Xana Kereke Yo Sungula A A Yi Dyondzisa Leswaku Xikwembu I Vunharhu-un’we?
Xiyenge 4—Xana dyondzo ya Vunharhu-un’we yi sungule rini naswona njhani?
Swihloko swo sungula swinharhu swa nongonoko lowu swi kombise leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a a yi nga dyondzisiwi hi Yesu ni vadyondzisiwa va yena hambi ku ri hi Vatatana va Kereke yo sungula. (Xihondzo xo Rindza xa November 1, 1991; February 1, 1992; na April 1, 1992) Xihloko lexi xo hetelela xi ta bula hi ndlela leyi dyondzo ya Vunharhu-un’we yi sunguleke ha yona ni xiphemu lexi endliweke hi Huvo ya Nicaea hi 325 C.E.
HI LEMBE ra 325 C.E., Mufumi wa Murhoma Constantine u hlengelete huvo ya tibixopo edoroba-nkulu ra Nicaea le Asia Minor. Xikongomelo xa yena a ku ri ku herisa timholovo leti hambetaka ta vukhongeri ehenhleni ka vuxaka bya N’wana wa Xikwembu ni Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Malunghana ni vuyelo bya huvo yoleyo, Encyclopædia Britannica yi ri:
“Constantine hi byakwe u rhangerile, a kongomisa ku kanerisana hi ku gingiriteka, naswona yena hi yexe u simeke . . . endlelo lerikulu leri kombisaka vuxaka bya Kriste ni Xikwembu eka dyondzo leyi humesiweke hi huvo, ‘ya munhu un’we [ho·mo·ouʹsi·os] na Tatana.’ . . . Hi ku chavisiwa swinene hi mufumi, tibixopo, ti ri na swilo swimbirhi swo hlawula eka swona ntsena, ti sayine dyondzo leyi, laha to tala ta tona a ti lwisana swinene ni mboyamelo wa tona.”1
Xana mufumi loyi wa muhedeni u nghenelele hikwalaho ka mavonelo ya yena ya Bibele? Doo. Buku leyi nge A Short History of Christian Doctrine yi ri: “Constantine kahle-kahle a a nga ri na ku twisisa nikantsongo eka swivutiso leswi a swi ri karhi swi vutisiwa eka ntivo-vukwembu bya Magriki.”2 Leswi a a swi twisisa hi leswaku timholovo ta vukhongeri a ti xungeta vun’we bya mfumo wa yena, kutani a a lava leswaku ti herisiwa.
Xana Yi Simeke Dyondzo Ya Vunharhu-un’we?
Xana Huvo ya le Nicaea yi byi simekile kumbe ku tiyisisa Vunharhu-unwe tanihi dyondzo ya Vujagana? Vo tala va anakanya leswaku leswi swi ve tano. Kambe mintiyiso yi komba leswi hambaneke.
Dyondzo leyi tivisiweke hi huvo yoleyo yi tiyise swo karhi mayelana ni N’wana wa Xikwembu leswi a swi ta pfumelela vafundhisi vo tala ku n’wi languta tanihi la ringanaka ni Xikwembu, Tatana hi ndlela yo karhi. Kambe, swa tsakisa ku vona leswi Dyondzo ya le Nicaea, yi nga swi vulangiki. Hi laha yi humesiweke ha kona ro sungula, dyondzo hinkwayo yi te:
“Hi pfumela eka Xikwembu xin’we, Tatana wa matimba hinkwawo, muendli wa swilo hinkwaswo leswi vonakaka ni leswi nga vonakiki;
“Ni le ka Hosi yin’we Yesu Kriste, N’wana wa Xikwembu, loyi a tswariweke hi Tatana, la nga tswariwa a ri swakwe, hi leswaku u huma eka Tatana, Xikwembu eka Xikwembu, ku vonakala eku vonakaleni, Xikwembu xa ntiyiso eka Xikwembu xa ntiyiso, la nga endliwangiki, kambe a nga lo tswariwa la nga ni munhu un’we na Tatana, ha Yena swilo hinkwaswo swi ve kona, swilo leswi nga etilweni ni swilo leswi nga emisaveni, Loyi hikwalaho ka hina vanhu ni hikwalaho ka ku ponisiwa ka hina a nga ta la hansi ivi a hundzuka munhu wa nyama, a va munhu, a xaniseka ivi a pfuka nakambe hi siku ra vunharhu, a tlhandlukela ematilweni, naswona u ta vuya a ta avanyisa lava hanyaka ni lava feke;
“Ni le ka Moya lowo Kwetsima.”3
Xana dyondzo leyi ya vula leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima i vanhu vanharhu eka Xikwembu xin’we? Xana ya swi vula leswaku lavanharhu va ringana hi nkarhi lowu va wu hanyeke, matimba, xikhundla, ni vutlhari? Doo, a yi swi vuli. Ku hava nchumu wa dyondzo ya swinharhu eka xin’we laha. Dyondzo ya le ku sunguleni ya Nicaea a yi byi sungulanga hambi ku ri ku tiyisisa Vunharhu-un’we.
Dyondzo yoleyo, hakanyingi yi ringanisa N’wana na Tatana tanihi “munhu un’we.” Kambe a yi vuli nchumu hi ta moya lowo kwetsima. Leswi yi swi vulaka hi leswaku “hi pfumela . . . eka Moya lowo Kwetsima.” Yoleyo a hi yona dyondzo ya Vunharhu-un’we ya Vujagana.
Hambi ku ri xiga-nkulu xa “munhu un’we” (ho·mo·ouʹsi·os) kahle-kahle a xi nga vuli leswaku huvo a yi pfumela eka ku ringana ka Tatana ni N’wana hi nhlayo. New Catholic Encyclopedia yi ri:
“Leswaku Huvo a yi lave ku tiyisisa ku ringana ka nhlayo ya vumunhu bya Tatana ni N’wana a swi tshembisi.”4
Hambi loko huvo a yi vule leswaku N’wana na Tatana a va ri un’we hi nhlayo sweswo a swi ta va swi nga ri Vunharhu-un’we. A ku ta va ku ri Swikwembu swimbirhi eka xin’we, ku nga ri swinharhu eka xin’we hi laha dyondzo ya Vunharhu-un’we yi vulaka ha kona.
“Mavonelo Ya Vanhu Va Nga Ri Vangani”
Le Nicaea, xana tibixopo hinkwato ti swi pfumerile leswaku N’wana a a ringana ni Xikwembu? Doo, a ku ri ni mavonelo lama lwisanaka. Hi xikombiso, man’wana ma vuriwe hi Arius, loyi a a dyondzisa leswaku N’wana a a ri ni masungulo kutani xisweswo a a nga ringani ni Xikwembu kambe a a ri ehansinyana hi tindlela hinkwato. Hi tlhelo rin’wana, Athanasius a a pfumela leswaku N’wana a a ringana ni Xikwembu hi ndlela yo karhi. Naswona a ku ri ni mavonelo man’wana.
Malunghana ni xiboho xa huvo xa ku xiya N’wana la nga ni xivumbeko xin’we (wa vumunhu byin’we) ni Xikwembu, Martin Marty u te: “Kahle-kahle huvo ya Nicaea a yi ri ni mavonelo ya vanhu va nga ri vangani; ntwanano a wu nga koteki naswona a wu nga amukeleki eka vo tala lava a va nga ri na mavonelo yo fana ni ya Arius.”5 Hi ku fanana, buku leyi nge A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church yi vula leswaku “kahle xiyimo xa dyondzo lexi vumbiweke, lexi hambanaka ni xa Arius xi amukeriwe hi vanhu vatsongo ntsena, hambi leswi vanhu lava lavatsongo va swi koteke ku hetisisa xikongomelo xa vona.”6 Naswona, A Short History of Christian Doctrine yi ri:
“Lexi ngopfu-ngopfu a xi vonaka xi nga amukeleki eka tibixopo ni vafundhisi vo tala va le Vuxeni a a ku ri mianakanyo leyi Constantine a yi ngheniseke eka dyondzo leyi, homoousios [“wa xivumbeko xin’we”], leyi eka mholovo leyi landzeleke exikarhi ka vukhongeri ni vuhedeni ku nga va nchumu lowu vangeke dzolonga.”7
Endzhaku ka huvo leyi, ku kanetana ku ye emahlweni hi makume ya malembe. Lava a va yima ni mianakanyo ya ku ringanisa N’wana ni Xikwembu xa Matimba Hinkwawo a va nga ha tiveki ngopfu swa nkarhinyana. Hi xikombiso, Martin Marty loko a vulavula hi Athanasius u ri: “Ku tiveka ka yena ku kurile ku tlhlela ku hela naswona u nghenisiwe ekhotsweni minkarhi yo talanyana [eka malembe ya le ndzhaku ka huvo] lerova eku heteleleni a va munhu la taka hi ntirho ntsena.”8 Athanasius u hete malembe yo tala ekhotsweni hikwalaho ka leswi varhangeri va swa tipolitiki ni va vukhongeri a va kaneta mavonelo ya yena ya ku ringanisa N’wana ni Xikwembu.
Kutani ku vula leswaku Huvo ya le Nicaea hi 325 C.E. yi simeke kumbe ku tiyisisa dyondzo ya Vunharhu-un’we a hi ntiyiso. Leswi endzhaku swi nga va dyondzo ya Vunharhu-un’we a swi nga ri kona hi nkarhi wolowo. Mianakanyo ya leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima a va ri Xikwembu xa ntiyiso hi ku hambana ka vona, ni leswaku va ringana hi nkarhi lowu va wu hanyeke, matimba, xikhundla ni vutlhari, kambe va ri Xikwembu xin’we—Swikwembu swinharhu eka xin’we—a yi sunguriwanga hi huvo yoleyo kumbe hi Vatatana va Kereke yo sungula. Hi laha The Church of the First Three Centuries yi vulaka ha kona:
“Dyondzo ya manguva lawa leyi tolovelekeke ya Vunharhu-un’we . . . yi hava nseketelo eka matsalwa ya Justin [Martyr]: naswona vulavisisi lebyi byi nga ndlandlamuxeriwa eka Vatatana hinkwavo va le mahlweni ka Nicaea; hi leswaku, eka vatsari hinkwavo va Vakriste va malembe xidzana manharhu endzhaku ka ku velekiwa ka Kriste. I ntiyiso, va vulavula hi Tatana, N’wana ni hi vuprofeta kumbe Moya lowo kwetsima, kambe hayi tanihi lava ringanaka, hayi tanihi munhu un’we, hayi tanihi Vanharhu eka Un’we, hi langutelo rihi na rihi leri sweswi ri amukeriwaka hi lava va pfumelaka eka Vunharhu-un’we. Ntiyiso wa kona hi lowu hambaneke ni sweswo. Dyondzo ya Vunharhu-un’we hi laha yi hlamuseriwaka ha kona hi Vatatana lava, a a yi hambanile swinene ni dyondzo ya manguva lawa. Ntiyiso lowu hi wu phofula hi ku tiyiseka leswaku wu nge tsekatsekisiwi hambi loko wo kamberiwa, tanihi ntiyiso wun’wana ni wun’wana ematin’wini ya mianakanyo ya vanhu.”
“Hi lava un’wana ni un’wana leswaku a humesa mutsari un’we la xiyekaka, wa le ka malembe xidzana manharhu yo sungula, loyi a a pfumeleke eka dyondzo leyi ya [Vunharhu-un’we] hi laha yi pfumeriwaka ha kona namuntlha.”9
Hambi swi ri tano, huvo ya Nicaea yi tise ku hundzuka lokukulu. Yi endle leswaku ku ringana ka N’wana na Tatana ku amukeriwa ximfumo, naswona sweswo swi pfule ndlela yo ya eka mianakanyo ya Vunharhu-un’we. Buku leyi nge Second Century Orthodoxy, hi J. A. Buckley, ya xiya:
“Ku kondza ku fika lembe xidzana ra vumbirhi, Kereke ya misava hinkwayo yi hambete yi ri ni ntwanano hi mianakanyo ya xisekelo; hinkwavo a va pfumela eka vukulukumba bya Tatana. Hinkwavo a va languta Xikwembu Tatana wa Matimba Hinkwawo tahihi xona ntsena lexikulu, lexi nga hundzukiki, lexi nga hlamuselekiki ni lexi nga riki na masungulo. . . .
“Loko ku love vatsari ni varhangeri volavo va lembe xidzana ra vumbirhi, Kereke yi tikume . . . yi voyamela hakatsongo-tsongo eka yinhla yoleyo handle ko swi xiya . . . laha eka Huvo ya Nicaea ku fikeleriweke nhlohlorhi ya ku hela ka ripfumelo ra le ku sunguleni hakatsongo-tsongo. Kwalaho ku sungule vanhu vatsongo va matimba lava va nga sindzisa vuhedeni bya vona ehenhla ka lavo tala lava a va miyerile, naswona hi ku seketeriwa hi varhangeri va tipolitiki, va sindzisile, va xisetela ni ku chavisa lava a va lwela ku hlayisa ku tenga ko sungula ka ripfumelo ra vona ku nga thyakisiwanga.”10
Huvo Ya Constantinople
Hi 381 C.E., Huvo ya Constantinople yi tiyisise Dyondzo ya le Nicaea. Kutani yi engetele swin’wana. Yi vitane moya lowo kwetsima leswaku i “Hosi” ni “munyiki wa vutomi.” Dyondzo leyi ndlandlamuxiweke ya 381 C.E. (leyi namuntlha yi tirhisiwaka ngopfu etikerekeni naswona yi vitaniwaka “Dyondzo ya le Nicaea”) yi komba leswaku Vujagana a a byi ri eka yinhla ya ku sungula dyondzo leyi tiyeke ya Vunharhu-un’we. Kambe, huvo leyi a yi yi hetisisanga dyondzo leyi. New Catholic Encyclopedia ya pfumela:
“Swa tsakisa ku tiva leswaku hi malembe ya 60 endzhaku ka Nicaea I, Huvo ya Constantinople I [381 C.E.] yi tshike homoousios hi nhlamuselo ya yona ya vukwembu bya Moya lowo Kwetsima.”11
“Vadyondzi va pfilunganyekile hi nhlamuselo leyi vonakaka yi olova eka dyondzo leyi; hi xikombiso eku tsandzekeni ka yona ku tirhisa rito homoousios eka Moya lowo Kwetsima tanihi lowu ringanaka na Tatana ni N’wana.”12
Yona encyclopedia leyi ya pfumela: “Homoousios a ri kumeki eka Matsalwa.”13 Ina, Bibele a yi ri tirhisi rito rolero hambi ku ri eka moya lowo kwetsima kumbe eka N’wana tanihi loyi a ringanaka ni Xikwembu. I nhlamuselo leyi nga riki ya Bibele leyi nga pfuneta ku yisa eka dyondzo leyi nga riki ya Bibele, hakunene dyondzo leyi nga riki ya Bibele ya Vunharhu-un’we.
Hambi ku ri endzhaku ka Constantinople, swi teke malembe xidzana yo tala dyondzo ya Vunharhu-un’we yi nga si amukeriwa eVujaganini. New Catholic Encyclopedia yi ri: “Evupela-dyambu . . . va tikomba va nga hlamulanga nchumu ehenhleni ka huvo ya Constantinople I ni dyondzo ya yona.”14 Buku leyi yi komba leswaku dyondzo ya huvo a yi nga tiviwi ngopfu le Vupela-dyambu ku fikela lembe xidzana ra vunkombo kumbe ra vunhungu.
Vadyondzi na vona va pfumela leswaku Dyondzo ya Athanasius, leyi hakanyingi yi tshahiwaka tanihi nhlamuselo ya ximfumo ni leyi sekelaka Vunharhu-un’we, a yi tsariwanga hi Athanasius kambe yi tsariwe hi mutsari la nga tiviwiki endzhakunyana. The New Encyclopædia Britannica ya hlamusela:
“Dyondzo leyi a yi nga tiveki eKerekeni ya le Vuxeni ku kondza ku fika lembe xidzana ra vu-12. Ku sukela eka lembe xidzana ra vu-17, vadyondzi hi ntolovelo va pfumerile leswaku Dyondzo ya Athanasius a yi nga tsariwanga hi Athanasius (la feke hi 373) kambe kumbexana yi vumbiwile edzongeni wa Furwa hi lembe xidzana ra vu-5. . . . Nhlohlotelo wa dyondzo leyi wu vonaka onge ngopfu-ngopfu a wu ri edzongeni wa Furwa ni le Spain eka lembe xidzana ra vu-6 ni ra vu-7. A wu tirhisiwa eka mihiva-hivani ya kereke eJarimani eka lembe xidzana ra vu-9 naswona endzhakunyana a wu tirhisiwa eRhoma.”15
Ndlela Leyi Yi Sunguleke Ha Yona
Dyondzo ya Vunharhu-un’we yi sungule ku humelela ka yona hakatsongo-tsongo eka malembe xidzana lama hundzeke. Mianakanyo ya ta Vunharhu-un’we ya vativi va filosofi va Magriki vo fana na Plato, loyi a hanyeke malembe xidzana yo talanyana emahlweni ka Kriste, hakatsongo-tsongo yi nghene eka tidyondzo ta kereke. Hi laha The Church of the First Three Centuries yi vulaka ha kona:
“Hi tiva leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi ri ya masungulo lama nonokaka ni lama hi xiringaniso ma nga ya khale; ni leswaku yi sungule exihlobyeni lexi hambaneke hi laha ku heleleke ni lexiya xa Matsalwa ya Xiyuda ni ya Vukriste; leswaku yi kurile, naswona yi nghenisiwile eVukristeni, hi mpfuno wa Vatatana lava a va seketela dyondzo ya Plato; lerova hi nkarhi wa Justin, ni le ndzhaku ka kwalaho, xivumbeko ni ku va ehansi ka N’wana a ku dyondzisiwa emisaveni hinkwayo; ni leswaku ndzhuti wa Vunharhu-un’we wu vonake hi nkarhi wolowo.”16
Emahlweni ka Plato, swikwembu swinharhu-nharhu, kumbe swa vunharhu-un’we a swi tele eBabilona ni le Egipta. Naswona matshalatshala ya vanhu va tikereke yo lava ku kokela vanhu lava nga pfumeriki etikweni ra Varhoma, ma endle leswaku mianakanyo yin’wana yo tano yi nghena hakatsongo-tsongo eka Vukriste. Leswi eku heteleleni swi endle leswaku ku amukeriwa dyondzo ya leswaku N’wana ni moya lowo kwetsima a swi ringana na Tatana.a
Hambi ku ri rito leri nge “Vunharhu-un’we” ri pfumeriwe hakatsongo-tsongo. Eka hafu ya vumbirhi ya lembe xidzana ra vumbirhi, Theophilus, bixopo wa le Antiyoka le Siriya, a tsale hi Xigriki ivi a sungula ku tirhisa rito leri nge tri·asʹ, leri vulaka “swinharhu-nharhu,” kumbe “vunharhu-un’we.” Kutani Tertullian mutsari wa Xilatini, le Kerekeni leyikulu, eCarthage, le Afrika N’walungu, eka matsalwa yakwe u sungule ku tirhisa rito leri nge trinitas, leri vulaka “vunharhu-un’we.”b Kambe rito leri nge tri·asʹ a ri kumeki eka Matsalwa ya Vukriste lama huhuteriweke ya Xigriki, naswona rito leri nge trinitas a ri kumeki eka ku hundzuluxela ka Xilatini ka Bibele leyi vitaniwaka Vulgate. Ku hava ni nhlamuselo ni yin’we leyi a yi ri ya Bibele. Kambe rito leri nge “Vunharhu-un’we,” ri sekeriwe eka tidyondzo ta vuhedeni, ri nghene eka tibuku ta tikereke naswona endzhaku ka lembe xidzana ra vumune ri hundzuke xiphemu xa dyondzo ya tona.
Xisweswo, a hi swona leswaku vadyondzi va kambisise Bibele hi vukheta ku vona loko dyondzo yo tano yi dyondzisiwa eka yona. Ku ri na sweswo tipolitiki ta tiko ni ta le kerekeni hi tona ngopfu-ngopfu leti nga tiyisa dyondzo leyi. Mutsari Jaroslav Pelikan ebukwini ya yena leyi nge The Christian Tradition, u yisa nyingiso eka “swilo leswi nga riki swa vukhongeri leswi ku vulavuriwaka ha swona, leswi swo tala swa swona a swi vonaka swi lunghekile nkarhi na nkarhi ku yi endla yi humelela, kambe swi hluriwa ntsena hi matimba lama ringanaka na swona. Dyondzo leyi hakanyingi a yi tikomba yi ri muhlaseriwa—kumbe vuyelo bya—tipolitiki ta kereke ni ku holova ka vanhu.”17 Profesa wa Yale, E. Washburn Hopkins u swi veka hi ndlela leyi: “Nhlamuselo yo hetelela ya vukhongeri ya vunharhu-un’we kahle-kahle a ku ri mhaka ya tipolitiki ta kereke.”18
Dyondzo ya Vunharhu-un’we yi vonaka yi nga twisiseki nikatsongo loko yi pimanisiwa ni dyondzo ya Bibele leyi olovaka ya leswaku Xikwembu xi tlakukile naswona a xi ringani na munhu! Hi laha Xikwembu xi vulaka ha kona, “mi ta nḍi fanisa na mani, mi ta nḍi ringanisa na mani leŝaku hi fanana?”—Esaya 46:5.
Leswi A Yi Vula Swona
Xana ku humelela loku ka mianakanyo ya Vunharhu-un’we hakatsongo-tsongo, a ku vula yini? A ku ri xiphemu xa ku hambuka eka Vukriste loku Yesu a ku vhumbeke. (Matewu 13:24-43) Muapostola Pawulo na yena u vhumbe hi ku ta ka vugwinehi:
“Nkarhi wu ta ta hakunene lowu ematshan’wini ya leswaku vanhu va aneriseka hi dyondzo leyi twisisekaka, va nga ta rhandza ngopfu swilo leswintshwa ivi va tihlengeletela vadyondzisi vo tala hi ku ya hi ku rhandza ka vona; kutani, ematshan’wini yo yingisela ntiyiso, va ta hundzulukela emintsheketweni.”—2 Timotiya 4:3, 4, Jerusalem Bible ya Khatoliki.
Wun’wana wa mintsheketo yoleyo a ku ri wa dyondzo ya Vunharhu-un’we. Mintsheketo yin’wana leyi a yi nga tiveki eka Vukriste leyi na yona yi humeleleke hakatsongo-tsongo a yi ri: ku nga fi ka moya-xiviri wa munhu ka ndzhaka, pagatori, Limbo ni ku xaniseka hi laha ku nga heriki endzilweni wa tihele.
Kutani, dyondzo ya Vunharhu-un’we i yini? Kahle-kahle i dyondzo ya vuhedeni leyi hundzukeke ya Vukriste hi vukanganyisi. Yi hlohloteriwe hi Sathana leswaku a xisa vanhu, a endlela leswaku Xikwembu xi va lexi hlanganisaka nhloko ni lexi nga twisisekiki eka vona. Leswi swi endle leswaku na vona va hetelela va tsakela ku amukela mianakanyo ni mikhuva yin’wana ya mavunwa ya vukhongeri.
“Hi Mintirho Ya Vona”
Eka Matewu 7:15-19, Yesu u vule leswaku u nga hlawula vukhongeri bya mavunwa eka vukhongeri bya ntiyiso hi ndlela leyi:
“Tivoneleni eka vaprofeta va mavunwa lava taka ka n’wina va ambele tahihi tinyimpfu, kasi etimbilwini ta vona, i timhisi leti bvanyengetaka. Mi ta va tiva hi mintirho ya vona. Xana swichocho swa vhinya swi nga khiwa emitweni kumbe makuwa eswigatlwini xana? E-e! Murhi lowunene wu tswala mihandzu leyo nandziha, ni murhi lowo biha wu tswala mihandzu leyo biha . . . Murhi wun’wana ni wun’wana lowu nga tswariki mihandzu leyo nandziha, wu tsemiwa, wu hoxiwa endzilweni.”
Xiya xikombiso xin’wana. Yesu eka Yohane 13:35 u te: “Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.” Nakambe eka 1 Yohane 4:20 na 21, Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke ri ri:
“Loko un’wana a ku: ‘Ndzi rhandza Xikwembu’, kambe a venga makwavo, i muhembi; hikuva la nga rhandziki makwavo loyi a n’wi vonaka hi mahlo, a nge koti ku rhandza Xikwembu lexi a nga xi voniki. Kutani nawu lowu xi hi nyikaka wona, hileswaku loyi a rhandzaka Xikwembu, ú fanele naswona ku rhandza makwavo.”
Ringanisa nawu-nsinya wa leswaku Vakriste va ntiyiso va fanele va rhandzana, ni leswi nga humelela eka tinyimpi hatimbirhi ta lembe xidzana leri, ku katsa ni le ka mimpfilumpfilu yin’wana. Vanhu va vukhongeri lebyi fanaka bya Vujagana va hlangane etimbaleni ta nyimpi ivi va dlayana hikwalaho ka ku hambana hi matiko. Matlhelo hamambirhi ma tivule Vakriste, naswona matlhelo hamambirhi a ma seketeriwa hi vafundhisi va vona, lava a va vula leswaku Xikwembu a xi yima na vona. Ku dlayana koloko ka “Vakriste” ni “Vakriste” i mihandzu yo biha. I ku lwisana ni rirhandzu ra Vukriste, ku ala ni milawu ya Xikwembu.—Nakambe vona 1 Yohane 3:10-12.
Siku Ro Avanyisa
Xisweswo, ku hambuka eVukristeni a swi yisanga eka mintshembo leyi nga riki ya Xikwembu ntsena, yo tanihi dyondzo ya Vunharhu-un’we, kambe yi yise eka mikhuva leyi nga riki ya Xikwembu. Kambe, ku ni siku ra ku avanyisa leri nga ta ta, hikuva Yesu u te: “Murhi wun’wana ni wun’wana lowu nga tswariki mihandzu leyo nandziha, wu tsemiwa, wu hoxiwa endzilweni.” Hi yona mhaka leyi Rito ra Xikwembu ri khutazaka ri ku:
“N’wina vanhu va mina, humani mi n’wi siya [vukhongeri bya mavunwa], leswaku mi ta kala mi nga ngheni eswidyohweni swa yena, mi ta kala mi nga weriwi hi maxangu ya yena, hikuva swidyoho swa yena swi tlhandlekelene ku ya fika ehenhla tilweni, kutani Xikwembu xi tsundzukile ku homboloka ka yena.”—Nhlavutelo 18:4, 5.
Ku nga ri khale Xikwembu xi ta ‘nghenisa etimbilwini’ ta valawuri va tipolitiki mianakanyo ya leswaku va lwisana ni vukhongeri bya mavunwa. Va ta “endla leswaku a swela . . . [va] dya nyama ya yena, [va] n’wi hisa hi ndzilo.” (Nhlavutelo 17:16, 17) Vukhongeri bya mavunwa ni tifilosofi ta byona ta vuhedeni hi Xikwembu swi ta heriseriwa makumu. Kahle-kahle, Xikwembu xi ta byela vanhu va vukhongeri bya mavunwa hi laha Yesu a vuleke ha kona esikwini ra yena: “Vonani, muti wa n’wina wu ta sala wu nga ri na munhu.”—Matewu 23:38.
Vukhongeri bya ntiyiso byi ta pona ku avanyisa ka Xikwembu, kutani eku heteleleni, ku dzuneka ni ku kwetsima hinkwako ku ta yisiwa eka Loyi Yesu a nga te i “Xikwembu xa ntiyiso.” Hi loyi a hlamuseriwaka hi mupisalema loyi a nge te: “Wena loyi v̌ito ra yena a nga Yehova, u tlakukile henhla ka misav̌a hikwayo.”—Yohane 17:3; Psalma 83:18.
Tinhlamuselo:
1. Encyclopædia Britannica, 1971, Vholumo 6, tluka 386.
2. A Short History of Christian Doctrine, hi Bernhard Lohse, 1963, tluka 51.
3. Ibid., matluka 52-3.
4. New Catholic Encyclopedia, 1967, Vholumo VII, tluka 115.
5. A Short History of Christianity, hi Martin E. Marty, 1959, tluka 91.
6. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, hi Philip Schaff na Henry Wace, 1892, Vholumo IV, tluka xvii.
7. A Short History of Christian Doctrine, tluka 53.
8. A Short History of Christianity, tluka 91.
9. The Church of the First Three Centuries, hi Alvan Lamson, 1869, matluka 75-6, 341.
10. Second Century Orthodoxy, hi J. A. Buckley, 1978, matluka 114-15.
11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Vholumo VII, tluka 115.
12. Ibid., Vholumo IV, tluka 436.
13. Ibid., tluka 251.
14. Ibid., tluka 436.
15. The New Encyclopædia Britannica, 1985, Nkandziyiso wa vu-15, Micropædia, Vholumo 1, tluka 665.
16. The Church of the First Three Centuries, tluka 52.
17. The Christian Tradition, hi Jaroslav Pelikan, 1971, tluka 173.
18. Origin and Evolution of Religion, hi E. Washburn Hopkins, 1923, tluka 339.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke, vona broxara leyi nge Xana U Fanele Ku Pfumela Eka Vunharhu-un’we? leyi kandziyisiweke hi Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania.
b Hi laha swi kombisiweke ha kona eka swihloko swa nongonoko lowu leswi hundzeke, hambi leswi Theophilus na Tertullian va nga tirhisa marito lawa, emianakanyweni ya vona a va nga ri na Vunharhu-un’we lebyi pfumeriwaka hi Vujagana namuntlha.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
Xikwembu xi ta endla leswaku valawuri va tipolitiki va lwisana ni vukhongeri bya mavunwa
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Vukhongeri bya ntiyiso byi ta pona ku avanyisa ka Xikwembu