Xana Vafundhisi Va Lembe-xidzana Ro Sungula Ni Ra Vumbirhi—A Va Ri Vaapostola Va Ntiyiso?
LOKO ku sungula lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., tidyondzo ta mavunwa ti sungule ku thyakisa tidyondzo ta Vukreste ta ntiyiso. Hilaha vuprofeta lebyi huhuteriweke byi vuleke hakona ka ha ri emahlweni, endzhaku ka rifu ra vaapostola vanhu van’wana a va ta tshika ntiyiso kutani va ya eka “tidyondzo ta mavunwa.” (2 Timotiya 4:3, 4) Kwalomu ka 98 C.E., Yohane, muapostola wo hetelela, u lemukise hi tidyondzo to tano ta mavunwa ni hi vanhu ‘lava a va ringeta ku xisa’ Vakreste vo tshembeka.—1 Yohane 2:26; 4:1, 6.
Hi ku hatlisa ku fike vavanuna lava tivekeke tanihi Vafundhisi va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi lava ringeteke ku xisa vanhu hi ku tirhisa matsalwa ya vona. Xana vanhu va angule njhani eka vuxisi byebyo bya vukhongeri? Xana va xi yingisile xilemukiso lexi muapostola Yohane a huhuteriweke hi Xikwembu leswaku a va lemukisa ha xona?
Xana A Ku Ri Vamani?
Xiga lexi nge “Vafundhisi va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi” xi vula vatsari va ta swa vukhongeri lava swi nga ha endlekaka a va tiviwa tanihi van’wana va vaapostola va Yesu kumbe swi nga ha endlekaka leswaku a va dyondzisiwe hi vadyondzisiwa lava dyondzisiweke hi vaapostola. Kahle-kahle, vavanuna lava va ve kona eku sunguleni ka lembe-xidzana ro sungula C.E. ku ya fika exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi.a Exikarhi ka vona a ku ri na Clement wa le Rhoma, Ignatius wa le Antiyoka, Papias wa le Hiyerapoli na Polycarp wa le Smirna. Tibuku leti tsariweke hi nkarhi wolowo a ti tsariwe hi vatsari lava mavito ya vona ma nga boxiwangiki leti a ti tiviwa tanihi The Didache, the Epistle of Barnabas, the Martyrdom of Polycarp, ni papila ra vumbirhi ra Clement.
Namuntlha a swi olovi ku hambanisa tidyondzo ta Vafundhisi va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi ni tidyondzo ta Yesu. A swi kanakanisi leswaku xikongomelo xa vavanuna lava a ku ri ku hlayisa kumbe ku seketela Vukreste bya muxaka wo karhi. A va sola ku gandzeriwa ka swifaniso ni mahanyelo yo biha. A va pfumela leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu ni leswaku u pfuxiwe eku feni. Hambiswiritano, va tsandzekile ku sivela ku hangalaka ka vugwinehi. Ku hambana ni sweswo vagwinehi va engetele tidyondzo ta vona ta mavunwa eka tidyondzo ta vafundhisi volavo.
Xana Ku Cinca Koloko A Ku Nga Ri Ka Nkoka?
Vagwinehi volavo lava a va tivula Vakreste vo sungula va tshike tidyondzo ta Kreste ni ta vaapostola. Hi xikombiso, ku hambana ni xiendlo lexi simekiweke hi Yesu, ku nga Xilalelo xa Hosi, lexi nakambe xi tivekaka tanihi Xilalelo xo Hetelela, mutsari wa buku leyi nge The Didache u khutaze leswaku ku rhanga ku hundzisiwa vhinyo ku nga si hundzisiwa xinkwa. (Matewu 26:26, 27) Mutsari loyi u tlhele a vula leswaku loko ku ri hava nhlengeleto wa mati lawa munhu loyi a khuvuriwaka a nyuperisiwaka eka wona, a swi ta va swi ringene ku khuvula munhu yoloye hi ku n’wi chela mati enhlokweni. (Marka 1:9, 10; Mintirho 8:36, 38) Buku yoleyo yi tlhele yi tsundzuxa Vakreste leswaku a swi va boha ku endla mihivahivana yo fana ni ku titsona swakudya kambirhi hi vhiki ni ku phindha-phindha Xikhongelo xa Hosi ku ringana kanharhu hi siku.—Matewu 6:5-13; Luka 18:12.
Ignatius u dyondzise leswaku ku fanele ku va ni muxaka wun’wana wa nhlengeletano ya vandlha ra Vukreste, leyi nga ni bixopo un’we loyi a rhangelaka “endhawini ya Xikwembu.” Bixopo loyi a a ta va ni vulawuri ehenhla ka vaprista vo tala. Tidyondzo to tano ta mavunwa a ti ri xikombiso xa tidyondzo leti engetelekeke leti nga riki ta matsalwa leti a ti ri eku teni.—Matewu 23:8, 9.
Mintsheketo, Ku Dlawela Ripfumelo Ni Ku Gandzela Swikwembu Swa Hava
Vafundhisi van’wana va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi va tshike ntiyiso hikwalaho ko pfumela eka mintsheketo. Papias u ve ni torha ra ntiyiso kutani u kombetele eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hi nkarhi lowu fanaka, a a pfumela leswaku hi nkarhi lowu ku profetiweke ha wona wa ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe, mirhi ya madiriva a yi ta humesa 10 000 wa marhavi, rhavi rin’we ri va ni swirhabyana swa 10 000, xirhabyana ha xin’we xi va ni swihluke swa 10 000, xihluke ha xin’we xi va ni swichocho swa 10 000, xichocho ha xin’we xi va ni madiriva ya 10 000, diriva ha rin’we ri endla tilitara ta 1 000 ta vhinyo.
Polycarp a a tiyimisele ku fela ripfumelo ematshan’weni yo landzula ripfumelo rakwe ra Vukreste. Ku vikiwa leswaku a a dyondzisiwe hi vaapostola ni hi vanhu van’wana lava a va tiva Yesu. A a tshaha eBibeleni naswona swi vonaka onge a a tikarhatela ku hanya hi milawu leyi kongomisaka ya Vukreste.
Hambiswiritano leswi van’wana a va tinyiketele eka Polycarp, va sungule ku gandzela swifaniso swa hava. Buku leyi nge Martyrdom of Polycarp yi vula leswaku endzhaku ka rifu rakwe, vanhu vo “tshembeka” va hisekele ku kuma masalela yakwe. A va teka marhambu yakwe “ma ri ya risima swinene ku tlula ni swin’wetsin’wetsi swo saseka swinene naswona ma ri lama tengeke ku tlula ni nsuku.” Swi le rivaleni leswaku a ku ri ni tidyondzo to tala ta vagwinehi.
Matsalwa Lama Engetelekeke Ya Bibele
Vafundhisi van’wana va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi va amukele matsalwa lama engetelekeke ya Bibele onge hiloko ma huhuteriwile. Un’wana wa vona, ku nga Clement wa le Rhoma, u tshahe ebukwini leyi nge Wisdom ni leyi nge Judith. Mutsari wa buku leyi nge The Epistle of Polycarp u kombetele ebukwini leyi nge Tobit ku seketela vonelo ra leswaku munhu a nga ponisa vutomi byakwe hi ku humesa minyikelo yo pfuna lava pfumalaka.
Hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., tievhangheli ta mavunwa ti hangalase timhaka ta mavunwa hi vutomi bya Yesu naswona Vafundhisi va ti amukerile timhaka teto tanihi leti nga ta nkoka naswona a va tala ku tshaha eka tona. Hi xikombiso, Ignatius, u tshahe ebukwini leyi vuriwaka Gospel of the Hebrews. Nakambe buku yin’wana yi vula leswi malunghana na Clement wa le Rhoma: “Clement a a vonaka a tiva Kreste, ku nga ri hi ku dyondza Tievhangeli, kambe hi ku dyondza matsalwa lama nga riki yo kwetsima.”
Swihoxo Leswikulu
Hi ku tirhisa tidyondzo ta mavunwa, ku lavana ni ntiyiso hi ku tirhisa endlelo ro anakanyisisa ni ku khongela ni ku tirhisa filosofi leswaku va hlamusela ripfumelo ra Vukreste, vavanuna volavo va endle xihoxo lexikulu xa ku dyondzisa vanhu tidyondzo leti hoxeke. Hi xikombiso, Clement u vulavule hi xitori lexi nga riki ntiyiso lexi eka xona ku vuriwaka leswaku ku ni xinyenyana lexi vuriwaka phoenix lexi tihisaka xi va nkuma endzhaku ka 500 wa malembe, kutani xinyenyana lexi xi tlhela xi huma eka nkuma wolowo tanihi vumbhoni bya ku pfuxiwa eku feni. Ku huma ka xona eka nkuma a swi fambisana ni ku gandzeriwa ka dyambu aEgipta.
Mutsari un’wana loyi a soholoteke ntiyiso wa le Matsalweni ni ku endla leswaku wu nga xiximiwi i mutsari wa buku leyi nge Epistle of Barnabas. U hlamusele Nawu lowu nyikiweke Muxe tanihi ntsheketo. Hi ku ya hi yena, xiharhi lexi baseke ku nga lexi dyaka xi tlhela xi gayela lexi nga ni mukhandlu esondzweni ra xona—xi fanekisela vanhu lava anakanyisisaka kumbe ku gayela hi Rito ra Xikwembu. Mutsari u vule leswaku sondzo leri avaneke ri yimela munhu wo lulama “loyi a hanyaka eka misava leyi” naswona hi nkarhi lowu fanaka a swi languteleke hi mahlo-ngati ku ya hanya etilweni. Nhlamuselo ya mutsari loyi a yi humi kona eMatsalweni.—Levhitika 11:1-3.
Vumbhoni Bya Muapostola Yohane
Hi lembe-xidzana ro sungula, muapostola Yohane u lemukise a ku: “Varhandziwa, mi nga kholwi marito hinkwawo lama huhuteriweke, kambe kambisisani marito lama huhuteriweke mi vona loko swi ri leswaku ma huma eka Xikwembu, hikuva ku humelele vaprofeta vo tala va mavunwa emisaveni.” (1 Yohane 4:1) Hakunene marito wolawo ma ve ntiyiso!
Eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula, vanhu vo tala lava tivulaka Vakreste se a va tshike tidyondzo ta Yesu ni vaapostola. Ematshan’weni yo va va herisa vugwinehi byolebyo, Vafundhisi va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi va byi engeterile. Va pfanganise tidyondzo ta ntiyiso ta Bibele swin’we ni tidyondzo ta vugwinehi. Muapostola Yohane u vule leswi hi vanhu vo tano: “Mani na mani la hundzelaka emahlweni naswona a nga tshamiki edyondzweni ya Kreste a nga na Xikwembu.” (2 Yohane 9) Vanhu hinkwavo lava wu lavaka hi timbilu ta vona hinkwato ntiyiso wa Matsalwa, xilemukiso lexi huhuteriweke hi Xikwembu va xi twisisa kahle.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Kahle-kahle vatsari, vafundhisi ni vativi va filosofi a ku ri Vasunguri va Kereke lava hanyeke exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vuntlhanu C.E.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 29]
Vafundhisi van’wana va Lembe- xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi, ku katsa na Clement, va vulavule hi mintsheketo, mavonelo lama rharhanganeke ni filosofi etibukwini ta vona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Polycarp a a tiyimisele ku fela ripfumelo
[Xihlovo Xa Kona]
The Granger Collection, New York