‘Ku Lwisana Ni—Leswi Vuriwaka Vutivi’

XANA ntiyiso i wa nkoka ku fikela kwihi eka wena? Xana swa ku karhata leswi mavunwa ma soholoteke, ni ku tumbeta ntiyiso mayelana ni Mutumbuluxi wa matilo ni misava? Leswi swi karhate swinene Irenaeus, Mukriste wa nomu wa lembe xidzana ra vumbirhi ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. A a tiyimisele ku paluxa swihoxo leswi nga ni khombo swa Vugnostic, xivumbeko xa Vukriste lebyi gwineheke. Emahlweninyana, muapostola Pawulo u tsundzuxe Timotiya leswaku a fularhela swilo swo tano ‘leswi vuriwaka vutivi.’—1 Timotiya 6:20, 21.

Irenaeus hi xivindzi u sole tidyondzo leti hoxeke. Hi xikombiso, xiya leswi a swi vuleke eka manghenelo ya buku ya yena ya xiviri lexi anameke leyi nge “The Refutation and Overthrow of the Knowledge Falsely So Called.” U tsarile: “Vavanuna van’wana, hi ku ala ntiyiso, va nghenisa switori swa mavunwa exikarhi ka hina ni tinxaka ta hava, leti ti seketelaka minkwetlembetano, hi laha muapostola a vuleke ha kona [1 Timotiya 1:3, 4], ematshan’weni ya ntirho wa Xikwembu wa ku aka eripfumelweni. Hi tinkulumo ta vona ta vutlharhi va hambukisa mianakanyo ya lava pfumalaka ntokoto, ivi va va endla mahlonga, va thyakisa marito ya vutlhari ya Hosi, ni ku endla leswi a swi bumabumeriwa, swi va leswo biha.”

Magnostic (leri humaka eka rito ra Xigriki leri nge gnoʹsis, leri vulaka “vutivi”) ma ringeta ku kuma vutivi lebyi tlakukeke hi nhlavutelo ya xihundla ni ku tinyungubyisa hi leswaku a va ri “vaololoxi va vaapostola.” Vugnostic byi hlanganise filosofi, vulavisisi ni xihundla xa vuhedeni ni Vukriste lebyi gwineheke. Irenaeus u arile ku hlanganyela eka xihi na xihi xa leswi. Ematshan’weni ya sweswo, u nghenele njhekanjhekisano wa nkarhi wo leha wo lwisana ni tidyondzo ta vugwinehi. Handle ko kanakana a a xi vona xilaveko xo tirhisa xitsundzuxo xa muapostola Pawulo: “Chavani leswaku munhu a nga mi phasi hi tidyondzo ta vutlhari, hi marito ya vunwa lama nga pfuniki nchumu, lama humaka eka mintolovelo ya vanhu ni ka mimoya leyi fumaka misava leyi, ku nga ri eka Kriste.”—Vakolosa 2:8; 1 Timotiya 4:7.

Vutomi Ni Vutirheli Byo Sungula

A hi swingani leswi tiviwaka hi vutomi ni matimu ya munhu hi xiyexe yo sungula ya Irenaeus. Hi ntolovelo ku anakanyiwa leswaku a a ri muaki wa le Asia Minor, u tswariwe exikarhi ka 120 C.E. na 140 C.E. ekusuhi kumbe edorobeni ra Smirna. Irenaeus hi yexe u tiyisa leswaku evuntshweni bya yena, a a tolovelane na Polycarp, mulanguteri ebandlheni ra Smirna.

Loko a ri karhi a dyondza ehansi ka vulanguteri bya Polycarp, Irenaeus a nga ha va a ve munghana wa Florinus. Polycarp a a ri muhlanganisi la hanyaka eka vaapostola. A a hlamusela swinene Matsalwa naswona a a khutaza swinene ku namarhela tidyondzo ta Yesu Kriste ni vaapostola Vakwe. Hambi swi ri tano, ku nga khatariseki ndzetelo lowu lowunene wa Matsalwa, Florinus endzhaku u nghenele tidyondzo ta Valentinus, murhangeri la dumeke wa ntlawa wa Magnostic!

Irenaeus a a lava leswaku munghana wa yena ni khale ka munghana wa yena Florinus va tlheriseriwa eka tidyondzo leti twisisekaka ta Matsalwa kutani va ponisiwa eka Vuvalentinus. Hikwalaho, Irenaeus u susumeteriwe ku tsala papila ri ya eka Florinus, a ku: “Florinus, tidyondzo leti, . . . a hi letinene; tidyondzo leti a ti fambisani ni kereke naswona ti nghenisa lava ti landzelelaka eka vukarhi lebyikulu; . . . tidyondzo leti vakulu lava a va ri emahlweni ka hina ni lava a va tirhisana ni vaapostola, va nga ku dyondzisangiki tona.”

Hi matshalatshala yo tsundzuxa Florinus hi ndzetelo lowunene lowu a wu amukeleke enkondzweni wa Polycarp la hlawuriweke, Irenaeus u ye emahlweni: “Ndzi tsundzuka swiendlakalo swa minkarhi yoleyo . . . lerova ndza swi kota ni ku vula hambi ku ri ndhawu leyi Polycarp la katekisiweke a a tolovele ku tshama eka yona a nyikela nkulumo . . . Ni ndlela leyi a a vulavula hi vuxaka bya yena na Yohane na hinkwavo lava va voneke Hosi; ni ndlela leyi a a tala ku vula marito ya vona ha yona.”

Florinus u tsundzuxiwe leswaku Polycarp a a dyondzisa leswi a swi amukeleke “eka lava voneke Rito ra vutomi hi mahlo, [naswona u] hlamusele hinkwaswo hi ku pfumelelana ni Matsalwa. Swilo leswi, hikwalaho ka tintswalo ta Xikwembu swi hundziseriwe eka mina, kutani ndzi swi twa, ndzi swi tsala ehansi, hayi ephepheni kambe embilwini ya mina; naswona minkarhi hinkwayo hi tintswalo ta Xikwembu ndzi ya ndzi tsundzuka swilo leswi hi ku pakanisa emianakanyweni ya mina. Naswona [malunghana ni Vuvalentinus] ndza swi kota ku nyikela vumbhoni emahlweni ka Xikwembu leswaku loko nkulu yoloye la katekisiweke ni muapostola [Polycarp] a a lo twa hi swilo swo tano, a a ta va a huwelerile ni ku pfala tindleve ta yena . . . A a ta va a sukile endhawini leyi a tweke marito wolawo a tshamile kumbe a yime eka yona.”

A ku na rhekhodo ya leswaku Florinus u kondze a pfumelelana ni papila leri ri khumbaka, ra matimba ra Irenaeus. Kambe marito ya Irenaeus ma kombisa nkhathalelo wa yena wa xiviri hi munghana wa yena la rhandzekaka la tshikeke ndlela ya ntiyiso ivi a amukela vugwinehi.—Ringanisa 2 Vatesalonika 2:3, 7-12.

A swi tiveki leswaku Irenaeus u rhurhele rini eGaul (Furwa). Hi lembe ra 177 C.E., a a tirha tanihi mulanguteri ebandlheni ra le Lyons. Ku vikiwa leswaku vutirheli bya yena kwalaho a byi ri na mihandzu swinene. Kahle-kahle, n’wamatimu Gregory wa le Tours u vike leswaku Irenaeus hi xinkarhana u humelerile ku hundzula vanhu hinkwavo va le Lyons leswaku va va Vakriste. Handle ko kanakana, lawa a ku ri marito lama hundzeletiweke.

Ku Lwisana Ni Vugwinehi

Buku leyikulu ya Irenaeus, “The Refutation and Overthrow of the Knowledge Falsely So Called,” hi ntolovelo a yi vitaniwa hi vito leri nge “Against Heresies.” Yi aviwe hi tibuku ta ntlhanu. Timbirhi to sungula ti tamele nhlamuselo ya vuxopaxopi ya tidyondzo ta mipambukwa yo hambana-hambana ya vugwinehi, ngopfu-ngopfu vugwinehi bya Valentinus. Eka tibuku letin’wana tinharhu, Irenaeus u ringeta ku andlala “minkanerisano yo huma eMatsalweni.”

Eka manghenelo ya buku ya yena ya vunharhu “Against Heresies,” Irenaeus wa tsala: “Tsundzukani leswi ndzi swi vuleke eka tibuku timbirhi to sungula; kutani hi ku engetela leswi eka tona mi ta kuma nhlamulo leyi taleke eka mina yo lwisana ni vagwinehi, naswona mi ta swi kota ku va hlula hi ku tshembeka, hi xivindzi ematshan’weni ya ripfumelo rin’we ra ntiyiso ni leri nyikaka vutomi, leri Kereke yi ri amukeleke eka vaapostola ni ku ri nyika vana va yona. Hikuva Hosi ya hina hinkwerhu yi nyike vaapostola matimba ya evhangeli naswona ha vona hi tlhele hi dyondza ntiyiso, hi leswaku, dyondzo ya N’wana wa Xikwembu—hi laha Hosi yi vuleke ha kona eka vona, ‘La mi yingisaka wa ndzi yingisa, la mi solaka u sola mina ni loyi a ndzi rhumeke.’”

Hambi loko Irenaeus a pfumerile leswaku a a nga swi koti ku tsala kahle, a a tiyimiserile ku paluxa swivumbeko hinkwaswo swa “tidyondzo ta mavunwa” ta Vugnostic. U tshaha ni ku vulavula hi matsalwa yo tala naswona u sola “vadyondzisi va mavunwa” va ‘mipambukwa leyi onhaka’ hi ndlela leyinene. (2 Petro 2:1-3) Swi tikomba onge Irenaeus u nonon’hweriwile ku hlela buku ya yena yi va xivumbeko lexi anerisaka. Ha yini? Hi mhaka ya leswi a a hlengelete mhaka yo anama swinene.

Marito ya Irenaeus kahle-kahle ma humelele endzhaku ka ku karhateka lokukulu ni dyondzo ya vukheta. Nhlamuselo ya yena yo leha yi nyikela rungula ro tala ehenhleni ka swihlovo ni xiyimo xa Vugnostic. Matsalwa ya Irenaeus nakambe i xikombo lexinene xa mianakanyo yin’wana ya Matsalwa leyi a ya ha namarheriwa hi lava a va tivula vaseketeri va Rito ra Xikwembu eku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi C.E.

Irenaeus hi ku phindha-phindha u tiyisa ku pfumela eka “Xikwembu xin’we, Tatana wa Matimba hinkwawo, la endleke matilo ni misava ni malwandle na hinkwaswo leswi nga eka swona, ni le ka Kriste Yesu un’we, n’wana wa Xikwembu, loyi a endliweke nyama leswaku hi kuma ku pona.” Mintiyiso leyi Vagnostic va yi aleke!

Loko a sola Vudocetic bya Magnostic (lava dyondzisaka leswaku Kriste a nga tanga hi xivumbeko xa vumunhu), Irenaeus u tsarile: “Kriste u fanele a va munhu la fanaka na hina loko a ta swi kota ku hi kutsula eku boleni ivi a hi endla hi hetiseka. Tanihi leswi xidyoho ni rifu swi teke emisaveni hi munhu, kutani hi laha ku fanelaka swi nga tlhela swi susiwa hi munhu ntsena naswona ku pfuna hina; hambi loko, kavula, ku nga ri hi loyi a nga ntukulu wa Adamu ntsena loyi na yena a lavaka nkutsulo, kambe hi Adamu wa vumbirhi, loyi a tswariweke hi singita, musunguri lontshwa wa rixaka ra hina.” (1 Vakorinto 15:45) Hi tlhelo lerin’wana, Magnostic a va ri Kambirhi, va pfumela leswaku swilo swa moya a swi ri swinene kambe leswaku minchumu hinkwayo ni nyama a swi ri swo biha. Eku heteleleni, va ale munhu Yesu Kriste.

Loko va hlamusela leswaku nyama hinkwayo i yo biha, Magnostic nakambe ma ale vukati ni ku tswala, va vula leswaku swi sunguriwe hi Sathana. Nakambe va vule leswaku vutlhari bya Xikwembu aEdeni i bya nyoka! Langutelo leri ri vange hanyelo leri hundzeletiweke, ku nga ha va ku tixanisa kumbe ku titsakisa hi tlhelo ra nyama. Va vula leswaku ku pona ku ta ntsena hi Vugnostic bya xihundla kumbe vutivi bya wena n’wini, a va nga ri na mhaka na ntiyiso wa Rito ra Xikwembu.

Hi ku hambana, tinhlamuselo ta Irenaeus a ti katsa ku pfumela eka Gidi ra malembe naswona ti kombise ku twisisa ko karhi ka mintshembo ya vutomi byo rhula bya nkarhi lowu taka emisaveni. A a tiyimisele ku hlanganisa mintlawa leyi andzaka ya nkarhi wa yena hi ku tirhisa Rito ra Xikwembu ra matimba. Naswona wa tsundzukiwa hi mianakanyo ya yena leyinene, ku twisisa lokunene ni ku avanyisa lokunene.

Hambi loko van’wana va vula leswaku Irenaeus (la feke kwalomu ka 200 C.E.) a a sindzisa tidyondzo ta ntiyiso ta ripfumelo ra Vukriste, ku fanele ku tsundzukiwa leswaku nkarhi wa yena a wu ri wa ku cinca ni wa vugwinehi lebyi vhumbiweke. Minkarhi yin’wana, tinhlamuselo ta yena a ti twisiseki, ti tlhela ti tikaneta. Hambi swi ri tano, ha byi tlangela swinene vumbhoni bya vavanuna lava va seketeleke Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke hi xivindzi ematshan’weni ya mikhuva ya vanhu.