Swivutiso Swa Vahlayi

◼ Vativi va sayense va pfumela leswaku tinyeleti tin’wana ta tshwa kumbe ti buluka, kutani ha yini Esaya 40:26 yi vula leswaku ‘ku hava ni yin’we ya tinyeleti leyi kayivelaka’ ke?

Laha Yehova a nga hlamuseli hi loko a pfumelela tinyeleti ku nyamalala. U kandziyisa mpimo wa vutlhari ni vuswikoti bya yena.

Eka Hosi Ezekiyasi, muprofeta Esaya u hlamusele xitsundzuxo xa Xikwembu xa leswaku Vababilona a va ta yisa Vayuda evuhlongeni. (Esaya 39:5-7) Xana Vababilona a va ta swi kota ku hlayisa vanhu va Xikwembu hi laha ku nga riki na makumu? E-e. Yehova a nga kunguhatanga ntsena ku va ntshunxa endzhaku ka malembe ya 70 kambe a a ta swi endla. Ku hava lexi a xi ta sivela Loyi a nga ‘pimaka mati evokweni ra yena ni ku pima matilo hi mpimo wun’we ntsena.’ A a nga ta boheka ku hlangana ni un’wana, hikuva “matiko ma fana ni nṭhonsi le’ri tengatengaka e mbiteni” eka yena. (Esaya 40:12-17) Ku kandziyisa vukulukumba bya yena lebyi tlakukeke, Yehova u yise nyingiso eka vuswikoti bya yena lebyi kombisiweke eku tumbuluxeni, leswi Ezekiyasi a swi pfumeleke eku sunguleni. (Esaya 37:16, 17) Xikwembu xi te:

“Mi ta nḍi fanisa na mani leŝaku nḍi fana na yena šana? ku v̌ula l’a hlawulekeke. Tlakusani mahlo ya ṅwina, mi languta! I mani l’a tumbulušeke ŝilo ŝeŝo, l’a fambiseke hi ku ri šašameta e v̌andla ra ŝona šana? Wa ŝi v̌itana hikwaŝo hi mav̌ito ya ŝona; hi ntamu lo’wukulu wa yena, hi matimba la’makulu ya yena, ku hav̌a šiṅwe le’ši pfumalekaka.”—Esaya 40:25, 26.

Vativi va sayense va ringanyeta leswaku ku na magidi ya timiliyoni ya tinyeleti eka xirimele xa hina xa Milky Way, naswona ku na kwalomu ka dzana ra magidi ya timiliyoni ta swirimele. Kambe Xikwembu xi tiva nyeleti yin’wana ni yin’wana hi vito, ku nga ha va hi vito ra yin’wana ni yin’wana kumbe mfungho lowu fanaka na vito, kumbexana hi ririmi ra Xikwembu. Xi lerisa swiyimo swa tona. Ku fana ni ndhuna ya nyimpi leyi kotaka ku hlengeleta mavuthu, Yehova a nga vitana tinyeleti leswaku ti hlengeletana. Loko a endlise sweswo, ku hava na yin’we leyi a yi ta ‘kayivela.’ Ku tiva xiyimo xa nyeleti yin’wana ni yin’wana, hambi loko tin’wana ta tona ti fika emakun’wini ya ntumbuluko, a swi hlamarisi eka Loyi a tivaka hinkwaswo leswi humelelaka.—Ringanisa Esaya 34:16.

Vativi va tinyeleti ni vativi va physics va anakanya leswaku tinyeleti ta tshwa kumbe ti buluka. Eka Red Giants and White Dwarfs, Robert Jastrow u nyikela mianakanyo ya ndlela leyi leswi swi nga humelelaka ha yona a ku: “Endzeni ka . . . nyeleti, minxaxamelo ya ku lava ku namarhelana nakambe ka tinyutliya ya vumbeka, laha ti-element letin’wana hinkwato ta vuako hinkwabyo ti endliweke hi xiphemu xa masungulo ya mpfangano, hydrogen. Eku heteleleni ku lava ku namarhelana nakambe loku ka tinyutliya ka fa, ivi vutomi bya nyeleti byi hela. Hi ku hluleka ku kuma tindlela ta yona ta matimba ya nyutliya, ya khomana entikelweni wa yona n’wini, naswona endzhaku ka ku khomana ku buluka ku endlekile, ku hangalasa swilo hinkwaswo leswi vumbiweke endzeni ka nyeleti hi nkarhi wa vutomi bya yona emoyeni.”

Ku vuriwa leswaku tinyeleti tin’wana, loko ti tirhise hydrogen ya tona, ti hundzuka swihontlovila swo tshwuka ivi endzhaku ti hundzukela eka vamanghimani vo basa kumbe ti-nova letikulu, tin’wana emakumu ti hetelela tanihi tinyeleti ta neutron kumbe, hi ku ya hi mianakanyo, ti-black hole.

Hambi leswi tinhlamuselo to tano ti amukeriwaka swinene, dyondzo a yi heleli kwalaho; swo tala swi nga ha dyondziwa. Hi xikombiso, xiya tinhla leti endliweke eka The New York Times ya January 24, 1989 leti nge: “Vativi va sayense va pfumela leswaku va le yinhleni ya ku tshubula lokukulu ehenhleni ka ‘malembe ya munyama’ ya vuako hinkwabyo, nguva leyi nonon’hwaka ku sukela eka timinete tinharhu endzhaku ka nkarhi wa ku tlhekeka ka ntumbuluko ku ya fika eka xivumbeko xa swirimele leswikulu. . . . Hi vumbhoni lebyintsongo swinene lebyi kongomeke, masungulo ya xivumbiwa ma rharhanganisiwe swinene hi vativi va sayense. James S. Trefil, mutivi wa physics eYunivhesiti ya George Mason eFairfax, Va., u tsarile a ku: ‘Xiphiqo xa ku hlamusela vukona bya swirimele xi tikombe xi ri xin’wana xa leswi rharhanganeke ngopfu eka ntivo-vuako. Hi timfanelo hinkwato, a swi nga fanelanga swi va kona, kambe swi kona.’”

Xihloko lexi xi hlamusele leswi a swi ta va swi humelerile hi nkarhi wa “timinete tinharhu to sungula,” hi laha swi hlamuseriweke ha kona hi Dr. John Mather, mutivi wa tinyeleti ni wa physics. Hambi swi ri tano, hi hlaya ku: “Dr. Mather, loko a twa mpfilungano lowu kulaka wa loyi a vulavurisiwaka, u kavanyete ku nhlokohatiwa ka mhaka leyi tsariweke leyi amukeriwaka hi mani na mani ya ntumbuluko a ku, ‘Kavula, leswi hinkwaswo ho swi vumba,’ a vula leswaku i vulavisisi bya mianakanyo leyi sekeriweke emiehleketweni leyi fikeleriweke.”

Ina, vativi va sayense va vanhu va hikiwe swinene loko ku tiwa eka leswi va swi tivaka hakunene ni leswi va nga swi tivaka. Kambe swi hambene swonghasi na Muvumbi. Vutivi ni matimba ya yena lamakulu entiyisweni swi lulameriwa hi ku chava ka hina. Mupisalema hi laha ku faneleke u te: “O pima nṭengo wa tinyeleti, o ti v̌ita hikwato hi mav̌ito ya tona. Hosi ya hina yi kulukumba; matimba ya yona makulu ngopfu, vutlhari bya yona a byi na ku pimiwa. . . . [Dzunisani Yehova, n’wina vanhu!]”—Psalma 147:4, 5, 20.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 31]

Xifaniso xa NASA