Rito Ra Xikwembu—Vumbhoni Bya Ntiyiso

I ntiyiso kumbe i mavunwa ke?—Bibele yi hundzisiwile hi malembe handle ko cinciwa.

I ntiyiso kumbe i mavunwa ke?—Magidi ya ku hambana ematsalweni ya Bibele ya tsanisa ku tivulela ka yona leswaku i Rito ra Xikwembu.

EMAHLWENI ko hlamula swivutiso sweswo, kambisisa rungula rin’wana leri ra ha ku nyikeriwaka eka Nkombiso wa “Rito ra Xikwembu” lowu khomeriweke eChester Beatty Library eDublin, Ireland.

Matluka ya papirasi lama tlebulelekeke, ya va swiphemu-phemu ya onhaka hi ku va ya khale. Hambi swi ri tano, tipapirasi ta Chester Beatty hi wona matsalwa ya nkoka lowukulu elayiburari. Ya ceriwe exilahlweni xa Coptic (Egipta) kwalomu ka 1930. Sir Frederic Kenyon u te: “[A ku ri] vuyimburi lebyi tluriwaka hi lebyiya bya Codex Sinaiticus ntsena.”

Matluka lama ya papirasi lama tsariweke hi voko, hi xivumbeko xa codex, ya kopiwe eka lembe xidzana ra vumbirhi, ra vunharhu ni ra vumune ya Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. Wilfrid Lockwood, mulanguteri wa layiburari, u te: “Man’wana, ma nga ha va ma kopiwe khale exikarhi ha malembe ya dzana ya ku vumba matsalwa yo sungula.” (Xiitaliki i xerhu.) Codex yin’wana yi na Tievangeli ta mune ni buku ya Mintirho. Yin’wana yi na mapapila yo tala ya muapostola Pawulo, ku katsa ni papila ra yena leri yaka eka Vaheveru.

Ku kopa matsalwa yo fana ni lawa a swi karhata no karharisa naswona a swi olova ku endla xihoxo. A swi olova ku hlaya letere hi ndlela leyi hoxeke kumbe ku tlula layini, ku nga khathariseki leswaku mukopi u na vukheta ku fikela kwihi. Nkarhi un’wana mukopi a a tsakela swinene ku kuma mongo ni nhlamuselo ya tsalwa lero sungula ku ri na marito ya xiviri. Loko tikopi ti ri karhi ti kopiwa, swihoxo a swi salela makumu. Swichudeni swa matsalwa swi hlengelete matsalwa lama nga ni ku hambana loku fanaka swi endla mintlawa. Tipapirasi leti ta le Chester Beatty, matsalwa ya nkoka wa khale swinene ya Bibele ya Xigriki lama kumekaka, ya nyike swichudeni langutelo lerintshwa leri nga languteriwangiki eka swilo, tanihi leswi ya nga nghenangiki eka mintlawa hinkwayo leyi vumbiweke.

Emahlweni ka nkarhi wa Yesu, naswona ngopfu-ngopfu endzhaku ka ku lovisiwa ka Yerusalema (607 B.C.E.) ni ku hangalasiwa ka Vayuda loku landzeleke, tikopi to tala leti tsariweke hi voko ta Matsalwa yo hlawuleka ya Xiheveru ti endliwile. Kwalomu ka 100 C.E., vafumi va Vayuda va tirhise tikopi teto ku simeka tsalwa ra Xiheveru leri amukeriweke hi Vayuda va orthodox.

Na vona va andlale milawu leyi tiyeke ku ringeta ku tiyisekisa ku kopiwa lokunene ka tsalwa. Va boxile leswaku i yini leswi nga tirhisiwaka hambi ku ri mpimo ni mukhandlu exikarhi ka maletere, marito, tilayini ni tikholumo. Va te: “Ku nga tshuki ku va ni rito kumbe letere, hambi ku ri yod [letere lerintsongo ngopfu eka maletere ya Xiheveru], leri faneleke ku tsariwa ri huma emianakanyweni.” Xisweswo vakopi va humese tibuku to fana ni (dyondzo ya) Torah, leyi katsaka tibuku ta ntlhanu to sungula ta Bibele, kun’we ni buku ya Ester. Matsalwa yo tano ya tsalwa ra Xiheveru, hi ku vula ka nxaxamelo wa nkombiso, “ya kombisa mpimo lowu nyanyulaka swinene wa ku pfumelelana.”

A swi ri swa nkoka wo tanihi kwihi swihoxo leswi ngheneke eka matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki ya Vukriste? Nkul. Lockwood u te: “Swi fanele ku kandziyisiwa leswaku ku hambana exikarhi ka matsalwa ya Bibele ka vonaka hi ku pimanisa ni loku ku kumekaka eka matsalwa ya tibuku ta vahedeni . . . Ku hava yinhla yihi na yihi ya dyondzo ya Vukriste leyi khumbiweke hi nthyakiso wa vatsari.”—Xiitaliki i xerhu.

Tibuku ta Bibele ku sukela emahlweni ni le ndzhaku ka nkarhi wa Yesu ti hundzuluxeriwe ti ya eka tindzimi tin’wana. Ku hundzuluxela kun’wana ka khale swinene i ka Pentateuch ya Xisamariya. Vasamariya a va ri vanhu lava akeke etikweni ra tinxaka ta khume ta mfumo wa Israyele endzhaku ka loko hosi ya Asiriya yi yise Vaisrayele evuhlongeni (740 B.C.E.). Va amukele swivumbeko swo karhi swa vugandzeri bya Xiyuda kutani va amukela tibuku ta ntlhanu to sungula ta Bibele ntsena, Pentateuch. Tsalwa ra Musamariya ra tibuku leti, leri tsariweke hi xivumbeko xa tsalwa ra khale ra Xiheveru, ri na ku hambana ka 6 000 eka tsalwa ra Xiheveru. Nxaxameto wa nkombiso wu te: “Ko tala i ka nkoka lowuntsongo etsalweni hambi leswi ku pfunaka hikuva ku vonaka ku hlayisa swivumbeko swa mavitanelo ya khale kumbe ya ririmi.”

Eka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., swichudeni swa Vayuda eAlexandria, Egipta, swi humese ku hundzuluxela ka Septuagint ya Xigriki ka Matsalwa ya Xiheveru, loku ku tirhisiweke hi Vayuda lava vulavulaka Xigriki emisaveni hinkwayo. Hi ku famba ka nkarhi Vayuda va tshike ku yi tirhisa, kambe yi ve Bibele ya bandlha ra Vukriste ro sungula. Loko vatsari va Bibele va Vukriste va tshaha eka Matsalwa yo kwetsima ya Xiheveru, va tirhise Septuagint. Tipapirasi ta le Chester Beatty ta Matsalwa ya Xiheveru ti katsa matluka ya 13 ya buku ya Daniel eka Septuagint.

Ku hundzuluxela ka le ndzhakunyana ka Bibele a ku humesiwa hi tindzimi to tanihi Xilatini, Xi-copt, Xisiriya ni Xiarimeniya. Xikombiso xin’wana enkombisweni a ku ri codex ya dzovo ro olova ya ku hundzuluxela ka Xi-copt ka xiphemu xa Bibele ku sukela hi lembe xidzana ra vutsevu kumbe ra vunkombo C.E. Xana ku hundzuluxela ko fana ni loku ku swi pfunisa ku yini swichudeni swa Bibele ni vaxopaxopi va Matsalwa ke? Ku hundzuluxela ko tano hi ntolovelo i ku hundzuluxela loku kongomeke swinene ka matsalwa ya Xigriki lawa vahundzuluxeri va ma tirhiseke. Nkul. Lockwood u hlamuserile a ku: “Loko tsalwa ra Xigriki leri muhundzuluxeri a tirheke eka rona a ri ri rinene, swi le rivaleni leswaku ku hundzuluxela ku ta nyikela mpfuno wa nkoka entirhweni wa ku kondletela marito yo sungula ya Xigriki.”

Nkombiso wa nkoka wa le henhla, lowu hlawulekeke elayiburari i nhlamuselo ya mutsari wa Xisiriya wa lembe xidzana ra vumune, Ephraem, eka Diatessaron hi Tatian. Kwalomu ka 170 C.E., Tatian u vumbe mhaka leyi twananisiweke ya vutomi ni vutirheli bya Yesu, hi ku tirhisa leswi tekiweke eka Tievangeli ta mune (Diatessaron swi vula ku “hi ku tirhisa [leti] ta mune”). Hikwalaho ka leswi ku nga hava tikopi leti ti nga pona, vaxopaxopi van’wana eka lembe xidzana leri hundzeke va endle njhekanjhekisano ku kuma loko ku twanana ko tano ka Tievangeli ku tshame ku va kona. Vaxopaxopi lava va khorwisekile leswaku Tievangeli leti ta mune hi toxe a ti nga tsariwanga ku fikela exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi.

Hambi swi ri tano, eka malembe ya dzana lama hundzeke, ku pfumburiwa ka ku hundzuluxela ka Diatessaron hi Xiarimeniya ni Xiaraba ku bohe vaxopaxopi lava tlakukeke ku pfumela. Manuku, hi 1956, Sir Chester Beatty u kume nhlamuselo leyi yo hlawuleka ya lembe xidzana ra vuntlhanu/vutsevu leyi tameleke mhaka yo leha leyi tshahiweke ebukwini yo sungula ya Tatian. Nkul. Lockwood u te: “Entiyisweni swi sivele mianakanyo ya leswaku Tievangeli leti ta mune a ti nga hangalasiwi enguveni yoleyo.”

Nkombiso wa “Rito ra Xikwembu” a wu ri xitsundzuxo xa rungula ro tala leri kumekaka eka swichudeni swa Bibele ni vaxopaxopi va matsalwa. Un’wana wa swichudeni leswi, Sir Frederic Kenyon, a a hlamusela nkoka wa matsalwa lawa hinkwawo ya Bibele lama ma yimburiweke naswona hi nkarhi lowu fanaka a hlamula swivutiso leswi tlakusiweke eku sunguleni:

“Swi nga ha va leswi kavanyetaka eka van’wana ku tshika mianakanyo ya leswaku Bibele yi hundzisiwile hi malembe layo tala yi nga cinciwanga . . . Swi tiyisa nhlana eku heteleleni ku kuma leswaku vuyelo lebyi tolovelekeke bya vuyimburi lebyi hinkwabyo ni dyondzo leyi hinkwayo i swa ku tiyisa vumbhoni bya ntiyiso wa Matsalwa ni ku tiyiseka ka hina ka leswaku emavokweni ya hina, hi ku tshembeka loku tiyeke, hi na Rito ra Xikwembu leri heleleke.” (The Story of the Bible, tluka 113)—Psalma 119:105; 1 Petro 1:25.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Papirasi ya lembe xidzana ra vunharhu—2 Vakorinto 4:13–5:4

[Xihlovo Xa Kona]

Xi humesiwe nakambe hi mpfumelelo wa Chester Beatty Library

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Tibuku ta dzovo ro tiya ro olova ta Ester ta lembe xidzana ra vu-18

[Xihlovo Xa Kona]

Xi humesiwe nakambe hi mpfumelelo we Chester Beatty Library

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Codex ya dzovo ro olova ya lembe xidzana ra vutsevu kumbe ra vunkombo—Yohane 1:1-9, ku hundzuluxela ka Xi-copt

[Xihlovo Xa Kona]

Xi humesiwe nakambe hi mpfumelelo wa Chester Beatty Library

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Codex ya dzovo ro olova ya lembe xidzana ra vuntlhanu kumbe ra vutsevu—nhlamuselo ya Ephraem leyi katsaka leswi tshahiweke eka Diatessaron ya Tatian, hi Xisiriya

[Xihlovo Xa Kona]

Xi humesiwe nakambe hi mpfumelelo wa Chester Beatty Library