Xana Kereke Yo Sungula A A Yi Dyondzisa Leswaku Xikwembu I Vunharhu-un’we?
Xiyenge 3—Xana Valweri Va Ripfumelo Va Yi dyondzisile dyondzo Ya Vunharhu-un’we?
Eka minkandziyiso ya xona ya November 1, 1991, na February 1, 1992, Xihondzo xo Rindza xi kombise leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi nga dyondzisiwi hi Yesu na hi vadyondzisiwa va yena hambi ku ri hi Vatatana va Vaapostola va le ku heleni ka lembe xidzana ro sungula ni le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi C.E. Xana vavanuna va kereke va le ku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi va yi dyondzisile?
KU SUKELA kwalomu ka le xikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke ku fikela eku heleni ka rona, ku humelele vavanuna va kereke lava namuntlha va vuriwaka Valweri va Ripfumelo. Va tsale va sirhelela Vukriste lebyi va byi tivaka, eka tifilosofi leti kanetaka leti a ti tele etikweni ra Rhoma ra nkarhi wolowo. Tibuku ta vona ti ve kona eku heleni ni le ndzhaku ka matsalwa ya Vatatana va Vaapostola.
Exikarhi ka Valweri va Ripfumelo lava nga tsala hi Xigriki a ku ri na Justin Martyr, Tatian, Athenagoras, Theophilus, na Clement wa Alexandria. Tertullian a a ri Mulweri wa Ripfumelo loyi a nga tsala hi Xilatini. Xana va byi dyondzisile Vunharhu-un’we bya Vujagana bya manguva lawa—vanhu vanharhu lava ringanaka (Tatana, N’wana ni Moya lowo Kwetsima) eka Xikwembu-nhloko, un’wana ni un’wana a ri Xikwembu xa ntiyiso, kambe ku nga ri na Swikwembu swinharhu kambe ku ri Xikwembu xin’we?
“N’wana Wa Titsongahata”
Dr. H. R. Boer ebukwini ya yena leyi nge A Short History of the Early Church, u hlamusela nsusumeto wa dyondzo ya Valweri va Ripfumelo:
“Justin [Martyr] u dyondzisile leswaku ku nga si tumbuluxiwa misava Xikwembu a a xi ri xoxe naswona N’wana a a nga ri kona. . . . Loko Xikwembu xi navele ku tumbuluxa misava, . . . xi tswale xivumbiwa xin’wana xa le tilweni leswaku xi xi tumbuluxela misava. Xivumbiwa lexi xa le tilweni a a xi vuriwa . . . N’wana hikuva xi velekiwile; xi vuriwe Rito hikuva xi hume eka Nhlamuselo kumbe Miehleketo ya Xikwembu.
“Hikokwalaho Justin ni Valweri van’wana va Ripfumelo va dyondzise leswaku N’wana i xivumbiwa. Hi yena xivumbiwa xa le henhla, xivumbiwa lexi nga ni matimba lama ringaneke leswaku xi tumbuluxa misava kambe, hambi swi ri tano, i xivumbiwa. Eka ntivo-vukwembu vuxaka lebyi bya N’wana eka Tatana byi vuriwa vutitsongahati. N’wana wa titongahata hi leswaku, u le hansi ka Tatana, u titshega hi yena naswona u tumbuluxiwe hi yena. Valweri va Ripfumelo a a va ri vanhu lava titsongahataka.”1
Eka buku leyi nge The Formation of Christian Dogma, Dr. Martin Werner u vula leswi landzelaka hi ta matwisiselo ya khale ya vuxaka bya N’wana ni Xikwembu:
“Vuxaka byebyo byi twisisiwe kahle tanihi lebyi bya ku ‘titsongahata,’ hi leswaku ku titsongahata ka Kriste eka Xikwembu. Kwihi na kwihi eka Testamente Leyintshwa laha vuxaka bya Yesu ni Xikwembu, Tatana, byi xiyiwaka . . . bya twisisiwa naswona byi kombisiwa hi tindlela to hambana tanihi bya ku titsongahata. Naswona Mutitsongahati loyi a nga erivaleni eka Testamente Leyintshwa, hi ku ya hi rhekhodo ya Tievhangeli, a a ku ri Yesu hi byakwe . . . Xikhundla lexi xo sungula, hi laha a xi tiyile ni ku xiyeka ha kona xi swi kotile ku tihlayisa nkarhi wo leha. ‘Vafundhisi hinkwavo lavakulu va le mahlweni ka huvo ya Nicaea va kombise ku titsongahata ka Rito eka Xikwembu.’”2
Ku pfumelelana ni leswi, R. P. C. Hanson, eka The Search of the Christian Doctrine of God, u ri:
“Ku hava mufundhisi ekerekeni ya le Vuxeni kumbe ya le Vupela-dyambu emahlweni ko tlhekeka ka Nkaneto wa Arius [eka lembe xidzana ra vumune], loyi hi ndlela yo karhi a nga xiyiki N’wana tanihi lontsongo eka Tatana.”3
Dr. Alvan Lamson eka The Church of the First Three Centuries, u engetela vumbhoni lebyi mayelana ni dyondzo ya varhangeri va kereke emahlweni ka Huvo ya Nicaea (325 C.E.):
“Ku titsongahata ka N’wana hi ntolovelo kumbe nkarhi na nkarhi ku tiyisiwile hi Vatatana va le mahlweni ka Huvo ya Nicaea . . . Leswaku va languta N’wana tanihi la hambaneke na Tatana swi le rivaleni eka xiyimo lexi va tiyiseke ku titsongahata ka yena eka xona hi ku kongoma. . . . Va n’wi xiya tanihi loyi a hambaneke ni ku va la titsongahataka.”4
Hi laha ku fanaka, eka buku leyi nge Gods and the One God, Robert M. Grant u vula leswi landzelaka hi ta Valweri va Ripfumelo:
“Mintirho ya Kriste loko yi hlamuseriwa hi valweri va ripfumelo, ku fana ni leyi nga eka Testamente Leyintshwa, i ya munhu la titsongahataka hakunene. Minkarhi hinkwayo N’wana wa titsongahata eka Tatana, loyi a nga Xikwembu xi ri xin’we xa Testamente ya Khale. . . . Kutani ke, leswi hi swi kumaka eka vatsari lava va khale, a hi dyondzo ya Vunharhu-un’we . . . Emahlweni ka Nicaea, ntivo-vukwembu bya Vukriste a a byi ri bya vanhu lava titsongahataka hi ntolovelo.”5
Vunharhu-un’we bya Vujagana byi dyondzisa leswaku N’wana u ringana na Xikwembu Tatana hi nkarhi lowu va hanyeke ha wona, matimba, xikhundla ni vutlhari. Kambe Valweri va Ripfumelo va vule leswaku N’wana a a nga ringani na Xikwembu Tatana. Va langute N’wana tanihi loyi a a titsongahata. Sweswo a hi dyondzo ya Vunharhu-un’we.
Ku Kombisa Dyondzo Ya Lembe Xidzana Ro Sungula
Valweri va Ripfumelo ni Vatatana van’wana vo sungula va Kereke va kombise swinene leswi Vakriste va lembe xidzana ro sungula va nga swi dyondzisa hi ta vuxaka bya Tatana na N’wana. Xiya leswaku leswi swi hlamuseriwa njhani eka buku leyi nga laha henhla leyi nge The Formation of Christian Dogma:
“Eka nguva ya Vukriste ya Khale a a ku ri hava xikombiso xa muxaka wo karhi wa xiphiqo xa Vunharhu-un’we kumbe ku kanetana, tanihi loku endzhakunyana ku nga vanga minkwetlembetano ya matimba eKerekeni. Xivangelo xa leswi handle ko kanakana xi sukele emhakeni ya leswaku, eka Vukriste bya Khale, Kriste a a ri . . . loyi xivumbiwa xa xivandla xa tintsumi lexi nga ehenhla etilweni lexi nga tumbuluxiwa ni ku hlawuriwa hi Xikwembu leswaku a endla ntirho wo tisa Mfumo wa Xikwembu, . . . eku heleni ka tinguva.”6
Ku ya emahlweni, malunghana ni dyondzo ya Vatatana va khale va Kereke, The International Standard Bible Encyclopedia ya pfumela:
“Emianakanyweni yo sungula ya Kereke mboyamelo wa kona loko ku vulavuriwa hi Xikwembu Tatana i ku xi twisisa ku sungula, tanihi xihlovo xa swilo hinkwaswo, ku nga ri tanihi Tatana wa Yesu Kriste. Hikwalaho Xikwembu Tatana i Xikwembu lexi tlakukeke swinene. Xi hlamuseriwa tanihi lexi nga riki na masungulo, lexi nga fiki, lexi nga hundzukiki, lexi nga hlamuselekiki, lexi nga vonakiki ni lexi nga tumbuluxiwangiki. Hi xona lexi endleke swilo hinkwaswo, ku katsa na swona swilo swa ntumbuluko, swi nga humi helo. . . .
“Leswi swi nga vonaka swi ringanyeta leswaku Tatana hi yena ntsena loyi a nga Xikwembu hi laha ku faneleke, naswona N’wana ni Moya va le hansi ka xona. Tinhlamuselo to tala ta khale ti vonaka ti swi seketela leswi.”7
Hambi leswi encyclopedia leyi yi yaka emahlweni ni ku tumbeta mintiyiso leyi ni ku vula leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a a yi amukeriwa enkarhini wolowo wa khale, mintiyiso yi kaneta ku tivulela koloko. Xiya marito ya mufundhisi wa ndhuma John Henry Cardinal Newman:
“A hi pfumeleni leswaku tidyondzo hinkwato, leti vulavulaka hi Hosi ya hina, ti vuriwile nkarhi na nkarhi, handle ko hundzuka hi Kereke ya khale . . . Kambe entiyisweni a swi tano hi dyondzo ya Khatoliki ya Vunharhu-un’we. A ndzi wu voni mongo wa ku vula leswaku ku ni ku pfumelelana ka [varhangeri va kereke] va khale ni lava yi rhandzaka . . .
“Tidyondzo ta nkarhi wolowo wo sungula a ti boxi . . . [Vunharhu-un’we] nikatsongo. Ti boxa Vanharhu hakunene; kambe a swi vuriwanga leswaku ku na xihundla eka dyondzo leyi, leswaku lava Vanharhu i munhu Un’we, leswaku Va ringana, i va hi laha ku nga heriki, hinkwavo a va tumbuluxiwanga, hinkwavo i va matimba hinkwawo, a va na ku hela hinkwavo, naswona swi nga ka swi nga kumiwi eka vona.”8
Leswi Justin Martyr A Swi Dyondziseke
Un’wana wa Valweri va Ripfumelo vo sungula a a ri Justin Martyr, loyi a hanyeke ku sukela kwalomu ka 110 ku ya eka 165 C.E. Ku hava ni rin’we ra matsalwa ya yena lama nga kona sweswi leri boxaka vanhu vanharhu lava ringanaka eka Xikwembu xin’we.
Hi xikombiso, hi ku ya hi Jerusalem Bible ya Khatoliki, Swivuriso 8:22-30 yi vulavula hi Yesu a nga si va munhu wa nyama yi ku: “Yahweh u ndzi tumbuluxile loko a sungula xikongomelo xa yena, a nga si endla mintirho ya yena ya khale . . . Swihlovo a a swi nga si va kona, loko ndzi velekiwa . . . Ndzi velekiwile, swintshabyana swi nga si va kona . . . A a ndzi ri etlhelweni ra [Xikwembu], mutshila lonkulu.” Loko a hlamusela tindzimana leti, Justin u vula leswi eka buku ya yena leyi nge Dialogue With Trypho:
“Tsalwa leri ri vule leswaku N’wana loyi u tswariwe hi Tatana swilo hinkwaswo swi nga si tumbuluxiwa; kutani leswaku lexi tswariwaka xi hambanile swinene ni lexi tswalaka, un’wana ni un’wana u ta swi pfumela.”9
Tanihi leswi N’wana a nga velekiwa hi Xikwembu, Justin u tirhisa rito leri nge “Xikwembu” mayelana na N’wana. U vula leswi eka First Apology ya yena: “Tatana wa vuako hinkwabyo u na N’wana; loyi na yena, tanihi leswi a nga Rito ro sungula ra Xikwembu leri tumbuluxiweke, a nga Xikwembu.”10 Bibele na yona yi kombetela eka N’wana wa Xikwembu hi xithopo lexi nge “Xikwembu.” Eka Esaya 9:6 u vuriwa “Šikwembu ša matimba.” Kambe eBibeleni, tintsumi vanhu, swikwembu swa mavunwa na Sathana na vona va vuriwa “swikwembu.” (Tintsumi: Psalma 8:5; ringanisa Vaheveru 2:6, 7. Vanhu: Psalma 82:6. Swikwembu swa mavunwa: Eksoda 12:12; 1 Vakorinto 8:5. Sathana: 2 Vakorinto 4:4.) Eka Matsalwa ya Xiheveru, rito leri yimelaka “Xikwembu,” ʼEl, ri vula “Wa Matimba” kumbe “Nhenha.” Rito ra nhlamuselo leyi fanaka eka Matsalwa ya Xigriki i the·osʹ.
Tlhandla-kambirhi, rito ra Xiheveru leri tirhisiweke eka Esaya 9:6 ri kombisa ku hambana loku hetisekeke exikarhi ka N’wana na Xikwembu. Kwalaho N’wana u vuriwa “Šikwembu ša matimba,” ʼEl Gib·bohrʹ, ku nga ri “Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.” Rito rero eka Xiheveru i ʼEl Shad·daiʹ naswona ri tirhisiwa eka Yehova Xikwembu ntsena.—Genesa 17:1.
Hambi swi ri tano, xiya leswaku loko Justin a vula N’wana “Xikwembu,” a nga vuli leswaku N’wana i un’wana wa vanhu vanharhu lava ringanaka, loyi un’wana ni un’wana wa vona a nga Xikwembu, kambe lava hi vunharhu bya vona va vumbaka Xikwembu xin’we. Ematshan’wini ya sweswo, u vula leswi landzelaka ebukwini yakwe leyi nge Dialogue With Trypho:
“Ku na . . . Xikwembu xin’wana na Hosi [Yesu loko a nga si va munhu wa nyama] leyi nga ehansi ka Muendli wa swilo hinkwaswo [Xikwembu xa Matimba Hinkwawo]; leyi [N’wana] nakambe a vuriwaka Ntsumi, hikuva [N’wana] U tivisa vanhu swin’wana ni swin’wana leswi Muendli wa swilo hinkwaswo—loyi ehenhla ka yena ku nga riki na Xikwembu xin’wana—a rhandzaka ku va tivisa swona. . . .
“[N’wana] u hambanile na Loyi a endleke swilo hinkwaswo,—ndzi vula ku [hambana] hi vukulukumba hayi hi leswi va swi rhandzaka.”11
Ndzimana leyi tsakisaka yi humelela eka First Apology ya Justin, ndzima 6, laha a lwisanaka ni xihehlo xa vuhedeni xa leswaku Vakriste a va byi pfumeli vukona bya Xikwembu. Wa tsala:
“[Xikwembu] na N’wana (loyi a humeke eka xona naswona a hi dyondzisa swilo leswi ni vunyingi bya tintsumi tin’wana letinene leti landzelaka leti endliweke ti fana na xona), ni Moya wa vuprofeta, lowu hi wu gandzelaka ni ku wu xixima.”12
Muhundzuluxeri wa ndzimana leyi, Bernhard Lohse, wa hlamusela: “Onge hi loko a swi nga anelanga leswaku tintsumi leti to tala ti boxiwa tanihi swivumbiwa leswi xiximiwaka ni ku gandzeriwa hi Vakriste, Justin a nga kanakani ku boxa tintsumi a nga si vula Moya lowo Kwetsima.”13—Nakambe vona An Essay on the Development of Christian Doctrine.14
Xisweswo, hambi loko Justin Martyr a vonaka a humile eka dyondzo ya Bibele leyi tengeke malunghana ni leswaku i mani loyi a faneleke ku gandzeriwa hi Mukriste, entiyisweni a nga langutanga N’wana tanihi loyi a ringanaka na Tatana, tanihi leswi tintsumi na tona a ti nga tekiwi tanihi leti ringanaka na Yena. Malunghana na Justin, hi tshaha nakambe eka Church of the First Three Centuries ya Lamson:
“Justin u xiye N’wana tanihi la hambaneke ni Xikwembu, u ntsongo eka xona: hayi ku hambana hi ku twisisa ka manguva lawa tanihi un’wana wa vanhu vanharhu, . . . kambe ku hambana hi vukhale na hi muxaka; a ri ni vukona bya xiviri, bya ntiyiso ku hambana ni Xikwembu, lexi a kumeke matimba ya yena hinkwawo ni swithopo eka xona leswi simekiweke eka yena ni ku veka swilo hinkwaswo ehansi ka ku rhandza ka yena. Tatana u nkulukumba; N’wana wa titsongahata: Tatana i xihlovo xa matimba; N’wana wa ma amukela: Tatana hi yena la tumbuluxaka; N’wana, tanihi mutirheli kumbe xitirhisiwa xa yena wa hetisisa. Hi nhlayo i vambirhi, va pfumelelana kumbe i van’we eka leswi va swi rhandzaka; ku rhandza ka Tatana ku tshama ku ri loku hlulaka hikwalaho ka N’wana.”15
Ku engetela kwalaho, ku hava laha Justin a vulaka leswaku moya lowo kwetsima i munhu loyi a ringanaka na Tatana na N’wana. Kutani ku nga ka ku nga vuriwi hi ku tiyiseka leswaku Justin u dyondzise Vunharhu-un’we bya Vujagana bya manguva lawa.
Leswi Clement A Swi Dyondziseke
Clement wa Alexandria (C. 150 ku ya eka 215 C.E.) na yena u vula N’wana a ku i “Xikwembu.” Nakambe u n’wi vula “Mutumbuluxi,” ri nga rito leri nga tirhisiwangiki eBibeleni loko ku kombeteriwa eka Yesu. Xana a a vula leswaku N’wana a a ringana hi tindlela hinkwato ni Mutumbuluxi wa matimba hinkwawo? E-e. Clement handle ko kanakana a a kombetela eka Yohane 1:3, laha yi vulaka leswi landzelaka hi N’wana: “Hinkwaswo swi tumbuluxiwile ha yena.”16 Xikwembu xi tirhise N’wana tanihi mutirhi eka mintirho ya xona yo tumbuluxa.—Vakolosa 1:15-17.
Clement u vula Xikwembu xa le Henhla-henhla leswaku i “Xikwembu ni Tatana wa Hosi ya hina Yesu”17 naswona a vula leswaku “Hosi i N’wana wa Mutumbuluxi.”18 Nakambe u ri: “Xikwembu xa hinkwavo hi xona ntsena Mutumbuluxi lonene, la lulameke, kutani N’wana [u] le ka Tatana.”19 Kutani u tsale leswaku N’wana u le hansi ka Xikwembu.
Clement u vula leswaku Xikwembu i “munyiki wo sungula ni loyi a nga yexe wa vutomi lebyi nga heriki, lebyi N’wana, loyi a byi kumeke eka xona [Xikwembu] a hinyikaka byona.”20 Munyiki wo sungula wa vutomi lebyi nga heriki u nkulukumba eka loyi a byi hundzisaka. Xisweswo, Clement u vula leswaku Xikwembu “i xo sungula ni xa le henhla-henhla.”21 Ku ya emahlweni, u vula leswaku N’wana “u le kusuhi swinene na xona lexi nga xa Matimba Hinkwawo” ni leswaku N’wana “u lerisa swilo hinkwaswo hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka Tatana.”22 Nkarhi hinkwawo Clement u kombisa vukulukumba bya Xikwembu xa Matimba Hinkwawo lebyi tlulaka bya N’wana.
Ha hlaya eka The Church of the First Three Centuries malunghana na Clement wa Alexandria:
“Hi nga ha tshaha tindzimana to tala ta Clement laha vutsongo bya N’wana byi tiyisiwaka swinene. . . .
“Swa hi hlamarisa leswaku un’wana a nga hlaya hi ta Clement hi nyingiso lowu tolovelekeke, kutani a anakanya hi xihatla leswaku u xiye N’wana tanihi la fanaka swinene—loyi a nga un’we—na Tatana. Ku titshega ka yena ni vutsongo bya yena, hi ku ya hi hina, swi xiyeka hinkwako-nkwako. Clement u pfumele leswaku Xikwembu na N’wana va hambanile swinene; hi marito man’wana, i vanhu vambirhi,—un’wana u le henhla, un’wana a va ehansi.”23
Ku ya emahlweni, ku nga ha vuriwa nakambe leswaku: Hambi loko Clement minkarhi yin’wana a vonaka a vula leswi nga pfumelelaniki na leswi Bibele yi swi vulaka hi Yesu, ku hava laha a vulavulaka hi Vunharhu-un’we lebyi nga ni vanhu vanharhu lava ringanaka eka Xikwembu xin’we. Valweri va ripfumelo vo tanihi Tatian, Theophilus na Athenagoras, lava nga hanya exikarhi ka nkarhi wa Justin ni wa Clement, va na malangutelo lama fanaka. Lamson u vula leswaku “a a va nga pfumeli ngopfu eka Vunharhu-un’we ku fana na Justin hi byakwe; hi leswaku, a va nga pfumeli eka vanhu Vanharhu lava nga hambaniki, lava ringanaka, kambe va dyondzise dyondzo leyi nga twananiki nikatsongo ni ripfumelo leri.”24
Ntivo-vukwembu Bya Tertullian
Tertullian (c. 160 ku ya eka 230 C.E.) a a ri wo sungula ku tirhisa rito ra Xilatini leri nge trinitas. Hi laha swi xiyiweke ha kona hi Henry Chadwick, Tertullian u bumabumele leswaku Xikwembu i ‘xilo xin’we lexi nga ni vanhu vanharhu.’25 Hambi swi ri tano, leswi a swi vuli swona leswaku a a ehleketa vanhu vanharhu lava ringanaka ni va hi laha ku nga heriki. Hambi swi ri tano, mianakanyo ya yena yi kurisiwile hi vatsari va le ndzhaku lava a va tsala va kongome eka dyondzo ya Vunharhu-un’we.
Mianakanyo ya Tertullian hi Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima a a yi hambanile swinene ni Vunharhu-un’we bya Vujagana, hikuva a a ri munhu la titsongahataka. U xiye N’wana tanihi la titsongahataka eka Tatana. U tsarile eka Against Hermogenes:
“Hi nga tshuki hi anakanya leswaku ku na Xikwembu xin’wana handle ka lexi nga kona lexi nga tswariwangiki ni lexi nga tumbuluxiwangiki. . . . Swi nga endlekisa ku yini leswaku un’wana handle ka Tatana, u fanele a va lonkulu naswona emhakeni leyi a va la tlakukeke ku tlula N’wana wa Xikwembu, loyi a nga Rito leri nga tswariwa ri ri roxe ni ra mativula? . . . leswaku [Xikwembu] lexi nga lavangiki Muendli leswaku xi va kona, xi tlakuke swinene hi xiyimo ku tlula lexi [N’wana] a nga na matimba yo endla leswaku xi va kona.”26
Nakambe, eka Against Praxeas, u kombisa leswaku N’wana u hambanile naswona wa titsongahata eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo hi ku vula a ku:
“Tatana i munhu la heleleke, kambe N’wana u lo tumbuluxiwa naswona i xiphemu xa munhu la heleleke, tanihi leswi yena n’wini a pfumelaka a ku: ‘Tatana u nkulukumba eka mina.’ . . . Xisweswo Tatana u hambanile na N’wana, u nkulu eka N’wana, tanihi leswi Loyi a tswalaka a nga un’wana ni leswi Loyi a tswariwaka a nga un’wanyana; naswona Loyi a rhumaka hi un’wana ni Loyi a rhumiwaka i un’wana; kutani Loyi a endlaka hi un’wana naswona Loyi xilo xi endliwaka hi ku tirhisa yena hi un’wana.”27
Tertullian, eka Against Hermogenes u ya emahlweni a vula leswaku a a ku ri na nkarhi lowu N’wana a a nga ri kona tanihi munhu, a kombisa leswaku a nga xiyanga N’wana tanihi munhu wa hi laha ku nga heriki hi ndlela leyi Xikwembu a a xi ri xiswona.28 Cardinal Newman u te: “Tertullian u fanele a tekiwa tanihi la nga riki wa vukhongeri [la pfumelaka eka tidyondzo leti nga riki ta vukhongeri] malunghana ni dyondzo ya leswaku Hosi ya hina yi ringana na Tatana.”29 Mayelana na Tertullian, Lamson u ri:
“Logos leri hi laha a ri vuriwa ha kona hi Magriki, hi laha Tertullian a pfumelaka ha kona, ri cinciwile endzhakunyana ri va Rito kumbe N’wana, leswi vulaka, munhu wa xiviri, loyi a nga va kona hi laha ku nga heriki tanihi leri fanaka na Tatana ntsena. Hambi swi ri tano, Tertullian u n’wi nyike xiyimo lexi nga ehansi ka Tatana . . .
“Loko ku avanyisiwa hi ku ya hi nhlamuselo yin’wana ni yin’wana leyi amukeriwaka hi xitalo ya Vunharhu-un’we namuntlha, matshalatshala lama sirhelelaka ku hehliwa ka Tertullian [tanihi muhedeni] a ma nga ta pfuna. A nga ta swi kota ku tiyisela ndzingo nkarhinyana.”30
Ku Hava Vunharhu-un’we
Loko wo hlaya matsalwa hinkwawo ya Valweri va Ripfumelo, u ta kuma leswaku hambi leswi a va hambuka etimhakeni ko karhi eka tidyondzo ta Bibele, ku hava ni un’we wa vona loyi a dyondziseke leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima a a va ringana hi nkarhi wa ku hanya, matimba, xikhundla ni vutlhari.
Leswi swi tano ni le ka vatsari van’wana va lembe xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu, vo tala Irenaeus, Hippolytus, Origen, Cyprian na Novatian. Hambi leswi van’wana va nga ringanisaka Tatana na N’wana etimhakeni tin’wana, hi tindlela tin’wana va xiye N’wana tanihi la titsongahataka eka Xikwembu Tatana. Naswona ku hava ni un’we wa vona loyi a ringanyeteke leswaku moya lowo kwetsima a a wu ringana na Tatana ni N’wana. Hi xikombiso, Origen (c. 185 ku ya eka 254 C.E.) u vula leswaku N’wana wa Xikwembu i “Mativula ya hinkwaswo leswi tumbuluxiweke” ni leswaku Matsalwa ma “N’wi xiya tanihi wa khale swinene eka mintirho hinkwayo ya ku tumbuluxiwa.”31
Loko u hlaya tibuku leti to sungula hi ku tiyimisela u ta kuma leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we ya Vujagana a a yi nga ri kona enkarhini wa vona. Hi laha The Church of the First Three Centuries yi vulaka ha kona:
“Dyondzo ya manguva lawa leyi tolovelekeke ya Vunharhu-un’we . . . yi hava nseketelo eka matsalwa ya Justin: naswona vulavisisi lebyi byi nga ndlandlamuxeriwa eka Vatatana hinkwavo va le mahlweni ka Nicaea; hi leswaku, eka vatsari hinkwavo va Vakriste va malembe xidzana manharhu endzhaku ka ku velekiwa ka Kriste. I ntiyiso, va vulavula hi Tatana, N’wana ni hi vuprofeta kumbe Moya lowo kwetsima, kambe hayi tanihi lava va ringanaka, hayi tanihi munhu un’we, hayi tanihi Vanharhu eka Un’we, hi langutelo rihi na rihi leri sweswi ri amukeriwaka hi lava va pfumelaka eka Vunharhu-un’we. Leswi hambanaka na sweswo i ntiyiso. Dyondzo ya Vunharhu-un’we hi laha yi hlamuseriwaka ha kona hi Vatatana lava, a a yi hambanile swinene ni dyondzo ya manguva lawa. Ntiyiso lowu hi wu phofula hi ku tiyiseka leswaku wu nge tsekatsekisiwi hambi loko wo kamberiwa, tanihi ntiyiso wun’wana ni wun’wana ematin’wini ya mianakanyo ya vanhu.”32
Kahle-kahle emahlweni ka Tertullian Vunharhu-un’we ni ku boxiwa a byi boxiwanga. Naswona Vunharhu-un’we bya Tertullian “lebyi nga riki bya vukhongeri” a a byi hambanile ni lebyi pfumeriwaka namuntlha. Kutani ke, dyondzo ya Vunharhu-un’we, hi laha yi twisisiwaka ha kona namuntlha yi sungule njhani? Xana yi sunguriwe eHubyeni ya Nicaea hi 325 C.E.? Hi ta kambisisa swivutiso leswi eka Xiyenge 4 xa nongonoko lowu eka nkandziyiso lowu landzelaka wa Xihondzo xo Rindza.
Tinhlamuselo:
1. A Short History of the Early Church, hi Harry R. Boer, 1976, tluka 110.
2. The Formation of Christian Dogma, hi Martin Werner, 1957, tluka 125.
3. The Search for the Christian Doctrine of God, hi R. P. C. Hanson, 1988, tluka 64.
4. The Church of the First Three Centuries, hi Alvan Lamson, 1869, matluka 70-1.
5. Gods and the One God, hi Robert M. Grant, 1986, matluka 109, 156, 160.
6. The Formation of Christian Dogma, matluka 122, 125.
7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, Vholumo 2, tluka 513.
8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, hi John Henry Cardinal Newman, Nkandziyiso wa Vutsevu 1989, matluka 14-18.
9. The Ante-Nicene Fathers, leyi hleriweke hi Alexander Roberts na James Donaldson, Nkandziyiso wa le Edinburgh lowu pfuxetiweke eAmerika, 1885, Vholumo I, tluka 264.
10. Ibid., tluka 184.
11. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo 1, tluka 223.
12. Ibid., tluka 164.
13. A Short History of Christian Doctrine, hi Bernhard Lohse, leyi hundzuluxeriweke hi F. Ernest Stoeffler eJarimani hi 1963, nkandziyiso wa vumbirhi wa le phepheni ro olova wa 1980, tluka 43.
14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, tluka 20.
15. The Church of the First Three Centuries, matluka 73-4, 76.
16. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo II, tluka 234.
17. Ibid., tluka 227.
18. Ibid., tluka 228.
19. Ibid.
20. Ibid., tluka 593.
21. Ibid.
22. Ibid., tluka 524.
23. The Church of the First Three Centuries, matluka 124-5.
24. Ibid., tluka 95.
25. The Early Church, hi Henry Chadwick, nkandziyiso wa 1980, tluka 89.
26. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo III, tluka 487
27. Ibid., matluka 603-4.
28. Ibid., tluka 478.
29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, matluka 19, 20.
30. The Church of the First Three Centuries, matluka 108-9.
31. The Ante-Nicene Fathers, Vholumo IV, tluka 560.
32. The Church of the First Three Centuries, matluka 75-6.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]
Clement
[Xihlovo Xa Kona]
Historical Pictures Service
[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Tertullian
[Xihlovo Xa Kona]
Historical Pictures Service