Xana Kahle-kahle I Dyondzo Ya Bibele?
LOKO Vunharhu-un’we a byi ri ntiyiso, a byi ta nyikeriwa hi laha ku twisisekaka na hi ku phikelela eBibeleni. Hikwalaho ka yini ke? Hikuva, hi laha vaapostola va tiyiseke ha kona, Bibele i ku tihlavutela ka Xikwembu eka vanhu. Naswona tanihi leswi hi faneleke ku tiva Xikwembu leswaku hi xi gandzela hi ndlela leyi amukelekaka, Bibele yi fanele ku twisiseka loko yi hi byela loyi kahle-kahle xi nga yena.
Vapfumeri va lembe xidzana ro sungula va amukele Matsalwa tanihi nhlavutelo ya xiviri ya Xikwembu. A ku ri xisekelo xa tidyondzo ta vona, vulawuri byo hetelela. Hi xikombiso, loko muapostola Pawulo a chumayele eka vanhu va le mutini wa Beriya, ‘va amukele rito hi ku chivirika lokukulu ka mianakanyo, va kambisisa Matsalwa masiku hinkwawo hi vukheta leswaku va tiva loko swilo leswi swi ri tano.’—Mintirho 17:10, 11.
Xana vavanuna lava dumeke va Xikwembu hi nkarhi wolowo va tirhise yini tanihi vulawuri bya vona? Mintirho 17:2, 3 ya hi byela: “Hi ku tolovela ka yena, Pawulo . . . a hlamulana na vona hi ku landza Matsalwa, a ri karhi a ma hlamusela, ni ku ringanisa ha wona [Matsalwa].”
Yesu hi byakwe u veke xikombiso eku tirhiseni ka Matsalwa tanihi xisekelo xa dyondzo ya yena, hi ku phindha-phindha a ku: “Ku tsariwile.” “A va hlamusela hi laha timhaka ta yena ti nga vuriwa eMatsalweni hinkwawo ha kona.”—Matewu 4:4, 7; Luka 24:27.
Xisweswo Yesu, Pawulo ni vapfumeri va lembe xidzana ro sungula va tirhise Matsalwa tanihi xisekelo xa dyondzo ya vona. A va swi tiva leswaku “Matsalwa hinkwawo ma huhutiwile hi Xikwembu, ma pfuna ku dyondzisa, ni ku laya, ni ku ololoxa, ni ku tolovetisa leswo lulama, leswaku mutirheli wa Xikwembu a va la hetisekeke, a tilulamisela ku endla ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.”—2 Timotiya 3:16, 17; nakambe vona 1 Vakorinto 4:6; 1 Vatesalonika 2:13; 2 Petro 1:20, 21.
Tanihi leswi Bibele yi nga ‘lulamisaka swilo,’ yi fanele ku byi paluxa hi laha ku twisisekaka vuxokoxoko ehenhleni ka mhaka leyi hi ku pakanisa hi laha Vunharhu-un’we byi vuriwaka leswaku byi tano ha kona. Kambe xana vafundhisi na van’wamatimu hi voxe va vula leswaku kahle-kahle i dyondzo ya Bibele ke?
“Vunharhu-un’we” eBibeleni?
BUKU ya Protestente yi ri: “Rito leri nge Vunharhu-un’we a ri kumeki eBibeleni . . . A ri kumanga xivandla hi ndlela ya ximfumo eka ntivo-vukwembu bya kereke ku kondza ku fika lembe xidzana ra vu-4.” (The Illustrated Bible Dictionary) Naswona vulawuri bya Khatoliki byi vula leswaku Vunharhu-un’we “a hi . . . rito ra Xikwembu hi laha ku kongomeke ni hi laha ku pakanisaka.”—New Catholic Encyclopedia.
The Catholic Encyclopedia yi tlhela yi ku: “EMatsalweni a ku na rito ni rin’we leri Vanhu Vanharhu va le Tilweni va hlanganisiwaka hi rona. Rito leri nge τρίας [triʹas] (leri rito ra Xilatini leri nge trinitas ri hundzuluxeriweke ri suka eka rona) ri kumiwa ro sungula eka Theophilus wa Antioch kwalomu ka A. D. 180. . . . Hi ku hatlisa endzhakunyana ri humelela exivumbekweni xa rona xa Xilatini xa trinitas eka Tertullian.”
Hambi swi ri tano, lexi hi xoxe a hi xona xikombiso xa leswaku Tertullian u dyondzise Vunharhu-un’we. Hi xikombiso, buku ya Khatoliki leyi nge Trinitas—A Theological Encyclopedia of the Holy Trinity, yi xiya leswaku man’wana ya marito ya Tertullian endzhakunyana ma tirhisiwile hi van’wana ku hlamusela Vunharhu-un’we. Manuku ya tsundzuxa: “Kambe makumu ya xihatla ma nga ka ma nga tekiwi eku tirhisiweni ka wona, hikuva a nga tirhisi marito lawa eka ntivo-vukwembu bya Vunharhu-un’we.”
Vumbhoni Bya Matsalwa Ya Xiheveru
HAMBI leswi rito leri nge “Vunharhu-un’we” ri nga kumekiki eBibeleni, xana kahle-kahle mianakanyo ya Vunharhu-un’we yi dyondzisiwa hi laha ku twisisekaka eka yona? Hi xikombiso, xana Matsalwa ya Xiheveru (“Testamente ya Khale”) ma paluxa yini ke?
The Encyclopedia of Religion ya pfumela: “Vafundhisi namuntlha va pfumelelana leswaku Bibele ya Xiheveru a yi na yona dyondzo ya Vunharhu-un’we.” Naswona New Catholic Encyclopedia na yona yi ri: “Dyondzo ya Vunharhu-un’we lebyo Kwetsima a yi dyondzisiwi eka T[estamente] ya K[hale].”
Hi ku fanana, eka buku yakwe leyi nge The Triune God, Jesuit Edmund Fortman wa pfumela: “Testamente ya Khale . . . a yi hi byeli nchumu hi laha ku heleleke kumbe hi nhlamuselo leyi faneleke ya Xikwembu xa Vunharhu-un’we lexi nga Tatana, N’wana ni Moya lowo Kwetsima. . . . Ku hava vumbhoni bya leswaku mutsari wihi na wihi loyi a hlawulekeke u kale a ehleketelela vukona bya [Vunharhu-un’we] eka Xikwembu-nhloko. . . . Hambi swi ri leswi swi voniwaka eka swiringanyeto kumbe swifanekiselo swa [“Testamente ya Khale”] kumbe ‘swikombiso leswi tumbetiweke’ swa vunharhu-un’we bya vanhu, i ku hundzeleta marito ni xikongomelo xa vatsari lava kwetsimaka.”—Xiitaliki i xerhu.
Ku kambisisa Matsalwa ya Xiheveru hi woxe ku ta tiyisa tinhlamuselo leti. Xisweswo, a ku na dyondzo leyi twisisekaka ya Vunharhu-un’we eka tibuku to sungula ta Bibele ta 39 leti vumbaka nsinya wa nawu wa ntiyiso wa Matsalwa ya Xiheveru lama huhuteriweke.
Vumbhoni Bya Matsalwa Ya Xigriki
MANUKU ke, xana Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki (“Testamente Leyintshwa”) ya vulavula hi laha ku twisisekaka hi Vunharhu-un’we?
The Encyclopedia of Religion yi ri: “Vafundhisi va pfumela leswaku Testamente Leyintshwa na yona a yi na dyondzo leyi heleleke ya Vunharhu-un’we.”
Jesuit Fortman u ri: “Vatsari va Testamente Leyintshwa . . . a va hi nyiki dyondzo ya ximfumo kumbe leyi vumbiweke ya Vunharhu-n’we, a ku na dyondzo leyi heleleke ya leswaku eka Xikwembu xin’we ku na vanhu vanharhu va le tilweni lava ringanaka. . . . Ku hava laha hi kumaka dyondzo yihi na yihi ya vunharhu-un’we ya vanhu vanharhu lava hambaneke lava nga ni vutomi ni ntirho wa le tilweni eka Xikwembu-nhloko lexi fanaka.”
The New Encyclopædia Britannica ya xiya: “Rito leri nge Vunharhu-un’we kumbe dyondzo leyi heleleke a swi humeleli eka Testamente Leyintshwa.”
Bernhard Lohse eka A Short History of Christian Doctrine u ri: “Malunghana na Testamente Leyintshwa, munhu a nga kumi dyondzo ya xiviri ya Vunharhu-un’we eka yona.”
The New International Dictionary of New Testament Theology hi ku fanana yi ri: “T[estamente] L[eyintshwa] a yi na yona dyondzo leyi vumbiweke ya Vunharhu-un’we. ‘Bibele yi hava nhlamuselo leyi nga erivaleni ya leswaku Tatana, N’wana na Moya lowo Kwetsima va ringana hi laha ku kongomeke’ [ku vule mufundhisi wa Protestente Karl Barth].”
Profesa wa Yunivhesiti ya Yale E. Washburn Hopkins u tiyisile a ku: “Eka Yesu na Pawulo dyondzo ya vunharhu-un’we entiyisweni a yi nga tiveki; . . . a va vuli nchumu ha yona.”—Origin and Evolution of Religion.
N’wamatimu Arthur Weigall wa xiya: “Yesu Kriste a nga kalanga a boxa xiendlakalo xo tano, naswona ku hava laha rito leri nge ‘Vunharhu-un’we’ ri humelelaka kona eka Testamente Leyintshwa. Mianakanyo leyi yi amukeriwe hi Kereke ntsena madzana manharhu ya malembe endzhaku ka rifu ra Hosi ya hina.”—The Paganism in Our Christianity.
Xisweswo, tibuku ta 39 ta Matsalwa ya Xiheveru kumbe dyondzo ya tibuku ta 27 leti huhuteriweke ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki a ti nyikeli dyondzo yihi na yihi leyi twisisekaka ya Vunharhu-un’we.
Xana Byi Dyondzisiwile Hi Vakriste Vo Sungula Ke?
XANA Vakriste vo sungula va byi dyondzisile Vunharhu-un’we ke? Xiya tinhlamuselo leti landzelaka ta van’wamatimu ni vafundhisi:
“Vukriste byo sungula a byi vanga na dyondzo leyi heleleke ya Vunharhu-un’we yo tanihi leyi yi ndlandlamuxiweke hi ku landzelelana etidyondzweni.”—The New International Dictionary of New Testament Theology.
“Hambi swi ri tano, Vakriste vo sungula eku sunguleni a va anakanyanga hi ku tirhisa mianakanyo ya [Vunharhu-un’we] eka ripfumelo ra vona vini. Va tinyiketele eka Xikwembu Tatana ni le ka Yesu Kriste, N’wana wa Xikwembu, naswona va xiye . . . Moya lowo Kwetsima; kambe a ku ri hava mianakanyo ya leswaku lava vanharhu va endla Vunharhu-un’we bya xiviri, va ringana naswona va hlanganile eka Un’we.”—The Paganism in Our Christianity.
“Eku sunguleni ripfumelo ra Vukriste a ku nga ri ra Vunharhu-un’we . . . A swi nga ri tano emalembeni ya vuapostola ni ya le ndzhakunyana ka vuapostola, hi laha swi kombisiweke ha kona eka T[estamente] L[eyintshwa] ni matsalwa man’wana yo sungula ya Vukriste.”—Encyclopædia of Religion and Ethics.
“Xivumbeko xa ‘Xikwembu xin’we eka Vanhu vanharhu’ a xi nga simekiwanga hi laha ku tiyeke, entiyisweni a xi pfumelelani hi laha ku teleke ni vutomi bya Vukriste ni ku tivula ka byona ka ripfumelo, emahlweni ka ku hela ka lembe xidzana ra vu-4. . . . Exikarhi ka Vatatana va Vuapostola, a ku nga ri na nchumu lowu a wu tshinelela wu ri kule ku fana ni mianakanyo kumbe ku twisisa.”—New Catholic Encyclopedia.
Leswi Vatatana Va Le Mahlweni Ka Huvo Ya Nicaea Va Swi Dyondziseke
VATATANA va le mahlweni ka huvo ya Nicaea va xiyiwe tanihi vadyondzisi-nkulu va vukhongeri eka malembe xidzana yo sungula endzhaku ka ku velekiwa ka Kriste. Leswi va swi dyondziseke swa tsakisa.
Justin Martyr, loyi a feke kwalomu ka 165 C.E., u vitane Yesu wa le mahlweni ka ku va munhu ntsumi leyi vumbiweke leyi yi nga “riki Xikwembu lexi endleke swilo hinkwaswo.” U vule leswaku Yesu a a ri ntsongo eka Xikwembu naswona “a nga endlanga nchumu handle ka leswi Muvumbi . . . a rhandzeke leswaku a swi endla ni ku swi vula.”
Irenaeus, loyi a feke kwalomu ka 200 C.E., u vule leswaku Yesu wa le mahlweni ka ku va munhu u ve ni vukona lebyi hambaneke ni bya Xikwembu naswona a a ri tsongo eka xona. U kombise leswaku Yesu a nga ringani ni “Xikwembu xi ri Xin’we ntsena ni lexi nga xa ntiyiso,” lexi “tlakukeke eka hinkwaswo, ni lexi handle ka xona ku nga riki na xin’wana.”
Clement wa Alexandria, loyi a feke kwalomu ka 215 C.E., u vitane Xikwembu “Xikwembu lexi nga vumbiwangiki ni lexi nga heriki ni lexi xi nga xin’we ntsena xa ntiyiso.” U vule leswaku N’wana “u landzela Tatana loyi a nga swakwe wa matimba hinkwawo” kambe a nga ringani na yena.
Tertullian, loyi a feke kwalomu ka 230 C.E., u dyondzise vukulukumba bya Xikwembu. U xiyile: “Tatana u hambanile ni N’wana (un’wana), tanihi leswi a nga lonkulu; ku fana ni leswi loyi a tswalaka a hambaneke ni loyi a tswariweke; loyi a rhumaka, a hambaneke ni loyi a rhumiweke.” U tlhele a ku: “A ku ri ni nkarhi lowu N’wana a a nga ri n’wana. . . . Emahlweni ka swilo hinkwaswo, Xikwembu a xi ri xoxe.”
Hippolytus, loyi a feke kwalomu ka 235 C.E., u vule leswaku Xikwembu i “Xikwembu xin’we, Munhu wo sungula ni loyi a nga swakwe, Muvumbi ni Hosi ya hinkwavo,” loyi a nga “ringaniki na munhu [hi malembe] . . . Kambe a a ri Yexe, a nga ri na munhu ekusuhi na yena; loyi, hi ku swi rhandza, a humeleriseke leswi a swi nga ri kona eku sunguleni,” ku fana na Yesu wa le mahlweni ka ku va munhu loyi a vumbiweke.
Origen, loyi a feke kwalomu ka 250 C.E., u vule leswaku “Tatana ni N’wana i swivumbeko swimbirhi . . . swilo swimbirhi leswi hambaneke,” ni leswaku “loko a ringanisiwa na Tatana, [N’wana] u le hansi swinene.”
Loko a katsakanya vumbhoni bya matimu, Alvan Lamson eka The Church of the First Three Centuries u ri: “Dyondzo ya manguva lawa leyi tolovelekeke ya Vunharhu-un’we . . . a yi kumi nseketelo eka ririmi ra Justin [Martyr]: naswona vulavisisi lebyi byi nga ndlandlamuxeriwa eka Vatatana hinkwavo lava lwisanaka na Nicaea; hi leswaku, eka vatsari hinkwavo va Vakriste va malembe xidzana manharhu endzhaku ka ku velekiwa ka Kriste. I ntiyiso, va vulavula hi Tatana, N’wana ni . . . Moya lowo kwetsima, kambe hayi tanihi lava va ringanaka, hayi tanihi munhu un’we, hayi tanihi Vanharhu eka Un’we, hi langutelo rihi na rihi leri sweswi ri amukeriwaka hi lava va pfumelaka eka Vunharhu-un’we. Leswi hambanaka na sweswo i ntiyiso.”
Xisweswo, vumbhoni bya Bibele ni bya matimu byi swi veka erivaleni leswaku Vunharhu-un’we a byi nga tiviwi eminkarhini hinkwayo ya Bibele ni malembe xidzana yo hlayanyana endzhaku ka kwalaho.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]
“A ku na vumbhoni bya leswaku mutsari wihi na wihi loyi a hlawulekeke u kale a ehleketelela vukona bya [Vunharhu-un’we] eka Xikwembu-nhloko.”—The Triune God