Ku Tirhela Yehova—Hi Nguva Leyinene Ni Yo Nonon’hwa
Hi ku vula ka Hal Bentley
MALUNGHISELELO ma endliwile ya nhlengeletano ya xifundza ya Timbhoni ta Yehova eximutanini xa le Nyasaland (sweswi ku nga Malawi). Mulanguteri wa xifundza ni wa muganga a va kambela platifomo ya vona ya byanyi ni misengele ro hetelela ni tindlu ta byanyi ta ndhawu yo etlela eka yona. Hi xitshuketa, a va rhendzeriwe hi ntlawa wa vahlaseri lowu a wu tumbele ekhwatini leri nga ekusuhi. Ntlawa lowu wu lumeke ndzilo eka tindlu leti ni pulatifomo ivi va susumetela vamakwerhu lava endlwini leyi a va tshama eka yona.
Joyce Bentley, nsati wa mulanguteri wa mugaga u te a tsutsuma ku ta vona leswi a swi humelela. Na yena u susumetiwile. Murhangeri wa ntlawa wa vahlaseri u huweleri a ku mzungu (mulungu) loyi u fanele a nyamalala sweswi. Vahlaseri lava a va hi pfumelelanga ku teka swilo swa hina, va hi susumetele eka Land-Rover ya hina. Va rhendzele movha lowu—vavanuna, vavasati ni vana—va huwelela va ku “Pitani mzungu” (Famba, mulungu-ndziwena) va tlhela va ku “Kwacha” (Ntshunxeko). A hi langutele leswaku va ta wisa Land-Rover, kutani hi khongela eka Yehova hi mbilu. Kambe ntshungu wu hangalaka kutani hi famba hi ya eka govela ra maphorisa ra le kusuhi, eMzimba, mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 50.
Endzhakunyana hi vuyile, hi fambisana ni ndhuna ya maphorisa yi ri yoxe. Hikwalaho ka swiphiqo eka tindhawu tin’wana hi yena tsena loyi a ta tirhisiwa. Loko hi fika endhawini leyi hi hlaseriweke kona, hi kume mujeko wa Malawi Congress Party wu tlhomiwile ehandle ku tsariwe maletere lama nge M.C.P. erirhangwini ra ndzhope. Hambi swi ri tano, endzhaku ka loko phorisa ri vulavule ni vanhu va kwalaho, va hi pfumelerile ku rhurhela swilo swa hina endzeni ka Land-Rover.
Nakambe hi kume Rightwell Moses, mulanguteri wa xifundza ni nsati wa yena. Loyi (nsati) wa yena a balekele enhoveni hi nkarhi wa ku hlasela ka ntlawa lowu. Kambe a ku sele kantsongo Rightwell a nwerisiwa anambyeni wa le kusuhi. Vahlaseri lava nakambe va teke swakudya hinkwaswo swa nhlengeletano. Kutani va lerisa Vamakwerhu va xinuna leswaku va macha va ya eka tlhelo rin’wana kutani va xisati ni vana va ya eka tlhelo rin’wana ku ringana tikhilomitara to hlayanyana ku kondza vahlaseri va karhala va va tshika.
Xiendlakalo lexi a xi ri xin’wana xa swo tala leswi swi vangeleke ku yirisiwa ka ntirho eMalawi, leswi yiseke eku xanisiweni ka Timbhoni ta Yehova hi tihanyi, ku katsa ni ku dlaya, ku fumbutela, ku pfinyiwa ka vavasati ni ku khotsiwa.
Hikwalaho Ka Yini A Hi Ri eMalawi?
Hi June 28, 1916, ndzi tswaleriwe emutini wa Leeds, eYorkshire, Nghilandi, rikotsa ra ndyangu wa vana va ntlhanu. A hi nga ri ndyangu wa vukhongeri naswona a hi nga yi ekerekeni.
Hi 1939, loko Nyimpi ya Misava ya Vumbirhi yi sungula, vatswari va mina havambirhi va file. Hi June 1940, loko ndzi ri na malembe ya 24 ntsena, a ndzi ambala yunifomo naswona hi malembe ya ntlhanu lama landzeleke a ndzi tirha eka vumaki byo hambana-hambana bya matlhari ya nyimpi. Hi nkarhi wa malembe wolawo, loko ndzi tshame ekampeni ya swibalesa eribuweni ra le n’walungwini wa Nghilandi ivi ndzi languta ehenhla exibakabakeni lexi nga ni tinyeleti, hakanyingi a ndzi ri na minkarhi yo anakanya hi Xikwembu ni ku hlamala mhaka leyi ha yona Muvumbi wa vuxongi lebyi hlamarisaka a pfumeleleke vukari, ku halatiwa ka ngati ni ku xaniseka ko tano exikarhi ka vanhu. A ndzi yi kumanga hlamulo ya swivutiso swa mina leswi a swi ndzi pfilunganya hi nkarhi wo leha ku kondza loko ndzi ntshuxiwile entirhweni wa nyimpi.
Emadyambyini man’wana yo titimela ya lembe rero, un’wana u gogondzile endlwini ya mina. Loko ndzi pfula ndzi kume njhinga ya mukhalabye loyi a sunguleke ku vulavula hi Bibele. Leswi swi yise eka dyondzo ya Bibele naswona hi ku hatlisa ndzi khuvuriwile hi April 1946. Hi 1949 ndzi tshike ntirho wa mina ivi ndzi va mutirheli la nga phayona wa timbhoni ta Yehova.
Kutani ndzi tirhe eBethele ya le London ku tlula malembe manharhu, hi 1953 ndzi rhamberiwe ku hlanganyela eka Xikolo xa Bibele xa Gilead xa Watchtower xa ntlawa wa vu-23 eLansing Dzonga, New York, leswaku ndzi ta leteriwa ku va murhumiwa. Hi nkarhi lowu faneleke ndzi amukele xiavelo xa vurhumiwa endhawini leyi hi nkarhi wolowo a yi vitaniwa Nyasaland. Endzhaku ndzi averiwe ntirho wa ku va mulanguteri wa muganga. Ku ringana malembe ya ntlhanu ndzi tsemakanye matlhelo hinkwawo ya tiko leri ro saseka tanihi jaha leri nga siki tekaka. Ndzi sungule ku rhandza vanhu, lava a va tsakile ni ku va ni malwandla hambi loko vo tala va swerile handle ka masimu ya vona ya swifaki, tihuku ti nga ri tingani, timbuti ni tinguluve. Van’wana a va ri vaphasi va tinhlampfi lavanene. A ndzi tshama na vona eka miako ya vona leyi nga nyawuriki ya timhandzi ni ndzhope, ndzi famba na vona entirhweni wo chumayela hi ximutani ni ximutana. Nakambe ndzi tsakele xinakulobye xa vona etinhlengeletanweni leti khomeriwaka erivaleni, loko va tshama ni mindyangu ya vona va yingisela swinene swivulavuri, hambi leswi minkarhi yin’wana mpfula a yi na!
Loko ndzi ri eximutanini, un’wana ni un’wana, lavantsongo ni lavakulu, a va ta va ta ndzi xeweta ha un’we-un’we, va ku: “Moni, muli bwanji?” (Xewani, minjhani?) Hambi loko ndzi famba hi ximutani ni ximutana, vanhu a va tshika ku hlakula masimu ya vona ivi va huwelela va ndzi xeweta.
Bandlha rin’wana ni rin’wana leri a ndzi ri endzela ni mulanguteri wa xifundza a ri ndzi akela yindlu hi laha ku hlawulekeke. Minkarhi yin’wana a yi va leyi tiyeke leyi fuleriweke hi byanyi, leswi ndzi swi tlangeleke swinene. Kambe ndzi xiye leswaku swi teka nkarhi wo lehanyana leswaku yindlu leyi ya ha ku fuleriwaka hi byanyi yi nga pfuti!
Vamakwerhu va tshame va aka yindlu leyi hinkwayo a yi fuleriwe hi byanyi byo bumbula swinene. A yi ri na Matlhelo manharhu, Land-Rover ya mina yi ri le tlhelweni ra vumune. Laha a ku ri enkoveni wa Nambu wa Shire, laha ri hisaka swinene lembe hinkwaro, hi marito man’wana tinsuna to cincana kunene, a ti ku nyiki vurhongo ni nhlikani kumbe ni vusiku! Loko u ri hava xifunengelo kumbe nchumu wo hlongola tinsuna a swi koteki ku wisa.
Munghana Wa Vutomi Hinkwabyo A Ndzi Joyina
Hi 1960 ndzi joyiniwe hi nsati wa mina, Joyce Shaw, loyi a a tirha tanihi murhumiwa eEcuador. Ina, endzhaku ko tiphina hi nyiko ya ku titshamela wexe ku ringana malembe yo hlayanyana, ndzi katekisiwe hi nyiko yin’wana—vukati—lebyi ndza ha byi tlangelaka swinene endzaku ka malembe ya 30. Mina na Joyce hi katekisiwe hi mintokoto yo tala hi ri swin’we.
Eka xiendlakalo xin’wana, hi ku tirhisa timhandzi ni byanyi, vamakwerhu va ake buloho exinambyanini. Leswi swi endleriwe leswaku ndzi ta swi kota ku tsemakanya ndzi ya eximutanini laha va laveke leswaku ndzi ya kombisa filimi ya sosayiti leyi nge “The New World Society in Action.” Kambe golonyi leyi kokiwaka hi Land-Rover yi khomeka emhandzini ebulohweni. Hi xivindzi mavakwerhu va ntshuxe golonyi leyi, leswaku ndzi hundza ebulohweni, ivi va susumeta golonyi yi tsemakanya. Hi ve ni nkombiso lowunene swinene wa filimi.
Minkarhi yin’wana milambu a yi aname ngopfu lerova ku nga endliwa buloho eka yona. Kutani vamakwerhu a va humesa hinkwaswo eka Land-Rover—jenereta leyi khomekaka, muchini wa filimi, tifilimi, mubedo—ivi va pela nambu, loko mina ndzi rhwariwe hi byanyi lebyi lukiweke emakatleni ya vamakwerhu van’wana. Vamakwerhu vambirhi va xisati a va rhwala Joyce a tsemakanya. Milambu yin’wana a yi entile swinene. Leyi a yi tsemakanyiwa hi byatso bya xinkarhana lebyi endliweke hi mapulanga yo tiya lebyi nga ehenhla ka madiramu ya nhungu ku ya eka khume. Vatlutisi vambirhi a va hi koka hi ngoti hi tsemakanya.
Vamakwerhu va le Malawi a va pfuna hakunene ni ku va ni musa naswona a va hi xixima. Endhawini yin’wana vanhu va kwalaho va xungute ku hisa yindlu leyi a hi tshama eka yona, kutani vamakwerhu va tshame vusiku hinkwabyo ku tiyiseka hi vuhlayiseki bya hina. Hambi loko ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehova a ku nga si tivisiwa hi 1967, a ku ri na xiyimo lexi nga ni khombo, ku katsa ni lexi hlamuseriweke eku sunguleni ka mhaka leyi. Vo tala va vamakwerhu va le Malawi a va ta va va nyikele vutomi bya vona hikwalaho ka hina.
Hi nkarhi wun’wana a ndzi tirha hi yindlu na yindlu ni makwerhu loyi a ri ni bundzu lerikulu emombyeni wa yena. A biwe hi tihanyi swinene masiku ma nga ri mangani lama hundzeke. Eka yindlu yin’wana u nyikele vumbhoni hi ku titsongahata eka n’wini wa muti. Loko hi humile, makwerhu u te: “Hi yena wanuna loyi a ndzi beke hi ndlela leyi yo chavisa!” Hi loko ndzi tsundzuka marito ya Pawulo: “Mi nga rihiseli swo biha hi leswo biha, ni ka munhu ni un’we . . . hlula leswo biha hi leswinene.”—Varhoma 12:17-21.
Hi Ndlandlamuxa Ntirho Wa Hina
Loko ha ha ri eMalawi, mina na Joyce a hi hamba hi endzela eMozambique leri nga ekusuhi. Vutivi bya yena bya Xipaniya lebyi a byi kumeke loko a ha tirha aEcuador byi pfunile, hi mhaka ya leswi vanhu va Maputukezi a va swi kota ku n’wi twa. Hi ku famba ka nkarhi havumbirhi hi swi kotile ku vulavula Xiputukezi. Hi hambete hi endzela eMozambique hi suka eka xiavelo xa hina lexi landzeleke eZimbabwe. Kereke ya Khatoliki a yi kanetana swinene ni ntirho wo chumayela kutani yi pfuxa dzolonga. Kambe, eka malembe ya khume lama landzeleke, hakanyingi a hi tokota nkhathalelo wa rirhandzu wa Yehova ni nsirhelelo loko hi ri karhi hi lava lava fanaka ni tinyimpfu kwalaho.
Eka rin’wana ra maendzo ya hina eMozambique, hi endzele manana la tsakelaka en’walungwini wa hlaluko wa Beira. Makwavo wa yena wa xisati ePortugal u n’wi tsalele papila ivi a n’wi hlamusela swilo swo tsakisa leswi a swi kumeke hi ku dyondzo ni Timbhoni ta Yehova. Manana loyi u kambisise swilo leswi eBibeleni ya yena naswona se a sungule ku byela vaakelani ha swona. Kambe, adirese leyi a ri na yona a ku ri vito ra garaji leyi nuna wa yena a a tirha eka yona.
Loko hi tshinelela nyangwa ya garaji, wanuna u vutisile loko a nga hi pfuna. Hi kombele ku vona nuna wa wansati loyi. U kombetele eka makhanikhi la tirhaka emovheni ivi a hambana na hina. Hi titivisile eka makhanikhi ivi hi vula leswaku a hi ta tsakela ku endzela nsati wakwe. A tshukile swinene. Loko a ri karhi a hi heleketa ekaya ra yena, u hlamusele leswaku wanuna loyi hi vulavuleke na yena eku sunguleni u ya vika ku fika ka hina eka hosi ya kwalaho ya P.I.D.E. (maphorisa ya le xihundleni). Hi nghene exirimbanini! Nakambe u vike leswaku nsati wakwe, hikwalaho ka ntirho wa yena wo chumayela, a ri karhi a laviwa hi maphorisa hi nkarhi wo leha ni leswaku va ri vonile papila leri vulaka leswaku mi ta n’wi endzela. Va teke Bibele ya yena, kambe hi vutlhari u tumbete Bibele yin’wana! Nakambe va tise bixopo wa Mukhatoliki leswaku a ringeta ku n’wi kucetela leswaku a tshika ku vulavula ha Yehova ni Mfumo!
Loko hi vonana na manana loyi a tsakelaka, u tsakile swinene ivi a angarha Joyce. U kombele nuna wa yena leswaku a hi pfumelela hi tshama na vona, kambe u arile ivi a tlhelela entirhweni. Hi tirhise swinene riendzo ra hina ra nkarhinyana, hi n’wi khutaza hi Bibele ni ku n’wi bumabumela hi ku teka xiyimo xo tano lexi tiyeke. Leswaku hi papalata ku n’wi vangela swiphiqo swin’wana, hi sukile ivi hi tshembisa ku n’wi endzela loko xiyimo se xi antswa. Loko hi suka emutini ni loko hi tate petirolo egarajini, hi xiye leswaku a hi ri karhi hi langutiwa, kambe a hi khomiwanga. Kutani hi ye eBeira ivi hi endzela bandlha lerintsongo kwalaho hi nga si tlhelela eZimbabwe. Endzhaku ka tin’hwetinyana hi tlhelerile naswona hi swi kotile ku tsakela swakudya na manana loyi a tsakelaka ni nuna wakwe kun’we ni nhwana wa vona. Eku heteleleni u khuvuriwile loko a endzele ePortugal kutani a va muhuweleri la chivirikaka wa Mfumo.
Ku ya en’walungwini hi hambete hi endzela tindhawu to tanihi Quelimane, Nampula na Nacala, hlaluko lowuntsongo. Le Nacala hakanyingi a hi endzela ndyangu wa ka Soares. Nkul. Soares u twe ntiyiso ro sungula le Portugal. Kambe loko a rhurhela eMozambique, vamakwerhu va le Lourenço Marques (sweswi ku nga Maputo), ntsindza wa Mozambique, va dyondze na yena ni ndyangu wa yena. Va swi tlangerile swinene leswaku hi fambe madzana ya tikhilomitara ku endzela ndyangu lowu nga woxe. Va endle nhluvuko lowunene. Endzhakunyana va rhurhele eAfrika Dzonga, laha nhwana wa vona Manuela a tirhaka eBethele tanihi muhundzulexeri wa Xiputukezi.
Hi endzele vandlha ra le Lourenço Marques hi makhamba yo tala. Leswi a swi vula riendzo ra tikhilomitara to tlula 1 100 ku suka eBlantyre hi magondzo ya ritshuri. Hi ve ni swiphiqo leswikulu swa movha kambirhi kutani hi boheke ku kokiwa ku suka eSalisbury (sweswi ku nga Harare). Hambi swi ri tano, a ku ri ntsako lowukulu ku vona ntlawa lowuntsongo eLourenço Marques wu kula wu va bandlha lerinene ku nga khathariseki leswi ntirho wa vona wu yirisiweke. Tinhlengeletano letintsongo ta xifundza a ti khomiwa nkarhi na nkarhi. Kambe a ti fanele ti khomeriwa ekhwatini onge hi loko ntlawa lowukulu wa vamakwerhu a wu tsakela pikiniki. Hi makhamba yo hlayanyana nhlengeletano a yi lunghiseleriwa ehandle ka ndzilakano eNelspruit eAfrika Dzonga. Leswi swi pfune vamakwerhu va le Maputo leswaku va twisisa nhlengeletano ya Yehova ni ku kula emoyeni.
Bandlha ra le Beira na rona ri tiyile. Hikwalaho ka swiphiqo swa politiki eMozambique, vamakwerhu vo huma eka tiko rero sweswi va hangalakele ePortugal, Afrika Dzonga, Canada, Brazil, United States ni tindhawu tin’wana. Ku dzuneka hinkwako ku ya eka Yehova, la ‘kuriseke mbewu.’ (1 Vakorinto 3:6, 7) Ina, hi malembe ya khume a hi ri na lunghelo ro pfuna vamakwerhu eMozambique ehansi ka mfumo wa Maputukezi. Loko hi languta endzhaku, ha yi hlamala ndlela leyi Yehova a hi pfuleleke nyangwa ha yona leswaku hi endla leswi.
Eka xiendlakalo xin’wana, loko ha ha endzela Nampula en’walungwini, hi khomiwe hi xirho xa P.I.D.E. Tibuku ta hina hinkwato, ku katsa ni Tibibele ti tekiwile naswona hi byeriwe leswaku a hi nge he pfumeleriwi ku tlhelela eMozambique. Ku nga khathariseki sweswo, hi mpfuno wa Yehova hi swi kotile ku endla maendzo yo tala swinene etikweni leri. Nkarhi hinkwawo loko hi fika endzilakanini, a hi hamba hi kombela mpfuno ni nkongomiso wa yena leswaku hi ta swi kota ku hetisisa ku rhandza ka yena ni ku nyikela xikhutazo lexi pfumalekaka swonghasi ni ndzetelo eka vamakwerhu etikweni rero.
Hi 1979 hi rhumeriwe eBotswana. I ndhawu leyikulu swinene, kwalomu ka hafu ya mpimo wa Afrika Dzonga. Tanihi leswi ndhawu leyikulu yi nga nkwandzasi, Kalahari, ku na vaaki vo tlulanyana miliyoni. Laha hi ve ni lunghelo ro tanihi ku pfuna ku aka Holo ya Mfumo ni kaya ra varhumiwa eGaborone, ntsindza wa kona. Lunghelo rin’wana a ku ri ku pfuna vabaleki lava vulavulaka Xiputukezi vo huma eAngola ni ku dyondza Bibele na vona.
Nakambe hi swi kotile ku pfuna vantshwa vo hlayanyana vo huma eZimbabwe. Swi tikomba onge etikweni leri ra le kusuhi, Timbhoni ta Yehova, hi lunghiselelo ro hlawuleka, a ti pfumeleriwa ku dyondzisa Matsalwa exikolweni. Leswi swi pfuxe ku tsakela eka vantshwa lava. Loko endzhakunyana va rhurhele eBotswana, hi vonane na vona, kutani va kombela dyondzo ya Bibele. Vatswari va vona a va kaneta, kutani a va boheka ku ta ekaya ra varhumiwa leswaku va ta dyondzela kona. Va endle nhluvuko lowunene ivi va va Timbhoni leti khuvuriweke.
Loko ndzi languta endzhaku eka malembe ya 41 ya ntirho wa nkarhi lowu taleke ematikweni ya nhungu, ndzi nkhensa swinene eka Yehova hi minkateko yo tala leyi ndzi yi tsakeleke. A swi nga olovi, kambe a ku ri ntsako lowukulu eka mina na Joyce ku pfuna vo tala ku seketela Mfumo ni ku vona nhluvuko lowunene ku nga khathariseki swiphiqo swo tala ni nkaneto wa matimba. Entiyisweni a ku ri mhaka ya ku ‘chumayela rito ni ku hiseka hi nguva leyinene ni yo nonon’hwa.’ Ina, ntirho wa nkarhi hinkwawo i ntokoto lowu fuweke ni lunghelo lerikulu leri hi ri bumabumelaka swinene eka lava va nga lulamisaka vutomi bya vona leswaku va wu tsakela.—2 Timotiya 4:2.
[Mepe lowu nga eka tluka 21]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
ANGOLA
ZAMBIA
MALAWI
Mzimba
Blantyre
MOZAMBIQUE
Nacala
Beira
Maputo
ZIMBABWE
Harare
NAMIBIA
BOTSWANA
Gabarone
SOUTH AFRICA
INDIAN OCEAN
600 km
400 mi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]
Loko milambu yi ente ngopfu, vatlutisi vambirhi a va hi koka hi ngoti hi tsemakanya