Xana Kereke Yo Sungula A A Yi Dyondzisa Leswaku Xikwembu I Vunharhu-un’we?
Xiyenge 1—Xana Yesu Ni Vadyondzisiwa Vakwe Va Yi Dyondzisile Dyondzo Ya Vunharhu-un’we Ke?
Xana Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va yi dyondzisile dyondzo ya Vunharhu-un’we? Xana varhangeri va kereke va malembe xidzana ma nga ri mangani lama landzeleke va yi dyondzisile? Yi sungule njhani? Naswona ha yini swi ri swa nkoka ku tiva ntiyiso hi dyondzo leyi? Ku sungula hi Xiyenge 1 enkandziyisweni lowu, Xihondzo xo Rindza xi ta hlamusela swivutiso leswi hi nxaxamelo wa swihloko. Swihloko swin’wana enxaxamelweni swi ta humelela nkarhi na nkarhi eka minkandziyiso leyi landzelaka.
LAVA va amukelaka Bibele tanihi Rito ra Xikwembu va swi xiya leswaku va na vutihlamuleri byo dyondzisa van’wana hi ta Muvumbi. Nakambe va swi xiya leswaku swilo leswi va swi dyondzisaka hi ta Xikwembu swi fanele swi ri ntiyiso.
Xikwembu xi tshinye ‘vachaveleri’ va Yobo hi ku va va nga swi endlanga sweswo. “Kute loko Yehova a kanerile na Yobo, Yehova a ku ka Elifaz wa Teman: V̌ukari bya mina byi pfurele wena ni v̌anakuloni la’v̌ambiri, hikuv̌a a mi v̌ulanga ŝa mina ŝinene kukotisa Yobo, nanḍa wa mina.”—Yobo 42:7.
Muapostola Pawulo, loko a hlamusela ta ku pfuxiwa ka vafi, u te a hi ta “kumiwa hi ri lava nyikeke vumbhoni bya vunwa hi ta Xikwembu” loko a ho dyondzisa swin’wana hi mintirho ya Xikwembu leswi nga riki ntiyiso. (1 Vakorinto 15:15) Leswi swi nga tano mayelana ni dyondzo ya ku pfuxiwa, hi fanele ku va ni vukheta swonghasi loko hi sungula dyondzo ya hina ya leswaku Xikwembu i mani!
Dyondzo Ya Vunharhu-un’we
Tikereke to tala ta Vujagana ti dyondzisa leswaku Xikwembu i Vunharhu-un’we. The Catholic Encyclopedia yi vitana dyondzo ya Vunharhu-un’we leswaku i “dyondzo-nkulu ya vukhongeri bya Vukriste,” yi byi hlamusela hi ndlela leyi:
“Eka vun’we bya Xikwembu-nhloko ku na Vanhu Vanharhu, ku nga Tatana, N’wana, ni Moya Lowo Kwetsima, Vanhu lava Vanharhu va hambanile hakunene. Xisweswo, ku ya hi marito ya Dyondzo ya Athanasius: ‘Tatana i Xikwembu, N’wana i Xikwembu, ni Moya Lowo Kwetsima i Xikwembu, kambe a ku na Swikwembu swinharhu kambe ku na Xikwembu xin’we.’ . . . Vanhu lava i va hi laha ku nga heriki naswona va ringana: hinkwavo hi ku fanana a va vumbiwanga naswona va ni matimba hinkwavo.”1
The Baptist Encyclopædia yi nyika nhlamuselo leyi fanaka. Yi ri:
“[Yesu] i . . . Yehova wa hi laha ku nga heriki . . . Moya lowo Kwetsima i Yehova . . . N’wana ni Moya swi ringanisiwa hi laha ku fanaka na Tatana. Loko a ri Yehova na vona swi tano.”2
Mindzhukano Leyi Vekiwaka eHenhla Ka Vakaneti
Hi 325 C.E., huvo ya tibixopo eNicea le Asia Minor yi sungule dyondzo leyi vulaka leswaku N’wana wa Xikwembu i “Xikwembu xa ntiyiso” hi laha Tatana a a ri “Xikwembu xa ntiyiso ha kona.” Xiphemu xa dyondzo yoleyo xi te:
“Kambe eka lava vulaka leswaku, A a ku ri na [nkarhi] lowu [N’wana] a a nga ri kona, naswona, Loko a nga si velekiwa A a nga ri kona, ni leswaku U ve kona a nga humi eka nchumu, kumbe lava tiyisaka leswaku N’wana wa Xikwembu u huma eka masungulo kumbe nchumu wun’wana, kumbe u lo vumbiwa, kumbe wa hundzuka kumbe ku cinca—lava Kereke ya Khatoliki ya va rhukana.”3
Xisweswo, mani na mani loyi a a pfumela leswaku N’wana wa Xikwembu a a nga ri wa hi laha ku nga heriki swin’we ni Tatana kumbe leswaku N’wana u lo vumbiwa a a rhuketeriwa hi laha ku nga heriki. Munhu a nga ha anakanya ntshikilelo lowu veke ehenhla ka vapfumeri lava tolovelekeke wa ku swi pfumela.
Hi lembe ra 381 C.E., huvo yin’wana yi hlanganile le Constantinople kutani yi boxa leswaku moya lowo kwetsima wu fanele wu gandzeriwa ni ku dzunisiwa hi laha Tatana ni N’wana a va dzunisiwa ha kona. Endzhaku ka lembe rin’we, hi 382 C.E., huvo yin’wana yi hlanganile le Constantinople kutani yi tiyisisa vukwembu lebyi heleleke bya moya lowo kwetsima.4 Hi lembe rolero, emahlweni ka Huvo le Rhoma, Mupapa Damasus u nyikele nhlengeleto wa tidyondzo leti faneleke ku yirisiwa hi kereke. Tsalwa ra kona leri a ri vuriwa Buku ya Damasus, ri katse swiga leswi landzelaka:
“Loko munhu wihi na wihi a kaneta leswaku Tatana i wa hi laha ku nga heriki, leswaku N’wana i wa hi laha ku nga heriki, ni leswaku Moya Lowo Kwetsima i wa hi laha ku nga heriki: i mugwinehi.”
“Loko munhu wihi na wihi a kaneta leswaku N’wana wa Xikwembu i Xikwembu xa ntiyiso, tanihi leswi Tatana a nga Xikwembu xa ntiyiso, loyi a nga na matimba hinkwawo, loyi a tivaka swilo hinkwaswo, ni loyi a ringanaka na Tatana: i mugwinehi:”
“Loko munhu wihi na wihi a kaneta leswaku Moya lowo Kwetsima . . . i Xikwembu xa ntiyiso . . . wu na matimba hinkwawo naswona wu tiva swilo hinkwaswo, . . . i mugwinehi.”
“Loko munhu wihi na wihi a kaneta leswaku vanhu lava vanharhu, Tatana, N’wana ni Moya lowo Kwetsima, i vanhu va xiviri, va ringana, i va hi laha ku nga heriki, va na swilo hinkwaswo leswi vonakaka ni leswi nga vonakiki, leswaku va ni matimba hinkwavo . . . i mugwinehi.”
“Loko munhu wihi na wihi a vula leswaku [N’wana loyi a nga] endliwa nyama a a nga ri etilweni na Tatana loko a ri emisaveni: i mugwinehi.”
“Loko munhu wihi na wihi a vula leswaku Tatana i Xikwembu naswona ni N’wana i Xikwembu ni Moya lowo Kwetsima i Xikwembu, . . . kambe a nga vuli leswaku i Xikwembu xin’we, . . . i mugwinehi.”5
Vadyondzi va Majesuit lava hundzuluxeleke leswi nga laha henhla swi suka eka Xilatini va engetele nhlamuselo leyi: “Phophu St. Celestine I (422-32) handle ko kanakana u xiye minxaxamelo leyi ya nawu; yi nga ha xiyiwa yi ri tinhlamuselo ta ripfumelo.”6 Naswona mudyondzi Edmund J. Fortman u tiyisa leswaku buku leyi yi kombisa “dyondzo leyi twisisekaka ni leyi tiyeke ya vunharhu-un’we.”7
Loko u ri xirho xa kereke leyi amukelaka dyondzo ya Vunharhu-un’we, xana marito lawa ma hlamusela ripfumelo ra wena? Naswona xana u swi xiyile leswaku ku pfumela eka dyondzo ya Vunharhu-un’we hi laha yi dyondzisiwaka ha kona hi tikereke swi lava u pfumela leswaku Yesu a a ri etilweni loko a ha ri emisaveni? Dyondzo leyi yi fana ni leyi Athanasius xirho xa kereke xa lembe xidzana ra vumune a yi boxeke ebukwini ya yena leyi nge On the Incarnation:
“Rito [Yesu] a a nga hikeriwanga hi miri wa Yena, hambi ku ri vukona bya Yena hi miri a byi ku sivelanga ku va kona ka Yena nakambe endhawini yin’wana. Loko A rhurhisa miri wa Yena A nga tshikanga nakambe ku kongomisa misava hi Mianakanyo ni matimba ya Yena. . . . Wa ha ri Xihlovo xa vutomi eka misava hinkwayo, u kona eka xiphemu xin’wana ni xin’wana xa yona, ni le handle ka yona hinkwayo.”8
Leswi Dyondzo Ya Vunharhu-un’we Yi Vulaka Swona
Van’wana va hete hi ku vula leswaku ku nyikela vukwembu eka Yesu hi swona ntsena leswi dyondzo ya Vunharhu-un’we yi vulaka swona. Eka van’wana, ku pfumela eka Vunharhu-un’we swi vula ntsena ku pfumela eka Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima.
Hambi swi ri tano, nkambisiso lowukulu wa tidyondzo ta Vujagana wu boxa ndlela leyi mianakanyo yo tano yi vavisaka ni ku nga faneleki ha yona mayelana ni dyondzo ya ximfumo. Tinhlamuselo ta ximfumo ti swi veka erivaleni leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a hi mianakanyo yo olova. Ku ri na sweswo, i nhlengeleto wa mianakanyo yin’wana leyi rharhanganeke leyi nga hlengeletiwa nkarhi wo leha ivi yi hlanganisiwa swin’we.
Eka xifaniso xa dyondzo ya Vunharhu-un’we lexi humeleleke endzhaku ka Huvo ya Constantinople hi 381 C.E., eka Buku ya Damasus hi 382 C.E., eka Dyondzo ya Athanasius leyi teke endzhakunyana ka nkarhi, ni le ka matsalwa man’wana, hi nga swi kumisisa kahle leswi Vujagana byi swi vulaka hi dyondzo ya Vunharhu-un’we. Yi katsa mianakanyo leyi landzelaka yo kongoma:
1. Ku vuriwa leswaku ku na vanhu vanharhu lava nga ni vukwembu—Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima—eka Xikwembu-nhloko.
2. Un’wana ni un’wana wa vanhu lava va hambaneke u vuriwa wa hi laha ku nga heriki, ku hava loyi a teke emahlweni kumbe endzhaku ka un’wana hi nkarhi.
3. Un’wana ni un’wana u vuriwa wa matimba hinkwawo, ku ri hava lonkulu kumbe lontsongo eka un’wana.
4. Un’wana ni un’wana u vuriwa la nga ni vutivi hinkwabyo, la tivaka swilo hinkwaswo.
5. Un’wana ni un’wana u vuriwa Xikwembu xa ntiyiso.
6. Hambi swi ri tano, ku vuriwa leswaku a ku na Swikwembu swinharhu kambe ku na Xikwembu xin’we ntsena.
Entiyisweni dyondzo ya Vunharhu-un’we i nhlengeleto wa mianakanyo leyi rharhanganeke leyi katsaka swilo swa nkoka leswi nga laha henhla ku katsa ni swin’wana swo tala, hi laha swi paluxekaka ha kona loko vuxokoxoko byi kambisisiwa. Kambe loko hi xiya mianakanyo ya xisekelo leyi nga laha henhla ntsena, swi le rivaleni leswaku loko yin’wana yo susiwa, leswi nga ta sala a ka ha ri Vunharhu-un’we bya Vujagana. Leswaku u va na xifaniso lexi heleleke, swiphemu leswi hinkwaswo swi fanele swi va kona.
Leswi se hi nga na ku twisisa loku antswaka ka rito “Vunharhu-un’we,” sweswi hi nga ha vutisa: Xana a a yi ri dyondzo ya Yesu ni vadyondzisiwa va yena? Loko swi ri tano, a yi fanele yi tikombe yi tiyisiwile swinene eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. Naswona tanihi leswi leswi va swi dyondziseke swi kumekaka eBibeleni, kutani dyondzo ya Vunharhu-un’we yi fanele yi ri dyondzo ya Bibele kumbe yi nga ri yona. Loko yi ri yona a yi fanele yi dyondzisiwa kahle eBibeleni.
A swi twali ku anakanya leswaku Yesu ni vadyondzisiwa va yena va nga dyondzisa vanhu hi ta Xikwembu kambe va nga va byeli leswaku Xikwembu i mani, ngopfu-ngopfu loko vapfumeri van’wana va ta komberiwa ku nyikela vutomi bya vona eka Xikwembu. Hikwalaho, Yesu ni vadyondzisiwa va yena a va fanele va swi endle swi va swa nkoka swinene ku dyondzisa van’wana hi dyondzo leyi ya nkoka.
Kambisisa Matsalwa
Eka Mintirho ndzima 17, ndzimana 11, vanhu va vuriwa va “mafundza” hikuva a va “kambisisa Matsalwa masiku hinkwawo, va lava ku tiva leswaku xana timhaka ti tano xana,” timhaka leti dyondzisiweke hi muapostola Pawulo. A va khutaziwa ku tirhisa Matsalwa ku tiyisekisa tidyondzo hambi ku ri ta muapostola. U fanele u endla leswi fanaka.
Tsundzuka leswaku Matsalwa ma “huhutiwile hi Xikwembu” naswona ma fanele ku tirhiseriwa ku “ku ololoxa, ni ku tolovetisa leswo lulama, leswaku mutirheli wa Xikwembu a va la hetisekeke, a tilulamisela ku endla ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.” (2 Timotiya 3:16, 17) Kutani ke, Bibele yi helerile eka timhaka ta tidyondzo. Loko dyondzo ya Vunharhu-un’we yi ri ntiyiso yi fanele yi kumeka kona.
Ha ku rhamba leswaku u kambisisa Bibele, ngopfu-ngopfu tibuku ta 27 ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, leswaku u tivonela hi wexe loko Yesu ni vadyondzisiwa va yena va dyondzisile Vunharhu-un’we. Loko u ri karhi u kambisisa, tivutise:
1. Xana ndzi nga ri kuma tsalwa leri boxaka “Vunharhu-un’we”?
2. Xana ndzi nga ri kuma tsalwa leri vulaka leswaku Xikwembu xi vumbiwa hi vanhu vanharhu vo hambana, Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima, kambe leswaku lava vanharhu i Xikwembu xin’we ntsena?
3. Xana ndzi nga kuma tsalwa leri vulaka leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima va ringana hi tindlela hinkwato, tanihi ku va kona hi laha ku nga heriki, matimba, xikhundla ni vutlhari?
Hambi wo kambisisa hi laha u nga kotaka ha kona, u nge ri kumi tsalwa ni rin’we leri tirhisaka rito Vunharhu-un’we, hambi ku ri ku kuma rin’we leri vulaka leswaku Tatana, N’wana, ni moya lowo kwetsima va ringana hi tindlela hinkwato, tanihi ku va kona hi laha ku nga heriki, matimba, xikhundla ni vutlhari. Ku hava ni tsalwa na rin’we leri vulaka leswaku N’wana u ringana na Tatana hi tindlela teto—naswona loko a a ku ri na tsalwa ro tano, a ri nga ta simeka Vunharhu-un’we kambe ngopfu-ngopfu a ri ta vula “vumbirhi-un’we.” Ku hava laha Bibele yi ringanisaka moya lowo kwetsima na Tatana.
Leswi Vadyondzi Vo Tala Va Swi Vulaka
Vadyondzi vo tala, ku katsa ni va Vunharhu-un’we, va pfumela leswaku Bibele a yi na yona dyondzo leyi kongomeke ya Vunharhu-un’we. Hi xikombiso, The Encyclopedia of Religion yi ri:
“Vaxopaxopi va matsalwa ni vafundhisi namuntlha va pfumelelana leswaku Bibele ya Xiheveru a yi na yona dyondzo ya Vunharhu-un’we . . . Hambi leswi Bibele ya Xiheveru yi vitanaka Xikwembu tanihi tata wa Israyele naswona yi tirhisa vumunhuhato bya Xikwembu tanihi Rito (davar), Moya (ruah), Vutlhari (hokhmah), ni Vukona (shekhinah), a yi ta va na leswi engetelekeke eka xikongomelo ni moya wa Testamente ya Khale leswaku yi twananisa mianakanyo leyi ni dyondzo leyi teke endzhaku ya Vunharhu-un’we.
“Ku ya emahlweni, vaxopaxopi va matsalwa ni vafundhisi va pfumela leswaku Testamente Leyintshwa na yona a yi na yona dyondzo leyi heleleke ya Vunharhu-un’we. Xikwembu Tatana i xihlovo xa hinkwaswo leswi nga kona (Pantokrator) ni tata wa Yesu Kriste; ‘Tatana’ a hi xithopo xa munhu wo sungula wa Vunharhu-un’we kambe i mavizweni wa Xikwembu. . . .
“Eka Testamente Leyintshwa ku hava ku kombisiwa ka ku hanya ka xivumbeko lexi nga twisisekiki xa Xikwembu (‘vunharhu-un’we lebyi hangalakeke’), kumbe leswaku Testamente Leyintshwa yi na ririmi ra vutivi lebyi tolovelekeke bya dyondzo leyi teke endzhaku (hupostasis, ousia, substantia, subsistentia, prosōpon, persona). . . . A swi kanakanisi leswaku dyondzo leyi a yi nge tiyisekisiwi eka vumbhoni bya matsalwa ntsena.”9
Mayelana ni mintiyiso ya matimu emhakeni leyi, The New Encyclopædia Britannica yi ri:
“Rito leri nge Vunharhu-un’we kumbe dyondzo leyi heleleke a swi humeleli eka Testamente Leyintshwa . . .
“Dyondzo leyi yi kurile hakatsongo-tsongo eka malembe xidzana lama hundzeke naswona ku ri ni ku kanetana ko tala. . . .
“A ku nga ri hi lembe xidzana ra vu-4 ntsena laha ku hambana ka lava vanharhu ni vun’we bya vona swi hlanganisiweke kona eka dyondzo yin’we leyi tiyisisiweke ya munhu un’we ni vanhu vanharhu.”10
New Catholic Encyclopedia yi nyikela nhlamuselo leyi fanaka mayelana ni masungulo ya Vunharhu-un’we:
“Vaxopaxopi va matsalwa ni vafundhisi va Bibele, ku katsa ni nhlayo leyi hambetaka yi kula ya Marhoma Khatoliki va xiya leswaku, munhu a nga fanelanga ku vulavula hi ta Vunharhu-un’we eka Testamente Leyintshwa loko a nga ri na mfanelo leyikulu. Nakambe ku na ku xiya loku fanaka swinene hi tlhelo ra van’wamatimu va dyondzo ni vafundhisi va nkarhi na nkarhi ka leswaku loko munhu a vulavula hi ta Vunharhu-un’we lebyi nga fanelekiki, munhu yoloye u sukile enkarhini wa masungulo ya Vukriste ku ya eka xiphemu xo hetelela xa lembe xidzana ra vu-4. Dyondzo leyi nga ha vuriwaka leyi heleleke ya Vunharhu-un’we ku nga ‘Xikwembu xin’we eka vanhu vanharhu’ yi amukeriwile hi nkarhi wolowo ntsena evuton’wini ni le mianakanyweni ya Vakriste. . . .
“Xivumbeko hi xoxe a xi kombisi ku humelela ka xihatla ka nkarhi wa masungulo; a a xi ri xiendliwa xa malembe xidzana manharhu ya nhluvuko wa dyondzo.”11
Xana Ya “Hlamuseriwa”?
Lava pfumelaka eka Vunharhu-un’we va nga ha vula leswaku Bibele yi “hlamusela” Vunharhu-un’we. Kambe ku tivulela loku ku endliwe endzhaku swinene loko Bibele yi tsariwile. Ko va ku ringeta ku humesa nhlamuselo leyi hoxeke eBibeleni leyi vafundhisi va minkarhi ya khale va tianakanyeleke yona hi voxe tanihi dyondzo.
Tivutise: Ha yini Bibele a yi ta “hlamusela” dyondzo ya yona ya nkoka lowukulu ntsena—Xikwembu i mani? Bibele ya twisiseka eka tidyondzo tin’wana ta xisekelo; ha yini yi nga twisiseki eka leyi, yona leyi nga ya nkoka swinene? Xana Muvumbi wa vuako hinkwayo a a nga ta yi tsala buku leyi twisisekaka hi ta Vunharhu-unwe bya yena loko sweswo a swi ri ntiyiso?
Xivangelo lexi ha xona Bibele yi nga dyondzisiki dyondzo ya Vunharhu-un’we hi ku twisiseka xa olova: A hi dyondzo ya Bibele. Loko Xikwembu a xi ri Vunharhu-un’we, entiyisweni a a xi ta va xi swi endle swi twisiseka leswaku Yesu ni vadyondzisiwa va yena va swi dyondzisa van’wana. Naswona rungula leri ra nkoka a ri ta va ri katsiwile eka Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. A ri nga ta vekiwa emavokweni ya vanhu lava nga hetisekangiki leswaku va lwa na rona endzhaku ka malembe xidzana yo tala.
Loko hi kambisisa matsalwa lama nyikeriwaka hi lava pfumelaka eka Vunharhu-un’we tanihi vumbhoni bya leswaku Bibele yi “hlamusela” Vunharhu-un’we, hi kuma yini? Nkambisiso lowu tshembekeke wu boxa leswaku matsalwa lama nyikeriwaka a ma vulavuli hi Vunharhu-un’we bya Vujagana. Ku ri na sweswo, vafundhisi va ringeta ku nghenisa mianakanyo ya vona ya nkucetelo wa khale wa Vunharhu-un’we ematsalweni. Kambe mianakanyo yoleyo a yi kona etindzimaneni ta matsalwa. Entiyisweni, mianakanyo yoleyo ya Vunharhu-un’we yi lwisana ni vumbhoni lebyi nga erivaleni bya Bibele hinkwayo.
Xikombiso xa tindzimana teto xi kumeka eka Matewu 28:19, 20. Kwalaho Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima swi vuriwa xikan’we. Van’wana va vula leswaku sweswo swi vula Vunharhu-un’we. Kambe tihlayele tindzimana hi wexe. Xana xi kona xo karhi eka matsalwa wolawo lexi vulaka leswaku lavanharhu i Xikwembu xin’we lava ringanaka hi ku va kona hi laha ku nga heriki, matimba, xikhundla, ni vutlhari? Doo, ku hava. Swa fana ni hi matsalwa man’wana lama boxaka leswinharhu xikan’we.
Malunghana ni lava vonaka nhlamuselo ya Vunharhu-un’we eka Matewu 28:19, 20 hi ku tirhisiwa ka “vito” hi vun’we eka Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima, hi kombela va ringanisa ku tirhisiwa ka “vito,” hi vun’we, eka Abrahama na Isaka eka Genesa 48:16.—King James Version; New World Translation of the Holy Scriptures.
Lava pfumelaka eka Vunharhu-un’we nakambe va kombetela eka Yohane 1:1 eka ku hundzuluxela kun’wana, laha “Rito” ri vuriwaka tanihi leri ri nga “na Xikwembu” naswona tanihi leri ri nga “Xikwembu.” Kambe ku hundzuluxela kun’wana ka Bibele ku vula leswaku Rito a ri ri “xikwembu” kumbe leswi kahle-kahle swi vulaka leswaku a ri ri ni “vukwembu,” kumbe lowa matimba, hayi Xikwembu. Ku ya emahlweni, ndzimana yoleyo ya Bibele yi ri “Rito” a “ri ri na” Xikwembu. Sweswo kahle-kahle a swi ta ri hambanisa eka ku va rona Xikwembu xexo. Naswona ku nga khathariseki leswi vuriwaka hi “Rito,” ntiyiso hi leswaku i vanhu vambirhi ntsena lava boxiwaka eka Yohane 1:1, hayi vanharhu. Nkarhi na nkarhi, matsalwa hinkwawo lama tirhisiwaka ku ringeta ku seketela dyondzo ya Vunharhu-un’we ma tsandzeka hi laha ku heleleke ku endla tano loko ma kambisisiwa hi ku tshembeka.a
Mhaka yin’wana leyi faneleke ku xiyiwa hi leyi: Loko dyondzo ya Vunharhu-un’we yi dyondzisiwile hi Yesu ni vadyondzisiwa va yena, kutani ke, hakunene varhangeri va kereke lava va teke endzhaku ka vona a va ta va va yi dyondzisile na vona. Kambe xana vavanuna volavo, lava namuntlha va vuriwaka Vatatana va Vaapostola, va yi dyondzisile dyondzo ya Vunharhu-un’we? Xivutiso lexi xi ta hlamuseriwa eka Xiyenge 2 xa nongonoko lowu enkandziyisweni lowu landzelaka wa Xihondzo xo Rindza.
Tinhlamuselo
1. The Catholic Encyclopedia, 1912, Vholumo XV, tluka 47.
2. The Baptist Encyclopædia, leyi tsariweke hi William Cathcart, 1883, matluka 1168-9.
3. A Short History of Christian Doctrine, hi Bernhard Lohse, Nkandziyiso wa 1980, tluka 53.
4. Ibid., matluka 64-5.
5. The Church Teaches, leyi hundzuluxeriweke ni ku hleriwa hi John F. Clarkson, S.J., John H. Edwards, S.J., William J. Kelly, S.J., na John J. Welch, S.J., 1955, matluka 125-7.
6. Ibid., tluka 125.
7. The Triune God, hi Edmund J. Fortman, Nkandziyiso wa 1982, tluka 126.
8. On the Incarnation, leyi hundzuluxeriweke hi Penelope Lawson, Nkandziyiso wa 1981 matluka 27-8.
9. The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade, mutsari lonkulu, 1987, Vholumo 15, tluka 54.
10. The New Encyclopædia Britannica, Nkandziyiso wa vu-15, 1985, Vholumo 11, Micropædia, tluka 928.
11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Vholumo XIV, tluka 295.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Leswaku u kuma nhlamuselo leyi heleleke kahle hi matsalwa yo tano, vona broxara leyi nge Xana U Fanele Ku Pfumela Eka Vunharhu-un’we?, leyi humesiweke hi Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]
Church at Tagnon, France