hi laha ku nga heriki.”

Wa Vuya!

Malunghana ni hosi leyi ya vunhungu, vuprofeta lebyi huhuteriweke byi te: “Xivandzana lexi u xi voneke, a xi ri kona, kutani a xa ha ri kona, kambe xi ta fanela ku tlhandluka xi huma hi le kheleni lero enta ku ya ni ku ya, xi ya eku loveni.”—Nhlavutelo 17:8.

Ku sukela eka lembe ra le xikarhi ka nyimpi ra 1942, Timbhoni ta Yehova ti xiye leswaku nhlengeletano ya ku rhula ni nsirhelelo leyi nga tirhiki hi nkarhi wolowo a yi ta huma ekheleni ra yona ra ku pfumala ntirho. Hi lembe rero muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower u byele vayingiseri eka miti ya 52 a ku: “Hambi leswi swirho swa makume-kume swa ha tivulaka leswi namarhelaka eka Ntwanano, Ntwanano kahle-kahle wu le xiyin’weni xa ku pfumala vutomi . . . A ‘wa ha ri kona.’” Kambe xana a wu ta “huma ekheleni”? Hi ku seketela marito yakwe evuprofeteni lebyi bya Bibele, u te: “Nhlengeletano ya matiko ya misava yi ta pfuka nakambe.”

Hi laha vuprofeta byi hlamuseleke ha kona, hosi leyi ya vunhungu “yi” sungule hi 1920 ku fika hi 1939. A ‘yi nga ri kona’ ku sukela hi 1939 ku kondza loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi hela hi 1945. Manuku yi ‘hume ekheleni,’ yi nyikiwe matimba tanihi musivi wa Ntwanano, ku nga Nhlangano wa Matiko.

Mintshembo Leyikulu A Yi Hetisekanga

Vapfhumba lava humaka ematikweni ya 50 va sayine Ntwanano wa Nhlangano wa Matiko eSan Francisco hi June 26, 1945. Xingheniso xa wona xi sungule hi ku: “Hina vanhu va Nhlangano wa Matiko hi tiyimisele ku ponisa tinxaka leti landzelaka eka nhlaselo wa nyimpi, lowu kambirhi enkarhini wa vutomi bya hina wu tiseke nhlomulo lowu nga hlamuseriwangiki eka vanhu . . . ”

Mintshembo leyi a yi vumberiwe UN yi hundzelete ntiyiso hinkwawo. Khale ka matsalani wa tiko ra U.S. Cordell Hull u vule leswaku wu khome xilotlelo xo ya “eku poneni lokukulu ka nhluvuko wa hina.” Muungameri wa U.S. Harry Truman u wu vule “nkarhi lowu tlakukeke wo . . . vumba ku rhula loku nga heriki ehansi ka vukongomisi bya Xikwembu.” Ntwanano wa UN a wu vuriwa “tsalwa ra nkoka ngopfu leri nga si kalaka ri humesiwa hi munhu” ni “yinhla yo hundzuka evurungurwini bya nhluvuko.” Malembe ya makume-mune endzhakunyana, Gregory J. Newell wa Ndzawulo ya Tiko ra U.S. u te: “Xivangelo xi hundzeletiwile: gome a ri nga siveleki.”

Ku fana ni Ntwanano, UN yi hetisisa swo tala etindhawini ta ntirhisano. Kambe a yi tiyisanga ku rhula kumbe ku yimisa nyimpi. Khale ka holobye-nkulu wa Britain Harold Macmillan u byele British House of Commons hi 1962 leswaku “masungulo hinkwawo lawa Nhlangano wa Matiko a wu akiwe ehenhla ka wona ma tsongahatiwile.”

Eku sunguleni vanhu vo tala va langute nhlengeletano leyi hi ku chivirika ka vukhongeri. Va tshembe leswaku “xifaniso” lexi a xi ta endla leswi Bibele yi vulaka leswaku swi ta endliwa hi Mfumo wa Xikwembu ntsena: ku simeka ku rhula loku nga heriki, vululami ni misava leyi yi nga ni vun’we hakunene. Va kanete vuprofeta bya Bibele hi matimba lebyi kombeke leswaku matshalatshala ya vanhu ya nge vi xihlovo xa ntiyiso xa ku rhula. Hambi swi ri tano, loko UN yi fikelele malembe ya 40 hi vukhale, n’wamatimu Thomas M. Franck u vule leswaku “yi . . . pfune swintsongo ku tlula leswi a hi swi languterile hi 1945.” Tanihi laha Matsalani wa Tiko ra U.S. George P. Shultz a hlamuseleke ha kona: “Ku tswariwa ka Nhlangano wa Matiko hakunene a ku hundzulanga misava yi va paradeyisi.”

UN a yi humelelanga hikuva tihulumendhe ta vanhu a ti swi herisanga swihinga swa xiviri swa ku rhula: vutiko, ku navela rifuwo ngopfu, vusweti, xihlawu-hlawu, ku fuma ka makwanga ni nkucetelo wa Sathana emisaveni. Vanhu va khomelela eka tihulumendhe leti, ku nga ri hi mhaka ya leswi vumundzuku byi vangamaka, kambe hi mhaka ya leswi va nga riki na ntshembo lowu antswaka.—Nhlavutelo 12:12.

Vukona bya Nhlangano wa Matiko, ni matshalatshala lama vanhu vo tala ngopfu va ma endleke eka wona, swi komba ndlela leyi vanhu va misava va xiyaka xilaveko xa ku hundzuka hi laha ku enteke. Ku hundzuka koloko ku ta ta, kambe hi ndlela leyi hambaneke ni leyi humelelaka ngopfu. Ndlela yihi xana?

Vuhosi Lebyi Nga Heriki

Tsundzuka leswaku Bibele yi vula leswaku ku ta va ni “tihosi” ta nkombo ntsena leti tlhandlamanaka, kumbe mimfumo ya misava. Ku hava mfumo wa misava lowukulu lowu boxiweke endzhaku ka kwalaho. Bibele yi vula ni leswaku ‘hosi ya vu-8 ya nkarhinyana yi ya eku loveni.’—Nhlavutelo 17:10, 11.

Kambe Bibele yi tlhela yi vula leswaku ku ni ntshembo lowu antswaka. Yi tshembisa leswaku nchumu wun’wana wu ta tisa ku rhula, vululami ni misava leyi nga ni vun’we leswi vanhu va swi lavaka swinene. Yi ri: “E mikarini ya tihosi leti, Šikwembu ša matilo ši ta pfuša ku fuma lo’ku nga taka ku nga onhaki, ni siku riṅwe . . . Ku ta seletela ni ku herisa ku fuma kuloku [vanhu lava hlulekaka] hikwako, kambe kona ku ta v̌a kona hi laha ku nga riki na makumu.”—Daniel 2:44.

Lowu i mfumo lowu Yesu a vulavuleke ha wona, ni lowu valandzeri va yena va wu khongeleleke loko va te: “A ku te ku fuma ka wena.” (Matewu 6:10) Mfumo lowu a ko va nsusumeto wun’wana wa leswinene etimbilwini ta vanhu. Ku ri na sweswo i mfumo wa xiviri wa le tilweni, ku fumiwa ka misava loku humaka exivandleni xa moya. Wu ta cinca ndlela leyi hi hanyaka ha yona emisaveni.—Nhlavutelo 21:1-4.

Leswi Bibele yi swi vulaka ehenhleni ka vuhosi byebyo byintshwa lebyi nyanyulaka, ndlela leyi byi nga ta tirha ha yona, ni ku rhula, vululami ni misava leyi nga ni vun’we leswi byi nga ta swi humesa ku ta va nhloko-mhaka ya xihloko lexi landzelaka ni xo hetelela eka nxaxamelo lowu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Mpimo Wa Nyimpi

Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, leyi fungheke ku fa ka Ntwanano wa Matiko, yi koxe vutomi lebyo tala. Encyclopædia Britannica (nkandziyiso wa 1954) yi kombise mpimo wa nhlayo ya mafu hi ku nyika ndzinganyeto wa mafu ya mavuthu ya nyimpi hi nkarhi wa nyimpi eka vaaki va 1940 va matiko yo hambana. Exikarhi ka tinhlayo ku na leswi: United States ri lahlekeriwe hi munhu un’we enyimpini eka swirho swin’wana ni swin’wana swa 500 swa vaaki va rona va 1940; China, un’we eka 200; Mfumo lowu Hlanganeke, un’we eka 150; Furwa, un’we eka 200; Japani, un’we eka 46; Jarimani, un’we eka 25; ivi U.S.S.R., ku va un’we eka 22 yin’wana ni yin’wana. Loko hi xiya leswaku vaaki-tiko lava vavisekeke hakanyingi va hundze ku lahlekeriwa ka le nyimpini, hi nga yi vona kahle ndlela leyi matshalatshala ya vanhu hakunene ya hlulekeke ha yona ku tisa ku rhula ka ntiyiso ni nsirhelelo.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

‘Ku sukela eku sunguriweni ka UN, makume-mbirhi wa timiliyoni ta vanhu va file etinyimpini, ku nga mhaka ya gome leyi kombisaka nkoka wa ku hluleka koloko.’—“Nation Against Nation,” hi Thomas M. Franck