Timbhoni Ta Yehova Leti Chivirikaka Ti Ya eMahlweni!
TIMBHONI ta Yehova ta lembe xidzana ro sungula a ku ri vanhu va xivindzi ni va migingiriko. Va hetisise xileriso xa Yesu hi ku chivirika: “Yanani eka vamatiko hinkwawo, mi va endla vadyondzisiwa va mina.”—Matewu 28:19, 20.
Kambe hi swi tivisa ku yini leswaku valendzeri va Kriste va le mahlweninyana va teke xileriso xexo xi ri xa nkoka? Phela buku ya Bibele ya Mintirho ya Vaapostola yi kombisa leswaku a va ri timbhoni ta Yehova leti chivirikaka, hakunene a va ya emahlweni!
MIMPFUNO NI SWIVUMBEKO SWIN’WANA
Ku fana ka ririmi ni matsalelo exikarhi ka Evhangeli ya vunharhu na buku ya Mintirho swi kombisa mutsari un’we—Luka, “n’anga leyi rhandzekaka” (Vakolosa 4:14) Exikarhi ka swivumbeko swa yona leswi xiyekaka ku na minkanerisano ni swikhongelo leswi nga kona eka Mintirho. Kwalomu ka tiphesente ta 20 ta buku ti vumbiwa hi tinkulumo, to tanihi leti nyikeriweke hi Petro na Pawulo eku seketeleni ka ripfumelo ra ntiyiso.
Buku ya Mintirho yi tsariwe eRhoma kwalomu ka 61 C.E. Kumbexana hi yona mhaka leyi ha yona yi nga hlamuseriki ku humelela ka Pawulo emahlweni ka Khezari kumbe ku xanisiwa ka timbhoni hi Nero kwalomu ka 64 C.E.—2 Timotiya 4:11.
Tanihi Evhangeli ya Luka, Mintirho a yi kongomisiwe eka Teyofilo. A yi tsaleriwe ku tiyisa ripfumelo ni xiviko xa ku hangalasiwa ka Vukriste. (Luka 1:1-4; Mintirho 1:1, 2) Buku yi kombisa leswaku voko ra Yehova a ri ri ni malandza ya yena lama tshembekaka. Yi hi endla hi xalamukela matimba ya moya wa yena ni ku tiyisa ntshembo wa hina eka vuprofeta lebyi huhuteriweke hi Xikwembu. Mintirho nakambe yi hi pfuna ku tiyisela nxaniso, yi hi susumetela ku va Timbhoni leti tinyiketelaka ta Yehova, ni ku aka ripfumelo ra hina eka ntshembo wa Mfumo.
KU PAKANISA KA MATIMU
Tanihi munghana wa Pawulo, Luka u rhekhode maendzo ya vona. Nakambe u vulavule eka timbhoni to vona hi mahlo. Timhaka teto ni vukambisisi bya vukheta swi endla matsalwa ya yena ya va lama xiyekaka malunghana ni ku pakanisa ka matimu.
Hikwalaho mudyondzi William Ramsay u swi kotile ku vula a ku: “Luka i n’wamatimu wa xiyimo xo sungula: timhaka ta yena ta ntiyiso a to tshembeka ntsena, u na mianakanyo ya ntiyiso ya matimu . . . Mutsari loyi u fanele a vekiwa swin’we ni van’wamatimu lavakulu.”
PETRO—MBHONI LEYI TSHEMBEKAKA
Ntirho lowu nyikiweke hi Xikwembu wo twarisa mahungu lamanene wu nga ha endliwa ntsena ematimbeni ya moya lowo kwetsima wa Yehova. Xisweswo, loko valandzeri va Yesu va amukela moya lowo kwetsima, va ta va timbhoni ta yena eYerusalema, eYudiya ni le Samariya “ni ku ya fika emakun’wini ya misava.” Hi Pentekosta ya 33 C.E., va cheriwa hi moya lowo kwetsima. Tanihi leswi ka ha riki 9:00 a.m., entiyisweni a va dakwanga, hi laha van’wana va anakanyaka ha kona. Petro u nyikela vumbhoni lebyi nyanyulaka, naswona 3 000 va khuvuriwa. Vakaneti va vukhongeri va ringeta ku miyeta vahuweleri va Mfumo, kambe eku hlamuleni ka xikhongelo, Xikwembu xi pfuna timbhoni ta xona ku vulavula rito ra xona hi xivindzi. Loko va chavisiwa nakambe, va hlamula: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.” Ntirho wu ya emahlweni loko va hambeta va chumayela hi yindlu na yindlu.—1:1–5:42.
Ku titshega hi moya wa Yehova swi pfuna timbhoni ta yena ku tiyisela nxaniso. Hambi swi ri tano, endzhaku ka loko mbhoni leyo tshembeka Stefano yi khandliwe hi maribye yi fa, valandzeri va Yesu va hangalaka, kambe leswi swi hangalasa rito. Filipi muevhangeli u phayona eSamariya. Leswi hlamarisaka, muxanisi wo kariha Sawulo wa Tarso wa hundzuka. Tanihi muapostola Pawulo, u twa ntshikilelo wa nxaniso eDamaska kambe u balekela makungu ya Vayuda yo dlaya. Hi xinkarhana, Pawulo u hlanganyela ni vaapostola eYerusalema kutani a ya emahlweni ni vutirheli bya yena.—6:1–9:31.
Voko ra Yehova ri na timbhoni ta yena, hi laha Mintirho yi hambetaka yi komba ha kona. Petro u pfuxa Dorkasi (Tabita) eku feni. Ku amukela xirhambo, eKhezariya u twarisa mahungu lamanene eka Korneliyo, ndyangu wa yena ni vanghana vakwe. Va khuvuriwa tanihi Vamatiko vo sungula ku va vadyondzisiwa va Yesu. Xisweswo, “mav̌iki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi” ma hela, ma hi yisa eka 36 C.E. (Daniel 9:24) Endzhakunyana ka sweswo, Heroda Agripa I u dlaya muapostola Yakobo naswona a lerisa leswaku Petro a khotsiwa. Kambe muapostola u tokota ku kutsuriwa hi ntsumi ekhotsweni, naswona ‘rito ra Yehova ri hambeta ri kula no hangalasiwa.’—9:32–12:25.
MAENDZO MANHARHU YA PAWULO YA VURHUMIWA
Minkateko yi khulukela eka lava va tinyiketelaka entirhweni wa Xikwembu, hi laha Pawulo a endleke ha kona. Riendzo ra yena ro sungula ra vurhumiwa ri sungula eAntiyoka, Siriya. Exihlaleni xa Kipra, Sergiyo Pawulo ni van’wana vo tala va hundzuka vapfumeri. Le Perga ePamfiliya, Yohane Marka u tlhelela eYerusalema, kambe Pawulo na Barnaba va hambeta va ya eAntiyoka wa Pisidiya. Le Listra, Vayuda va pfuxa nxaniso. Hambi loko a khandliwile a siyiwa a languteka a file, Pawulo wa hlakarhela kutani a ya emahlweni ni vutirheli. Eku heteleleni, yena na Barnaba va tlhelela eAntiyoka wa Siriya, va hetisa riendzo ro sungula.—13:1–14:28.
Ku fana ni ya lembe xidzana ro sungula, Huvo leyi Fumaka ya namuntlha yi boha makungu hi ku kongomisiwa hi moya lowo kwetsima. Ku yimba a ku nga ri xikarhi ka “timfanelo,” leti katsaka “ku tšhav̌a le’ŝi tlhav̌eriweke ŝifaniso, ni ngati, ni le’ŝi feke hi šihluku, ni v̌ooŝi.” (15:28, 29, BX) Loko Pawulo a sungula riendzo ra vumbirhi ra vurhumiwa, Silasi wa n’wi joyina naswona endzhakunyana va joyiniwa hi Timotiya. Xiendlo xa xihatla xi landzela xirhambo xo ya eMakedoniya. Le Filipiya, ku nyikela vumbhoni swi tisa mpfilumpfilu no khotsiwa. Kambe Pawulo na Silasi va ntshunxiwa hi ku tsekatseka ka misava ivi va chumayela muhlayisi wa khotso ni ndyangu wa yena naswona lava va va vapfumeri lava khuvuriweke.—15:1–16:40.
Malandza ya Yehova ma fanele ma va swichudeni leswi chivirika swa Rito ra yena, tanihi Pawulo ni Vaberiya lava a va kambisisa Matsalwa. Le Areyopago eAtena, u nyikela vumbhoni hi ku tumbuluxa ka Yehova, naswona van’wana va hundzuka vapfumeri. Ku tsakela lokukulu ka kombisiwa eKorinto, laha emutini wolowo a tshamaka ku ringana tin’hweti ta 18. Loko a ri kwalaho, u tsala Vatesalonika vo Sungula ni va Vumbirhi. Loko a hambana na Silasi na Timotiya, muapostola u tlutela aEfesa, kutani a ya eKhezariya, a ya na le Yerusalema. Loko a tlhelela eSiriya wa Antiyoka, riendzo ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa ra hela.—17:1–18:22.
Hi laha Pawulo a kombiseke ha kona, ku nyikela vumbhoni hi yindlu na yindlu i xiphemu xa nkoka xa vutirheli bya Vukriste. Riendzo ra vunharhu ra muapostola (52-56 C.E.) ngopfu-ngopfu ri landzelerise riendzo ra yena ra vumbirhi. Vutirheli bya Pawulo byi pfuxe ku kaneta aEfesa, laha a tsalaka Vakorinto vo Sungula. Vakorinto va Vumbirhi va tsariwa eMakedoniya, naswona u tsalela Varhoma loko a ri Korinto. Le Mileta, Pawulo u hlangana ni vakulu va Efesa kutani u vulavula hi ndlela leyi a va dyondziseke ha yona erivaleni na hi yindlu na yindlu. Riendzo ra yena ra vunharhu ra hela loko a fika eYerusalema.—18:23–21:14.
NXANISO LOWU NGA HUMELERIKI
Nxaniso a wu yi pfali milomo ya timbhoni leto tshembeka ta Yehova. Kutani loko vukarhi bya mintshungu byi humelelela Pawulo etempeleni ya le Yerusalema, hi xivindzi u nyikela vumbhoni eka vapfuxi va dzolonga lava hlundzukeke. Makungu yo n’wi dlaya ya hela loko a yisiwa eka Mufumi Felikisi eKhezariya ni masocha lama n’wi hlayisaka. Pawulo u heta malembe mambirhi a bohiwile tanihi leswi Felikisi a langutelaka nsiva-nomo lowu nga tiki. Mutlhandlami wa yena Festo, u twa ku tihlamulela ka Pawulo eka Khezara. Hambi swi ri tano, a nga si ya eRhoma, muapostola wa tihlamulela emahlweni ka Hosi Agripa.—21:15–26:32.
Handle ko tsanisiwa hi miringo, malandza ya Yehova ma hambeta ma chumayela. Leswi entiyisweni a swi ri ntiyiso hi Pawulo. Hikwalaho ka ku tihlamulela ka yena eka Khezari, muapostola u kongoma eRhoma na Luka kwalomu ka 58 C.E. Le Mira na Lasiya va cincela eka xikepe xin’wana. Hambi leswi va tshovekelaka hi xikepe kutani va tshama exihlaleni xa Melita, endzhakunyana xikepe xin’wana xi va yisa eItaliya. Hambi a ri hansi ko rindziwa hi varindzi va masocha eRhoma, Pawulo u vitana vanhu kutani a twarisa mahungu lamanene eka vona. Enkarhini lowu wo khotsiwa, u tsala Vaefesa, Vafilipiya, Vakolosa, Filemoni na Vaheveru.—27:1–28:31.
VA HAMBETA VA YA EMAHLWENI
Buku ya Mintirho yi komba leswaku ntirho lowu sunguriweke hi N’wana wa Xikwembu wu yisiwe emahlweni hi timbhoni leti tshembekaka ta Yehova eka lembe xidzana ro sungula. Ina, ehansi ka matimba ya moya lowo kwetsima wa Xikwembu, va nyikele vumbhoni hi ku chivirika.
Hi mhaka ya leswi valandzeri vo sungula va Yesu va tiseketeleke swinene eka Xikwembu hi xikhongelo, voko ra xona a ri ri na vona. Xisweswo magidi ya hundzuke vapfumeri, naswona ‘mahungu lamanene ya twarisiwile eka swivumbiwa hinkwaswo leswi nge hansi ka tilo.’ (Vakolosa 1:23) Entiyisweni, khale koloko na sweswi, Vakriste va ntiyiso va tikombise va ri timbhoni leti chivirikaka ta Yehova leti yaka emahlweni!
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
KORNELIYO NDHUNA YA DZANA: Korneliyo a ri ndhuna ya masocha, kumbe ndhuna ya dzana. (10:1) Muholo wa ndhuna ya dzana wa lembe rin’wana na rin’wana a wu ri kwalomu ka wa socha wu andzisiwe ka ntlhanu, kumbe tidenari ta 1 200, kambe wu nga va ehenhla swinene. Loko a dyuhele, a a kuma mali yo tala kumbe nsimu. Swiambalo swa yena swa nyimpi a swi ri swa mivala-vala, ku sukela eka xihuku xa silivhere ku ya eka nguvu yo fana ni xikete xo fika ematsolweni, baji lero leha ra wulu yo saseka ni swisirhelelo swa milenge leswi khavisiweke. Ntlawa wa ndhuna ya dzana hakanyingi wu vumba hi vavanuna va 100, kambe minkarhi yin’wana a va va kwalomu ka 80. Masocha ya “ntlawa wa Italiya” kumbexana a ma huma exikarhi ka vaaki va Rhoma ni le ka vanhu lava ntshunxiweke eItaliya.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
XIKHONGELO EHENHLA KA YINDLU: Petro a a nga endleli ku voniwa loko a khongele a ri yexe ehenhla ka lwangu. (10:9) Khumbi leri akiweke leri rhendzelaka lwangu kumbexana a ri n’wi tumbetile a nga vonaki. (Deuteronoma 22:8) Lwangu a ri ri ndhawu yo wisa no balekela huwa ya le xitarateni ni vusiku.
[Bokisi leri nga eka tluka 25]
VA TEKIWA TANIHI SWIKWEMBU HI XIVUMBEKO XA VANHU: Ku horisiwa ka munhu la lamaleke hi Pawulo swi endle vaaki va Listra va ehleketa leswaku swikwembu swi humelele tanihi vanhu. (14:8-18) Zewusi, xikwembu lexikulu xa Magriki, a xi ri na tempele emutini wolowo, naswona n’wana wa xona Hermesi, murhumiwa wa xikwembu, a xi tiveka hi vuswikoti byo vulavula. Tanihi leswi vanhu va anakanyeke leswaku Pawulo a ri Hermesi hi leswi a a ri xivulavuri lexikulu, va langute Barnaba tanihi Zewusi. A ku ri ntolovelo ku ambexa swifaniso swa swikwembu swa mavunwa hi vuhlalu bya swiluva kumbe makamba ya muphayini, kambe Pawulo na Barnaba va ale ku tekiwa hi ndlela yoleyo ya ku gandzela.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
MULANGUTERI WA KHOTSO WA PFUMELA: Loko ku tsekatseka ka misava ku pfule minyangwa ya khotso ni ku ntshunxa tinketani ta vabohiwa, mulanguteri wa khotso wa Mufilipiya a lava ku tidlaya. (16:25-27) Ha yini? Hikuva nawu wa Rhoma wu lerise leswaku mulanguteri u fanele a rhwala nandzu wa mubaleki. Mulanguteri entiyisweni a tsakela ku fa hi ku tidlaya ku ri ni ku tokota ku fa hi ku xanisiwa, loku kumbexana a ku yimele vakhotsiwa van’wana. Hambi swi ri tano, u amukele mahungu lamanene, kutani “a khuvuriwa, yena ni vanhu va yena hinkwavo.”—16:28-34.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
XIKOMBELO EKA KHEZARI: Tanihi muaki wa Rhoma eku tswariweni, Pawulo a ri ni mpfumelelo wo humelela eka Khezari ni ku tengisiwa eRhoma. (25:10-12) Muaki wa Rhoma a a nga fanelanga ku bohiwa, a biwa kumbe ku xupuriwa a nga si tengisiwa.—16:35-40; 22:22-29; 26:32.
[Xihlovo Xa Kona]
Musei Capitolini, Roma
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
MULANGUTERI WA TEMPELE YA ARTEMI: Hi ku hlundzukisiwa hi ku chumayela ka Pawulo, Demetriyo mufuri wa silivhere u pfuxe dzolonga. Kambe matsalani wa muti wa Efesa u hangalase ntshungu. (19:23-41) Vafuri va silivhere va endle swindhumbhana swa silivhere swa xiyimo xa le henhla xo kwetsima swa tempele laha xifaniso xa Artemi xikwembu xa xisati xa ntswalo xa mavele yo tala a xi vekiwe kona. Matiko ma phikizanele xindzhumo xo va ne·o·koʹros, kumbe “muhlayisi wa tempele” ya xona.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
KHOMBO ELWANDLE: Loko xikepe lexi rhwaleke Pawulo xi hluriwe hi xidzedze lexi va nge i Yurakuloni, ‘a swi va nonon’hwela ku koka byatso lebyi kongomisiwaka hi mhandzi le ndzhaku.’ (27:15, 16) Byatso lebyi kongomisiwaka hi mhandzi i byatso lebyintsongo lebyi hakanyingi a byi kokiwa hi xikepe. Xikepe xi rhwala tikhebulo leti nga ha bohiwaka ehandle ka xona ku xi tiyisa no xi sirhelela ku vaviseka ka xona eka ntshikilelo lowu vangiwaka hi ku tirha ka tiphuphu hi nkarhi wa swidzedze. (27:17) Vatluti lava va humesa tingoti ta mune kutani va ntshunxa tinketani ta timhandzi to tluta ha tona ta swiphemberele swo leha, leti tirhisiweke ku kongomisa xikepe. (27:29, 40) Xikepe xa Aleksandriya a xi ri ni mfungho lowu nge i “ya swikwembu-swa-Mahahla”—Castor na Pollux, leswi tekiwaka tanihi vasirheleri va vatluti.—28:11.