Ha Yi Lava Misava Leyintshwa

TLHELELA endzhaku kutani u languta swiyimo leswi swi ku rhendzeleke. Wa swi tsakela leswi u swi vonaka ke?

Kumbe xana hi wexe u ni kaya lerinene eka ndhawu leyi hlayisiwaka kahle. Nakambe u nga ha va ni ntirho lowunene lowu hakelaka lowu u wu lavaka. Tlhandlaka-kambirhi, wena ni varhandziwa va wena mi nga ha va mi tsakela rihanyo lerinene. Eka hinkwaswo, u nga ha titwa u ri la hlayisekeke ni la tsakeke hi mpimo wo karhi.

Kambe ehleketa hi vaakelani van’wana, swiphemu swin’wana swa tiko leri u tshamaka ka rona, tindhawu tin’wana. Languta misava hinkwayo. Xana i xifaniso xo saseka lexi u xi vonaka? Xana hakunene hi lexiya xa ku tsaka, ku rhula ni ku humelela?

Hi ku ya hi ku vhumba kun’wana eku sunguleni ka lembe xidzana leri, sayense sweswi a yi fanele se yi herise hinkwabyo vuvabyi lebyikulu, yi nyikele swakudya leswi teleke eka hinkwavo, yi tiyise ni ku antswisa ndhawu, naswona a yi ta va se yi nghenise nguva ya ku rhula. Kambe i yini lexi endlekeke hakunene?

A swi lavi nkambisiso lowukulu ku kota ku vona leswaku ku rhula a ku kona eka pulanete ya hina. “Ku sukela eminkarhini ya Bibele, vanhu a va tshinyiwa leswaku va fula matlhari ma va swikomu,” ku tsala Michael Renner eka State of the World 1990. “Ndzayo yo tano a yi si tshama yi va leyi fanelekaka swinene ku fana ni sweswi. Ku hlongorisiwa loku nga yimiki ka matimba ya nyimpi ku tise vumunhu eka yinhla ya ku lovisiwa.”

Swiviko swi tele swa madzolonga ya vanhu ni tinyimpi leti dlayaka vukhume bya matiko yo tala emisaveni hinkwayo. Hi ku ya hi rungula rin’wana, tinyimpi ta 22 ti lwiwile hi 1988.a I vangani lava va feke etinyimpini teto? Ku fikela lembe rero swin’we na rona, “nhlayo leyi heleleke ya vanhu lava dlayiweke eka tinyimpi hinkwato leti a ti ri karhi ti lwiwa hi 1988 a ku ri 4 645 000. Makume-nkombo tsevu wa tiphesente ta lava dlayiweke a ku ri vaaka tiko” ku vula St. Louis Post Dispatch.

Xana swiendlakalo swa sweswi swa misava swi kombisa misava ya ku rhula enkarhini lowu taka? “Rito ri na swona leswaku Rivengo ri karhi ra hela ni ku rhula ku nyikiwe nkarhi. Kambe languta nakambe,” ku vula xihloko lexi nga eka San Jose Mercury News ya California, U.S.A. “Eka Misava ya Vunharhu, nyimpi yi ya emahlweni ku nga ri na ntshembo wa leswaku yi nga hela. Leti i tinyimpi ta misava leti fihliweke. I mpfilumpfilu lowukulu lowu vangelaka leswaku tihulumendhe ti lwisana ni vanhu va tona: minkwetlembetano ya vanhu yo chavisa ehenhleni ka tiko, vukhongeri, rixaka ni ku hambana ka swivongo, matimba ya politiki, hambi swidzidzirisi. . . . Ku sukela eka Rimhondzo ra Afrika ku ya eDzonga-vuxa bya Asia, nyimpi yi vangele timiliyoni ta vanhu leswaku ti balekela makaya ya tona. Mavele ma sala ma nga byariwanga, titliniki ta rihanyo ti hlaseriwa, swifuwo swi dlayiwa, vatswari va dlayiwa hi tihanyi emahlweni ka vana va vona, vafana va malembe ya 10 hi vukhale va endliwa valanguteri kutani endzhaku va va masocha, vanhwanyana lavantsongo va pfinyiwa. Eka tindhawu leti ti talaka ku rivariwa, nyimpi yi siye vuthala bya ku onheteriwa ni ku pfilunganyiwa ka ntirhisano leswi eka swona mavandla lawa ya vanhu swi nga ha endlekaka ma nga hlakarheli eka swona hi ku helela. . . . Nkambisiso wu kombisa leswaku hi va-1980 ku vonake ku ri na tinyimpi to tala ku tlula malembe wahi ni wahi ya khume ematin’wini.”

Vo tala va lava va koteke ku balekela eka matiko lama hluvukeke swinene va kuma ku rhula loku a va ku lava ku herisiwa hi nxungeto wa vugevenga bya vukarhi: “Nhlaselo wa vugevenga wa le [United States] wu le mahlweni hi va-1980 handle ka ku vhumba ka leswaku byi ta antswa,” ku vika U.S.News & World Report. “Eka lembe leri tolovelekeke: Ku na 8,1 wa timiliyoni ta vugevenga lebyi chavisaka ku fana ni ku dlaya, ku pfinya ni vukhamba. . . . Lexi chavisaka ngopfu eka hinkwaswo i ndlela leyi ku halatiwa ka ngati se ku biheke ha yona naswona a ku pimeki. Ku hlasela i xiyimo lexi hambetaka. Huvo ya le U.S. ya Timhaka ta Vuavanyisi yi pimanyeta leswaku 83 wa tiphesente ta vana lava sweswi va nga ni malembe ya 12 hi vukhale va ta va va hlaseriwa va vukarhi bya xiviri kumbe lebyi kunguhatiweke loko vugevenga byo ya emahlweni hi mpimo wa sweswinyana. . . . Ku xupuriwa ka vadyohi lava va nga le xikarhi ka vanhu a ku tiyisekanga naswona a hi ka xihatla. Etikweni hinkwaro, maphorisa ma kota ku lulamisa 1 eka 5 wa vugevenga lebyikulu.” Swiyimo leswi fanaka swi kona emisaveni hinkwayo. UN General Assembly yi vika “ku tlakuka ka ku endleka ni ku chavisa ka vugevenga eka swiphemu swo tala swa misava.”

Kambe hambi loko tinyimpi hinkwato, matlhari ni vugevenga a swo nyamalala hi ku hatlisa emisaveni, vutomi a bya ha ta xungetiwa. “Vusiwana lebyi andzaka, vuvabyi lebyi andzaka, ku pfumaleka lokukulu ka ku dyondzeka ku funga vutomi bya madzana ya timiliyoni eka matiko lama hluvukaka,” ku xiya Vandla ra ku Kambisisa Misava eka xiviko xa rona eka State of the World 1990. “Vanhu hinkwavo—va fuwile kumbe i swisiwana, va tiyile hi tlhelo ra matlhari kumbe va tsanile—va langutane ni ndzhuti wa ku onhiwa ka mbango loku nga si tshamaka ku va kona.”

Ina, mafambiselo ya nseketelo wa vutomi lawa vanhu hinkwavo va nga le hansi ka wona ma karhi ku honisiwa. “Misava yi ri hinkwayo yi le ka xivumbeko lexo biha [ku tlula hi 1970],” hi ku tsala ka muhleri Paul Hoffman eka magazini lowu nge Discover. “Thyaka ra khapa endhawini ya hina yo lahla thyaka. Tigasi leti nge mpfhukeni ti hisa moya. Xisirhelelo xa ozone [muxaka wa gazi] xa pulanete xa hunguteka. Mananga ma kula, naswona makhwati ma hela. Mirhi ni tinxaka ta swihari swa fa hi mpimo wa 17 hi awara.”

Eka sweswo hlanganisa ni vuyelo bya ku thyakisiwa loku yaka emahlweni ka misava ni mati. Tlhela u anakanya hi ku tlakuka ka vaaka-tiko, leswi vangaka leswaku ndhawu leyi nga ni mihandzu yi ya yi akiwa kumbe ku andlariwa hi switina, hi mukhuva wolowo swi tlakusa ku fa ka tinxaka ta swiharhi ni ta swimilana. Languta ku tlakukaka ka ku kayivela ka mphamelo wa mati yo tenga ni xiphiqo xa mpfula ya asidi. Hlanganisa ni vuyelo lebyi xungetaka rihanyo bya moya lowu thyakisiweke swinene ni swiphiqo swa thyaka leri nga ni khombo. Hinkwaswo swi vula khombo eka rixaka ra vanhu. Mani na mani kumbe kwihi na kwihi laha hi nga kona, hi lava moya, swakudya, mati, ni swikumiwa leswaku hi hanya. Hi swi lava swi nga thyakisiwanga na hi mpimo lowu ringaneke. Ana, “eka swisiwana, malembe ya va-80 a ya ri ni makhombo lama nga kavanyetiwiki, nkarhi wa swakudya leswintsongo ni ku tlakukaka ka mpimo wa rifu,” ku vula State of the World 1990.

Hikwalaho ka ku va rixaka ra vanhu ri xungetiwa hi tindlela to tala swonghasi, xana u kona la nga landzulaka leswaku misava leyintshwa ya laveka hakunene ke? Kambe xana swi ta koteka hakunene ke? Yi ta huma eka xihlovo xihi misava yo tano? I swiphiqo swihi leswi faneleke ku hluriwa pulanete ya hina yi nga si langutiwa yi ri leyi hlayisekeke ni leyi fuweke hakunene? A hi voneni.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

Xifaniso xa WHO hi P. Almasy