Xana Kereke Yo Sungula A A Yi Dyondzisa Leswaku Xikwembu I Vunharhu-un’we?
Xiyenge 2—Xana Vatatana va Vaapostola a a va yi dyondzisa dyondzo ya Vunharhu-un’we?
Eka Xihondzo xo Rindza xa November 1, 1991, Xiyenge 1 xa nongonoko lowu xi bule hi loko Yesu ni vadyondzisiwa va yena va dyondzisile hi dyondzo ya Vunharhu-un’we kumbe e-e—ku nga mianakanyo ya leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo Kwetsima i vanhu vanharhu lava ringanaka kambe va ri Xikwembu xin’we. Vumbhoni lebyi nga erivaleni bya le Bibeleni, bya van’wamatimu hambi ku ri bya vativi va ntivo-vukwembu byi kombisa leswaku a va yi dyondzisanga. Ku vuriwa yini hi varhangeri va kereke lava landzeleke endzhakunyana—xana va byi dyondzisile Vunharhu-un’we?
“VATATANA VA VAAPOSTOLA” i mfungho lowu tirhisiwaka eka vafundhisi lava nga tsala hi Vukriste eku heleni ka lembe xidzana ro sungula ni le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. Van’wana va vona a a va ri Clement wa le Rhoma, Ignatius, Polycarp, Hermas na Papias.
A a va hlayiwa tanihi lava nga hanya hi nkarhi wun’we ni van’wana va vaapostola. Xisweswo, handle ko kanakana a va ti tiva tidyondzo ta vaapostola. Malunghana ni leswi vavanuna volavo va nga swi tsala, The New Encyclopædia Britannica yi ri:
“Matsalwa hinkwawo ya Vatatana va Vaapostola i ya nkoka swinene hi tlhelo ra matimu ku tlula buku yihi na yihi ya Vukriste leyi nga riki ya Testamente Leyintshwa.”1
Loko vaapostola a va yi dyondzisile dyondzo ya Vunharhu-un’we, ni Vatatana va Vaapostola na vona a va ta va va yi dyondzisile. A yi ta va erivaleni eku dyondziseni ka vona, tanihi leswi a a ku ri hava xilo xa nkoka swinene ku tlula ku byela vanhu leswaku Xikwembu i mani. Kutani ke, xana va yi dyondzisile dyondzo ya Vunharhu-un’we?
Nhlamuselo Yo Sungula Ya Ripfumelo
Tin’wana ta tinhlamuselo to sungula-sungula leti nga riki ta Bibele ta ripfumelo ra Vakriste ti kumeka eka buku ya tindzimana to koma ta 16 leyi tiviwaka tanihi The Didache kumbe Teaching of the Twelve Apostles. Van’wamatimu van’wana va kombise leswaku yi tsariwe kwalomu ka lembe ra 100 C.E. Mutsari wa yona a nga tiveki.2
The Didache yi vulavula hi swilo leswi vanhu va faneleke va swi tiva leswaku va va Vakriste. Eka ndzima ya yona ya vu-7, yi hlamusela nkhuvulo “hi vito ra Tatana ni ra N’wana ni ra Moya Lowo Kwetsima,” ma nga marito lama fanaka ni lama tirhisiweke hi Yesu eka Matewu 28:19.3 Kambe a yi vuli nchumu hi vanhu vanharhu lava ringanaka hi nkarhi lowu va wu hanyeke, matimba, xikhundla ni vutlhari. Eka ndzima ya yona ya vu-10, The Didache yi katsa ku twarisiwa loku landzelaka ka ripfumelo hi xikhongelo:
“Ha ku nkhensa, Tatana lowo Kwetsima, hikwalaho ka Vito ra wena lero kwetsima leri u nga endla leswaku ri tshama etimbilwini ta hina; na hi vutivi ni ripfumelo ni ku nga fi loku u nga hi tivisa kona hi Nandza wa wena Yesu. A ku dzunisiwe wena hi laha ku nga heriki! Wena, N’wini wa Matimba Hinkwawo, u tumbuluxe hinkwaswo hikwalaho ka Vito ra wena . . . Naswona u hi nyikile swakudya ni swakunwa swa moya hi ku rhandza ka wena ni vutomi lebyi nga heriki hi nandza wa wena Yesu.”4
Ku hava Vunharhu-un’we eka leswi. Eka The Influence of Greek Ideas on Christianity, Edwin Hatch u tshahe ndzimana leyi nga laha henhla kutani a ku:
“Eku sunguleni ka Vukriste swi tikomba onge a ku ri hava tinhlamuselo tin’wana ta tidyondzo leti to olova. Dyondzo leyi nga kandziyisiwa a a yi ri ya leswaku, Xikwembu xi kona, hi xona ntsena, i xa matimba hinkwawo, i xa hi laha ku nga heriki, xi endlile misava, tintswalo ta xona ti le henhla ka mintirho ya xona hinkwayo. A ku ri hava tinhlamuselo leti rharhanganeke.”5
Clement Wa Le Rhoma
Clement wa le Rhoma, loyi ku ehleketiwaka leswaku a a ri “bixopo” emutini wolowo, i mutsari un’wana wo sungula loyi a tsaleke hi Vukriste. Ku ehleketiwa leswaku u fe kwalomu ka 100 C.E. Eka mahungu lawa ku vuriwaka leswaku ma nga va ma tsariwile hi yena, a nga byi boxanga Vunharhu-un’we, hambi ku ri hi ku kongoma kumbe hi ku gega. Eka First Epistle of Clement to the Corinthians, u te:
“Tintswalo eka n’wina ni ku rhula, loku humaka eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo ha Yesu Kriste, a ku andzisiwe.”
“Vaapostola va chumayele Evhangeli leyi humaka eka Hosi Yesu Kriste eka hina; Yesu Kriste u yi kume eka Xikwembu. Hikokwalaho Kriste a a rhumiwe hi Xikwembu naswona vaapostola a va rhumiwe hi Kriste.”
“Kutani Xikwembu, lexi vonaka hinkwaswo ni lexi nga Mufumi wa mimoya hinkwayo ni Hosi ya nyama hinkwayo—lexi nga hlawula Hosi ya hina Yesu Kriste na hina ha Yena leswaku hi va vanhu lava hlawulekeke—onge xi nga nyika moya-xiviri wun’wana ni wun’wana lowu vitanaka Vito ra xona lero kwetsima, ripfumelo, xichavo, ku rhula, ku lehisa mbilu, ku tiyisela.”6
Clement a nga vuli leswaku Yesu kumbe moya lowo kwetsima wa ringana ni Xikwembu. U kombisa Xikwembu xa Matimba Hinkwawo (hayi “Tatana” ntsena) tanihi lexi hambaneke ni N’wana. Xikwembu ku vuriwa leswaku xikulu, tanihi leswi Kriste a nga “rhumiwa” hi Xikwembu, naswona Xikwembu xi “hlawule” Kriste. Leswi kombisaka leswaku Xikwembu na Kriste i vanhu vambirhi lava hambaneke lava nga ni swiyimo leswi nga ringaniki, Clement u te:
“Hi ta kombela hi xikhongelo xo tinyiketa ni ku titsongahata leswaku Mutumbuluxi wa misava a hlayisa nhlayo leyi kongomeke ya vahlawuriwa va yena emisaveni hinkwayo, ha Yesu Kriste N’wana wa yena la rhandzekaka. . . . Ha swi xiya leswaku wena [Xikwembu] u ri wexe u le ‘henhla-henhla swinene’ . . . Hi wena u ri wexe muhlayisi wa mimoya ni Xikwembu xa nyama hinkwayo.”
“Tinxaka hinkwato a ti swi xiye leswaku hi wena Xikwembu ntsena, ni leswaku Yesu Kriste i N’wana wa wena.”7
Clement u vitana Xikwembu (hayi “Tatana” ntsena) “xa le henhla swinene” kutani a vitana Yesu tanihi “N’wana” wa Xikwembu. Nakambe malunghana na Yesu u ri: “Tanihi leswi a kombisaka ku vonakala ka Xikwembu, u le henhla ka tintsumi tanihi leswi vito ra yena ri hambaneke swinene ni ra tona.”8 Yesu u kombisa ku vonakala ka Xikwembu, kambe a nga ringani na kona, tanihi leswi n’weti wu kombisaka ku vonakala ka masana ya dyambu kambe a wu ringani ni xihlovo xa ku voninga koloko, dyambu.
Loko N’wana wa Xikwembu a a ringana ni Xikwembu, la nga Tatana wa le matilweni, a swi ta va swi nga ri swa nkoka leswaku Clement a vula leswaku Yesu a a ri lonkulu eka tintsumi, tanihi leswi sweswo a swi ta va swi ri erivaleni. Nawona marito ya yena ma kombisa leswaku wa swi xiya leswaku hambi loko N’wana a ri nkulu eka tintsumi, yena u ntsongo eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.
Kahle-kahle langutelo ra Clement hi leri: N’wana u ntsongo eka Tatana naswona u le hansi ka yena. Clement a nga langutanga Yesu ni siku ni rin’we tanihi loyi a nga xiphemu xa xikwembu-nhloko ni Tatana. U kombisa leswaku N’wana u hambanile na Tatana, loyi a nga, Xikwembu, naswona u vula hi ku kongoma leswaku Tatana hi yena ‘Xikwembu xi ri xoxe,’ loyi a nga avelaniki na munhu xikhundla xa Yena. Naswona ku hava laha Clement a vulaka leswaku moya lowo kwetsima wu ringana ni Xikwembu. Xisweswo, ku hava Vunharhu-un’we eka matsalwa hinkwawo ya Clement.
Ignatius
Ignatius, bixopo wa le Antiyoka u hanye ku sukela kwalomu exikarhi ka lembe xidzana ro sungula C.E. ku fikela eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi. Hi ku tshemba leswaku matsalwa hinkwawo lawa a nyikiweke wona a a ma ri ya ntiyiso, ku hava laha ku vulavuriwaka kona hi ku ringana exikarhi ka Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima.
Hambi loko Ignatius a a lo vula leswaku N’wana a a ringana na Tatana hi nkarhi lowu va wu hanyeke, hi matimba, xikhundla ni vutlhari, kambe a swi nga ta va Vunharhu-un’we, hikuva ku hava laha a nga vula leswaku moya lowo kwetsima a wu ringana ni Xikwembu hi tindlela teto. Kambe Ignatius a nga vulanga leswaku N’wana a ringana ni Xikwembu Tatana hi tindlela teto kumbe tin’wana. Ematshan’weni ya sweswo, u kombise leswaku N’wana wa titsongahata eka Loyi a nga henhla-henhla, Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.
Ignatius u vitana Xikwembu xa Matimba Hinkwawo “Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, lexi nga tswariwangiki ni lexi nga tshinelelekiki, Hosi ya hinkwavo, Tatana ni Mutswari wa N’wana la nga un’we,” loko a kombisa ku hambana exikarhi ka Xikwembu ni N’wana wa xona.9 U vulavula hi “Xikwembu Tatana ni Hosi Yesu Kriste.”10 Kutani u vurile: “Ku ni Xikwembu xin’we, xa Matimba Hinkwawo, lexi xi nga tikwetsimisa hi xoxe ha Yesu Kriste N’wana wa xona.”11
Ignatius u kombisa leswaku N’wana a nga ri wa hi laha ku nga heriki tanihi munhu kambe u tumbuluxiwile, hikuva u twe N’wana a ku: “Hosi [Xikwembu xa Matimba Hinkwawo] yi tumbuluxe Mina, musunguri wa tindlela ta Yona.”12 Hi laha ku fanaka, Ignatius u te: “Ku ni Xikwembu xin’we xa vuako hinkwabyo, Tata wa Kriste, ‘lexi swilo hinkwaswo swi nga swa xona;’ ni Hosi yin’we Yesu Kriste, Hosi ya hina, ‘leyi swilo hinkwaswo swi endliweke ha yona.’”13 Nakambe wa tsala:
“Moya Lowo Kwetsima a wu vulavuli swilo swa Wona, kambe wu vula swa Kriste, . . . tanihi leswi Hosi yi hi tivisaka swilo leswi Yi swi kumeke eka Tatana. Hikuva yena [N’wana] u vurile, ‘rito leri mi ri twaka a hi ra Mina, kambe i ra Tatana, loyi a rhumeke Mina.”14
“Ku ni Xikwembu xin’we lexi xi tikwetsimiseke ha Yesu Kriste N’wana wa xona, loyi Rito ra yena ri twakaleke hi nkarhi wo rhula naswona ri tsakise xona [Xikwembu] lexi n’wi rhumeke hi matlhelo hinkwawo. . . . Yesu Kriste a a titsongahata eka Tatana.”15
I ntiyiso, Ignatius u vita N’wana leswaku i “Xikwembu Rito.” Kambe ku tirhisa rito “Xikwembu” eka N’wana a swi vuli leswaku u ringana ni Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Bibele na yona yi vitana N’wana “Xikwembu” eka Esaya 9:6. Yohane 1:18 yi vula N’wana “Loyi a nga swakwe, loyi a nga [xikwembu, NW].” Leswi a nga nyikiwa matimba ni vuhosi hi Yehova Xikwembu, Tatana, N’wana a nga vitaniwa “wa matimba,” swi nga leswi ku va “xikwembu” swi vulaka swona.—Matewu 28:18; 1 Vakorinto 8:6; Vaheveru 1:2.
Hambi swi ri tano, xana mapapila ya 15 lawa ku vuriwaka leswaku i ya Ignatius ma amukeriwa tanihi lama kwetsimaka? Eka The AnteNicene Fathers, Vholumo I, Alexander Roberts na James Donaldson vahleri va yona va te:
“Kambe sweswi i mianakanyo ya vaxopaxopi, leswaku mapapila yo sungula ya nhungu lawa ku vuriwaka leswaku i ya Ignatius i vuxisi. Ma tikomba onge ma ha ku tsariwa . . . naswona sweswi hi ntolovelo ma tekiwa tanihi mavunwa.”
“Eka Marungula ya nkombo lawa Eusebius a ma amukelaka . . . hi kuma matsalwa mambirhi ya Xigriki, ro koma ni ro leha. . . . Hambi leswi lero koma . . . hi ntolovelo ri amukeriwaka ku tlula lero leha, a ka ha ri ni mianakanyo leyi a yi tiveka exikarhi ka vadyondzi, ya leswaku na yona ku amukeleka ka yona ka kanakanisa.”16
Loko hi teka tsalwa ra yena ro koma tanihi ra ntiyiso, ri hunguta swiga swin’wana (eka tsalwa ro leha) leswi kombisaka Kriste a ri ehansi ka Xikwembu, kambe leswi saleke eka tsalwa ro koma a swi byi kombisi Vunharhu-un’we. Naswona ku nga khathariseki leswaku i matsalwa wahi ya yena lama nga ya xiviri, ma kombisa kahle leswaku Ignatius u pfumela leswaku Xikwembu ni N’wana wa xona i vanhu vambirhi lava hambaneke. Kambe lebyi a ku nga ri vumbirhi lebyi ringanaka, hikuva minkarhi hinkwayo N’wana u vuriwa tanihi loyi a nga hansi ka Xikwembu ni lontsongo eka xona. Xisweswo, ku nga khathariseki leswaku munhu u ma tekisa ku yini matsalwa ya Ignatius, dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi kumeki eka wona.
Polycarp
Polycarp wa le Smirna u velekiwe eka kotara ya vunharhu yo hetisela ya lembe xidzana ro sungula kutani a fa exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi. Ku vuriwa leswaku u tshame a hlangana na Muapostola Yohane ni leswaku u tsale Epistle of Polycarp to the Philippians.
Xana a ku ri ni xo karhi eka tsalwa ra Polycarp lexi kombiseke Vunharhu-un’we? E-e, a xi boxiwanga. Hakunene, leswi a swi vulaka swi pfumelelana ni leswi Yesu ni vadyondzisiwa ni vaapostola va yena va nga swi dyondzisa. Hi xikombiso, eka Epistle ya yena, Polycarp u te:
Onge Xikwembu ni Tatana wa Hosi ya hina Yesu Kriste na Yesu Kriste hi Yexe, loyi a nga N’wana wa Xikwembu . . . a nga mi aka eku pfumeleni ni le ntiyisweni.”17
Xiya leswaku, ku fana na Clement, Polycarp a nga vulavuli hi “Tatana ni N’wana” va Vunharhu-un’we, lava ringanaka eka xikwembu-nhloko. Ematshan’weni ya sweswo, u vulavula hi “Xikwembu na Tatana” wa Yesu, ‘ku nga ri Tatana wa Yesu ntsena.’ Kutani u endle ku hambana exikarhi ka Xikwembu na Yesu tanihi laha vatsari va Bibele va nga swi endla ha kona hi ku phindha-phindha. Eka 2 Vakorinto 1:3 Pawulo u ri: “A ku vongiwe Xikwembu Tata wa Hosi ya hina Yesu Kriste.” A nga vuli leswaku, ‘A ku vongiwe Tata wa Yesu’ kambe, “A ku vongiwe Xikwembu ni Tata” wa Yesu.
Nakambe, Polycarp u ri: “Ku rhula loku humaka eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo ni le ka Hosi Yesu Kriste, Muponisi wa hina.”18 Nakambe, laha Yesu u hambane ni Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, a hi munhu un’we wa Xikwembu-nhloko xa vunharhu-un’we lebyi ringanaka.
Hermas na Papias
Tatana un’wana wa Muapostola i Hermas loyi a nga tsala eka xiphemu xo sungula xa lembe xidzana ra vumbirhi. Eka buku ya yena leyi nge Shepherd, kumbe Pastor, xana u vula swo karhi leswi nga endlaka munhu a pfumela leswaku a a teka Xikwembu tanihi Vunharhu-un’we? Xiya swin’wana swa swikombiso leswi a nga swi vula:
“Hambi loko munhu a rhandza leswaku moya wu vulavula Moya lowo Kwetsima wa vulavula, kambe wu vulavula ntsena loko Xikwembu xi rhandza leswaku wu vulavula. . . . Xikwembu xi endle nsimu ya vhinya, leswi swi vula leswaku, xi tumbuluxe vanhu ivi xi va nyika N’wana wa xona; kutani N’wana u veke tintsumi ta Yena leswaku ti va langutela.”19
“N’wana wa Xikwembu i nkulukumba eka hinkwaswo leswi a swi tumbuluxeke.”20
Laha Hermas u vula leswaku loko Xikwembu (hayi Tatana ntsena) xi rhandza leswaku moya wu vulavula, wa vulavula, leswi kombisaka ku tlakuka ka Xikwembu eka moya. Kutani u vula leswaku Xikwembu xi nyike N’wana wa xona nsimu ya vhinya, leswi kombisaka vukulukumba bya Xikwembu eka N’wana. U vule ni leswaku N’wana wa Xikwembu i nkulukumba eka leswi N’wana a swi tumbuluxeke, leswi swi vula, leswi N’wana wa Xikwembu a nga swi tumbuluxa tanihi Mutirhi Lonkulu wa Xikwembu, “ha yena, Xikwembu xi tumbuluxile swilo hinkwaswo, ematilweni ni la misaveni.” (Vakolosa 1:15, 16) Mhaka hi leswaku N’wana u ni masungulo. U tumbuluxiwile tanihi xivumbiwa xa moya xa xiyimo xa le henhla, ku nga si vumbiwa swivumbiwa swin’wana swa moya, swo fana ni tintsumi, leti nga tumbuluxiwa hi yena.
J. N. D. Kelly, eka Early Christian Doctrines ya yena, u tsale hi langutelo ra Hermas malunghana ni N’wana wa Xikwembu:
“Etindhawini to tala eka yona hi hlaya hi ta ntsumi leyi nga henhla-henhla eka tintsumi ta tsevu leti endlaka huvo ya le ndzeni ya Xikwembu, leyi minkarhi hinkwayo yi hlamuseriwaka tanihi ‘leyo xiximeka swinene,’ ‘leyo kwetsima’ leyi ‘dzunekaka.’ Ntsumi leyi yi nyikiwe vito ra Mikayele, naswona a swi kanakanisi leswaku Hermas u n’wi teke tanihi N’wana wa Xikwembu naswona a n’wi fanisa ni ntsumi ya le henhla-henhla Mikayele.”
“Nakambe ku na vumbhoni . . . bya ku ringeta ku hlamusela Kriste tanihi ntsumi ya le henhla-henhla . . . Handle ko kanakana dyondzo ya Vunharhu-un’we ku hava laha yi kombisiwaka kona.”21
Papias na yena, ku vuriwa leswaku u tiva muapostola Yohane. Kumbexana u tsale eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi, kambe i swiphemu swa matsalwa ya yena ntsena leswi kumekaka namuntlha. Eka swona a nga vulanga nchumu hi dyondzo ya Vunharhu-un’we.
Dyondzo Leyi Nga Hundzukiki
Emhakeni ya vukulukumba bya Xikwembu ni vuxaka bya xona na Yesu, dyondzo ya Vatatana va Vaapostola yi pfumelelana ni dyondzo ya Yesu, ya vadyondzisiwa ni ya vaapostola, tanihi laha swi rhekhodiweke ha kona eBibeleni. Hinkwavo ka vona va vulavula hi Xikwembu, hayi tanihi Vunharhu-un’we, kambe tanihi Munhu la nga etlhelo, wa hi laha ku nga heriki, wa matimba hinkwawo, la tivaka hinkwaswo. Naswona va vulavule hi N’wana wa Xikwembu tanihi loyi a nga etlhelo, loyi a nga hansi, xivumbiwa xa moya lexintsongo lexi Xikwembu xi nga xi tumbuluxa leswaku xi xi tirhela ku pfumelelana ni ku rhandza ka xona. Naswona ku hava laha moya lowo kwetsima wu katsiwaka kona tanihi lowu ringanaka ni Xikwembu.
Xisweswo, eka matsalwa lawa ya Vatatana va Vaapostola ya le ku heleni ka lembe xidzana ro sungula ni ya le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi ku hava laha ma seketelaka Vunharhu-un’we bya Vujagana. Ma vulavula hi Xikwembu, Yesu ni moya lowo kwetsima hi laha Bibele yi vulaka ha kona. Hi xikombiso, languta eka Mintirho 7:55, 56:
“A tele hi Moya lowo Kwetsima, Stefano u langute etilweni kutani a vona ku kwetsima ka Xikwembu na Yesu a yimile evokweni ra xinene ra Xikwembu. A ku, ‘ndzi vona tilo ri pfulekile, ni N’wana wa Munhu a yimile evokweni ra xinene ra Xikwembu.’”—Jerusalem Bible ya Khatoliki.
Stefano u vone xivono xa Xikwembu etilweni, Yesu a yimile ekusuhi na xona. N’wana a yime ekusuhi ni Loyi a nga vitaniwiki “Tatana” ntsena kambe “Xikwembu,” loyi a hambaneke hi laha ku heleleke na Yesu. Naswona ku hava munhu wa vunharhu eka leswi Stefano a nga swi vona. Moya lowo kwetsima a wu voniwanga etilweni wu ri na Yesu ni Tata wa yena.
Leswi swi fana na Nhlavutelo 1:1, leyi vulaka leswaku: “Leyi i nhlavutelo leyi nyikeriweke hi Xikwembu eka Yesu Kriste.” (The Jerusalem Bible) Nakambe, Kriste loyi a pfuxiweke la nge tilweni u kombisiwa tanihi loyi a hambaneke swinene na Xikwembu kutani moya lowo kwetsima a wu boxiwanga. Loko Yesu a ve munhu wa vumbirhi wa Vunharhu-un’we loyi a tivaka hinkwaswo, a ta “nyikiwa” njhani nhlavutelo?
Matsalwa yo fana ni lawa ma swi kombisa erivaleni leswaku ku hava Vunharhu-un’we. Naswona ku hava tsalwa ni rin’we eBibeleni leri nge Xikwembu i Vunharhu-un’we. Matsalwa ya Vatatana va Vaapostola ma swi kombisile leswi. A ma dyondzisi hi Vunharhu-un’we bya Vujagana nikatsongo.
Ntlawa wun’wana wa nkoka lowu tsaleke hi Vukriste wu humelele eku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi. A ku ri tibuku ta vafundhisi lava vitaniwaka vasirheleri va ripfumelo ra Vakriste. Xana va byi dyondzisile Vunharhu-un’we? Enkandziyisweni lowu taka, Xiyenge 3 xa nongonoko lowu, xi ta hlamusela tidyondzo ta vona.
Swihlovo:
1. The New Encyclopædia Britannica, Nkandziyiso wa vu-15, 1985, Micropædia, Vholumo 1, tluka 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, leyi hleriweke hi Alan Richardson, 1969, tluka 95; The New Encyclopædia Britannica, nkandziyiso wa vu-15, 1985, Micropædia, Vholumo 4, tluka 79.
3. The Apostolic Fathers, Vholumo 3, hi Robert A. Kraft, 1965, tluka 163.
4. Ibid., matluka 166-7.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, hi Edwin Hatch, 1957, tluka 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts na James Donaldson, Nkandziyiso lowu Pfuxetiweke wa le Amerika wa Edinburgh, 1885, Vholumo I, matluka 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, Vholumo 1, Early Christian Fathers, leyi hundzuluxeriweke yi tlhela yi hleriwa hi Cyril C. Richardson, 1953, matluka 70-1.
8. Ibid., tluka 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo I, tluka 52.
10. Ibid., tluka 58.
11. Ibid., tluka 62.
12. Ibid., tluka 108.
13. Ibid., tluka 116.
14. Ibid., tluka 53.
15. The Apostolic Fathers, Vholumo 4, hi Robert M. Grant, 1966, tluka 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo I, matluka 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, hi John McClintock na James Strong, leyi kandziyisiweke nakambe hi Baker Book House Co., 1981, Vholumo IV, matluka 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Vholumo VII, matluka 644-7.
17. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo I, tluka 35.
18. Ibid., tluka 33.
19. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo II, matluka 27, 35.
20. The Apostolic Fathers, (Loeb’s Classical Library) ni ku hundzuluxeriwa ka Xinghezi hi Kirsopp Lake, 1976, tluka 249.
21. Early Christian Doctrines, hi J. N. D. Kelly, Nkandziyiso wa Vumbirhi, 1960, matluka 94-5.