Peshitta Ya Xisiriya—Ndlela Yo Tiva Matimu Ya Vuhundzuluxeri Byo Sungula Bya Bibele
Hi 1892, mahahlwa lama vuriwaka Agnes Smith Lewis na Margaret Dunlop Gibson, ma teke riendzo hi tikamela leri tekeke masiku ya kaye ma ya endlwini ya Tinghwendza eSt. Catherine, eNtshaveni ya Sinayi. Ha yini vavasati lavambirhi lava a va ri kusuhi ni ku hlanganisa malembe ya 50 va teke riendzo ro tano, hi nkarhi lowu a swi ri ni khombo swinene ku ya endhawini leyi a yi vuriwa Vuxeni? Nhlamulo ya kona yi nga ku pfuna ku tshemba leswaku Bibele ya tshembeka.
Agnes Smith Lewis ni yindlu ya Tingwendza ya le St. Catherine
EMAHLWENINYANA ko va Yesu a tlhandlukela etilweni, u lerise vadyondzisiwa vakwe leswaku va nyikela vumbhoni malunghana na yena “eYerusalema swin’we ni le tikweni hinkwaro ra Yudiya ni le Samariya ni ku ya fika endhawini ya le kule swinene ya misava.” (Mintirho 1:8) Vadyondzisiwa vakwe va endle tano hi ku hiseka ni hi xivindzi. Kambe, hi ku hatlisa ntirho wa vona wo chumayela wu sungule ku kanetiwa swinene le Yerusalema, leswi endleke leswaku Stefano a dlayiwa hikwalaho ka ripfumelo rakwe. Vadyondzisiwa vo tala va Yesu va balekele eAntiyoka le Siriya ku nga rin’wana ra madoroba lamakulu lawa a ma ri ehansi ka Mfumo wa Rhoma, doroba rero a ri ri ekule ni le n’walungwini wa Yerusalema hi 550 wa tikhilomitara.—Mintirho 11:19.
Vadyondzisiwa volavo va hambete va chumayela “mahungu lamanene” malunghana na Yesu eAntiyoka naswona vanhu vo tala lava nga riki Vayuda va ve vapfumeri. (Mintirho 11:20, 21) Hambileswi eAntiyoka a ku vulavuriwa Xigriki kambe ematikweni lawa a ma ri ekusuhi ni doroba rero ni le xifundzheni xin’wana a ku vulavuriwa Xisiriya.
MAHUNGU LAMANENE MA HUNDZULUXERIWA HI XISIRIYA
Tanihi leswi nhlayo ya Vakreste lava vulavulaka Xisiriya a yi ya yi andza hi lembe-xidzana ra vumbirhi, ku ve ni xilaveko xa leswaku mahungu lamanene ma hundzuluxeriwa hi ririmi ra vona. Xisweswo, swi tikomba onge Xisiriya ku nga ri Xilatini, i ririmi ro sungula leri swiphemu swa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki swi hundzuluxeriweke ha rona.
Kwalomu ka 170 C.E., mutsari wa Musiriya Tatian (c. 120-173 C.E.) u hlanganise tibuku ta mune ta Tievhangeli kutani a ti kandziyisa hi Xigriki kumbe Xisiriya, tibuku teto hi ntolovelo a ti vuriwa Diatessaron, ku nga rito ra Xigriki leri vulaka leswaku “hi ku ya [hi] tibuku ta mune ta [Tievhangeli].” Hi ku famba ka nkarhi, Ephraem wa le Siriya (c. 310-373 C.E.) u kandziyise buku leyi vulavulaka hi Diatessaron, xisweswo a tiyisekisa leswaku a yi tirhisiwa ngopfu hi Vakreste va le Siriya.
Diatessaron ya ha ri ya nkoka ni le ka hina namuntlha. Ha yini? Hi va-1800, swidyondzeki swin’wana swi vule leswaku Tievhangeli ti tsariwe eku heleni ka lembe-xindzana ra vumbirhi, exikarhi ka 130 C.E. na 170 C.E., xisweswo a ti na rungula leri pakanisaka malunghana ni vutomi bya Yesu. Kambe matsalwa ya khale ya Diatessaron lama kumiweke hi nkarhi wolowo, ma kombisa leswaku tibuku ta Tievhangeli ta Matewu, Marka, Luka na Yohane se a ti tiveka swinene etindhawini to tala exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi. Sweswo swi kombisa leswaku ti fanele ti tsariwe khale. Ku engetela kwalaho, leswi Tatian, a nga katsangiki tievhangeli leti vuriwaka apocrypha loko a tsala Diatessaron, hilaha a endleke ha kona eka Tievhangeli leti amukelekaka, swi kombisa leswaku tievhangeli ta apocrypha a a ti nga tekiwi tanihi leti tshembekaka.
Peshitta ya Xisiriya ya hi 464 C.E., leyi a yi ri ni tibuku ta ntlhanu to sungula ta Bibele i ya vumbirhi hi vukhale eka matsalwa lama tsariweke hi voko lama nga ni rungula ra le Bibeleni
Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu, Bibele ya vuhundzuluxeri bya Xisiriya yi sungule ku tirhisiwa swinene en’walungwini wa Mesopotamiya. Swi nga ha endleka leswaku yi hundzuluxeriwe hi lembe-xidzana ra vumbirhi kumbe ra vunharhu C.E., vuhundzuluxeri byebyo a byi ri ni tibuku hinkwato ta Bibele handle ka 2 Petro, 2 na 3 Yohane, Yudha na Nhlavutelo. A byi tiveka hi vito ra Peshitta, leswi vulaka “Olova” kumbe “Twisiseka.” Peshitta i matsalwa ya khale naswona ma endle leswaku rungula ra le Bibeleni ri tiviwa hi vanhu vo tala.
Lexi tsakisaka, matsalwa man’wana lama tsariweke hi voko ya Peshitta ma tsariwe siku leri fambisanaka ni lembe ra 459/460 C.E., leswi endlaka leswaku Peshitta yi va Bibele ya khale swinene leyi tsariweke hi voko leyi nga ni siku leri yi kandziyisiweke ha rona. Kwalomu ka 508 C.E., ku kandziyisiwe Peshitta leyi antswisiweke leyi katseke ni tibuku ta ntlhanu leti a ti kayivela. Yi thyiwe vito leri nge Philoxenian Version.
KU KUMIWE TIBUKU TO TALA TA XISIRIYA
Ku fikela hi lembe-xidzana ra vu-19, Matsalwa hinkwawo ya Vukreste ya Xigriki lawa a ma ri kona hi nkarhi wolowo a ma kandziyisiwe hi lembe-xidzana ra vuntlhanu kumbe ku tlula. Hikwalaho ka sweswo, swidyondzi swa Bibele a swi byi tsakela ngopfu vuhundzuluxeri byo sungula byo tanihi Vulgate ya Xilatini ni Peshitta ya Xisiriya. Hi nkarhi wolowo, van’wana a va tshemba leswaku matsalwa wolawo ya Peshitta a ma huma eka vuhundzuluxeri bya khale bya Xisiriya. Kambe matsalwa wolawo a ma nga tiviwi. Leswi Bibele ya Xisirya yi sunguleke ku va kona hi lembe-xidzana ra vumbirhi, Bibele yoleyo yi fanele yi hoxe xandla eka ndlela yo tiva matimu ya vuhundzuluxeri byo sungala bya Bibele naswona handle ko kanakana yi fanele yi ve mpfuno swinene eka swidyondzi swa Bibele. Xana a yi ri kona hakunene Bibele ya Xisiriya? Xana yi kumekile?
Buku leyi vuriwaka Sinaitic ya Xisiriya. Leswi vonakaka ehandle ka yona i matsalwa ya Tievhangeli
Ina. Ku kumiwe Tibibele timbirhi ta Xisiriya. Yo sungula yi kandziyisiwe hi lembe-xidzana ra vuntlhanu. A yi ri yin’wana ya matsalwa yo tala ya Xisiriya lama tsariweke hi voko lama tekiweke, endlwini ya tingwendza eKwandzasini ra Nitrian le Egipta ma ya vekiwa eMuziyama ya le Britain hi 1842. A ma vuriwa Curetonian ya Xisiriya hikuva makumiwe ma tlhela ma kandziyisiwa hi William Cureton, loyi a pfuneta ku ku hlayisa matsalwa emuziyama. Matsalwa lawa ya risima a ma tamele tibuku ta mune ta Tievhangeli leti a ti xaxametiwe hi ndlela leyi, Matewu, Marka, Yohane na Luka.
Tsalwa ra vumbirhi leri poneke ku ta fikela namuntlha i ra Sinaitic ya Xisiriya. Mahahlwa mambirhi lama tekeke riendzo leri a ri ri ni khombo lawa ku vulavuriweke ha wona eku sunguleni ka xihloko lexi, ma khumbeka eku kumiweni ka tsalwa leri. Hambileswi Agnes a a nga yanga eyunivhesiti, u dyondze tindzimi timbe ta nhungu, rin’wana ra tona i Xisiriya. Hi 1892, Agnes u tshubule nchumu wun’wana wo hlamarisa endlwini ya tingwendza le St. Catherine aEgipta.
U kume tsalwa ra Xisiriya leri tsariweke hi voko exiyindlwanini lexi a xi dzwiharile. Loko a hlamusela u vula leswaku, “a ri nga languteki, a ri lo pyi, hi thyaka naswona matluka ya rona hinkwawo se a ma lava ku manyana hileswi a ma nga pfuriwi” ku ringana madzana ya malembe. A ku ri buku leyi tsariweke hi voko leyi marito lawa a ma tsariwe eka yona ro sungula ma suriweke kutani ku tlhela ku tsariwa swin’wana eka yona hi Xisiriya hi voko malunghana ni vakwestsimi va xisati. Hambiswiritano, Agnes u vone swin’wana leswi a swi tsariwile ehansi ka yona ni marito “ya Matewu,” “ya Marka,” kumbe “ya Luka” lawa a ma tsariwe ehenhla ka yona. A a tamele codex leyi heleleke ya Xisiriya leyi a yi ri ni tibuku ta mune ta Tievhangeli. Swidyondzi swi tshemba leswaku codex leyi yi tsariwe eku heleni ka lembe-xidzana ra vumune.
Sinaitic ya Xisiriya yi tekiwa tanihi yin’wana ya tibuku ta nkoka ta Bibele leti tsariweke hi voko leti tshameke ti kumiwa swin’we ni Codex ya le Sinayi ya Xigriki leyi tsariweke hi voko ni Codex ya le Vatican. Sweswi ku tshembiwa leswaku Curetonian ni Sinaitic leyi leti tsariweke hi voko ti kopiwe eka tibuku ta Tievhangeli ta Xisiriya xa khale leti kandziyisiweke eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi kumbe eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vunharhu.
“RITO RA XIKWEMBU XA HINA RI TSHAMA HILAHA KU NGA RIKI NA MAKUMU”
Xana matsalwa lawa lama tsariweke hi voko ma nga va mpfuno eka swichudeni swa Bibele namuntlha? Ina. Hi xikombiso, anakanya hi mahetelelo yo leha ya Evhangeli ya Marka, lawa eTibibeleni tin’wana ma landzelaka Marka 16:8. Ma humelela eka Codex ya Xigriki ya Alexandrinus wa hi lembe-xidzana ra vuntlhanu, Vulgate ya Xilatini ni le kun’wana. Hambiswiritano, tibuku letimbirhi leti tshembekaka ta Xigriki ta hi lembe-xidzana ra vumune leti tsariweke hi voko, ku nga Codex ya le Sinayi ni Codex ya le Vatican, hatimbirhi ti helela eka Marka 16:8. Sinaitic ya Xisiriya a yi na wona mahetelelo yo leha, yi tiyisekisa vumbhoni bya leswaku mahetelelo wolawo ma engeteriwe hi ku famba ka nkarhi naswona a ma nga ri xiphemu xa Evhangeli ya Marka.
Xiya xikombiso xin’wana. Hi lembe-xidzana ra vu-19, Tibibele to tala a ti ri ni dyondzo ya mavunwa ya vunharhu-un’we eka 1 Yohane 5:7. Kambe, dyondzo leyi a yi nga ri kona eka matsalwa ya khale ya Xigriki lama tsariweke hi voko. Ni le ka Peshitta a ma nga ri kona leswi kombisaka leswaku ku engeteriwa ka 1 Yohane 5:7 i ku soholotiwa ka rungula ra le Bibeleni.
Yehovha u sirhelele Rito rakwe ro Kwetsima hilaha a tshembiseke ha kona. Eka rona hi kuma xitshembiso lexi nge: “Byanyi bya rihlaza byi omile, ku rhumbuka ku vunile; kambe loko ku ri rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.” (Esaya 40:8; 1 Petro 1:25) Bibele leyi vitaniwaka Peshitta yi pfunile swinene eka ku hundzuluxela rungula ra Bibele leri pakanisaka eka vanhu va tinxaka hinkwato.