Tibuku-nsongwa Ta Le Lwandle Leri Feke—Rifuwo Leri Nga Pimanisekiki

EMASUNGULWENI ya Wadi Qumran, etlhelo ra n’walungu-vupela-dyambu bya Lwandle leri Feke, ku na marhumbi ya khale. Lawa ku nga khale ku ehleketiwa leswaku i masalela ya khokholo ra Rhoma, ma kume nyingiso wuntsongo wa vayimburi. Hambi swi ri tano, ku kumiwa ka Buku-nsongwa ya Lwandle leri Feke ya Esaya hi 1947, swi vange ku xiyiwa ka ndhawu leyi nakambe.

Hi ku hatlisa vadyondzi va hlamusele miako leyi tanihi leyi nga ya vukhongeri bya Vayuda. Leswi nga hatla swi anakanyiwa a ku ri leswaku vanhu lava a a va tumbetile tibuku-nsongwa emabakweni ya le kusuhi exikarhi ka magiyagiya. Kambe leswi nga kumiwa endzhaku swi vangele ku kanakana ehenhleni ka sweswo.

Xikumiwa Lexi Nga Pimanisekiki

Mabedouin a a va wu xalamukerile nkoka wa matsalwa lawa a a va ma kumile. Kutani ke, hi 1952, loko mukhalabye a hlamusela leswaku loko a ha ri muntshwa u tshama a hlongorisa mhangela ku kondza yi nyamalala yi nghena egojini emahlweni ka ribye, laha a nga kuma timbita na rivoni ra oyili ra khale, kutani ndzavisiso lowuntshwa wu sunguriwile.

Mukhalabye a ha swi kota ku komba nomu wa bakwa exikarhi ka minkenyeko leyo enta ya rigiyagiya leri tlakukeke swinene. Ri kumeke ri ri bakwa ro endliwa hi vanhu, leri tiviwaka sweswi tanihi Bakwa ra Vumune. Kwalaho Mabedouin ma kume swiphemu-phemu swa matsalwa ku ringana mitara ehansi ka vuandlalo bya filoro leyi a yi ri kona hi nkarhi wolowo. Ku hava na xin’we xa swiphemu leswi lexi a xi hlayisiwe ejekeni, kutani swo tala a swi onhakile swinene, swi lo dzwi, naswona a swi tshoveka hi ku olova. Hi ku famba ka nkarhi ku kumiwe swiphemu swa 40 000 leswi yimelaka kwalomu ka 400 wa matsalwa. Tibuku hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru, handle ka ya Ester, a a tiyimeriwile exikarhi ka matsalwa ya dzana ya Bibele. Rungula ro tala leri nga kumiwa eka Bakwa ra Vumune a ri si kandziyisiwa.

Tsalwa rin’wana leri xiyekaka swinene i ra tibuku ta Samuel, leri nga kopiwa eka buku-nsongwa yin’we. Marito ya rona ya Xiheveru, lama hlayisiweke eka tikholomo ta 47 ehenhla ka ta kwalomu ka 57, ya fana ni lawaya ya tirhisiweke hi vahundzuluxeri va ku hundzuluxela ka Septuagint ya Xigriki. Nakambe ku na swipetlu swa Septuagint ya Xigriki ku sukela ka Levitika na Tinhlayo leswi nga tsariwa le ndzhaku hi lembe xidzana ro sungula B.C.E. Tsalwa ra Levitika ri tirhisa IAO, ku yimela יהוה hi Xiheveru, vito ra Xikwembu, ematshan’wini ya ra Xigriki Kyʹri·os, “Hosi.”a

Eka xipetlu xa Deuteronoma, tsalwa ra Xiheveru ri katsa xiphemu xo sukela eka ndzima 32, ndzimana 43, leyi kumekaka eka Septuagint nakambe yi tshahiweke eka Vaheveru 1:6: “Hinkwato tintsumi ta Xikwembu a ti n’wi nkhinsamele!” Lowu i nkarhi wo sungula, ntila lowu wu kumiwa eka rihi na rihi ra matsalwa ya Xiheveru, ri humesa tsalwa leri kahle-kahle ri sekelaka ku hundzuluxela ka Xigriki. Vadyondzi xisweswo va kume ku twisisa lokuntshwa ka tsalwa ra Septuagint, leri hakanyingi ri tshahiwaka eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki.

Buku-nsongwa ya Eksoda ku vuriwa leswaku yi tsariwe hi kotara ya vunharhu ya lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., yin’we ya Samuel ku ya eku heleni ka lembe xidzana leri fanaka, ra buku-nsongwa ya Yeremia exikarhi ka 225 na 175 B.C.E. Mhaka leyi aneleke ku sukela eka lembe xidzana ra vunharhu ku ya ka ro sungula B.C.E. swi kumiwile leswaku ku landzelerisiwa ku cinca ka matsalelo ni mapapila ya maletere ya Xiheveru ni Xiarama, hi ku hambana ka wona lexi nga xa nkoka eku vekeni ka siku ra ku tsariwa ka tsalwa.

Xihlamariso Xa Bakwa Ra Vu-11

Eku heteleleni, ndhawu hinkwayo leyi nga rhendzela Qumran yi kambiwile hi ku hetiseka, hi Mabedouin ya kwalaho ni vayimburi. Kambe, siku rin’wana hi 1956, Mabedouin va vone vamangadyana va ri karhi va huma eminceleni ya magiyagiya en’walungwini wa Bakwa ro Sungula. Va khandziya va ya ehenhla va kuma bakwa rin’wana, leri nyangwa wa rona a wu sivekile. Tithani timbirhi ta maribye lama nga wa a ma fanele ku susiwa leswaku wu va erivaleni. Le ndzeni, swikumiwa a swi hlamarisa—matsalwa mambirhi lama heleleke ni swiphemu swa ntlhanu swa man’wana.

Xikumiwa xa nkoka swinene a ku ri buku-nsongwa yo saseka ya Tipsalma. Ku bumbula ka dzovo ra kona, ku ringanyetiwa leswaku kahle-kahle i dzovo ra rhole, ku nga ri dzovo ra mbuti. Ntlhanu wa madzovo, mune wa matluka lama hambanisekaka ni swipetlu swa mune swi endla ku leha ka yona ku va timitara ta mune. Hambi leswi xiphemu xa le henhla xa buku-nsongwa leyi xa ha riki kahle, xiphemu xa le hansi xi onhake ngopfu. I ya kwalomu ka hafu yo sungula ya lembe xidzana ro sungula C.E. naswona yi na swiphemu swa 41 swa tipsalma. Tetragrammaton yi tsariwe kwalomu ka minkarhi ya 105 hi tinhlanga ta khale ta Xiheveru xa khale, swi yi endla yi xiyeka exikarhi ka matsalelo ya xikwere ya Xiheveru emhakeni yoleyo.

Tsalwa rin’wana, i ra Levitika, hinkwaro ri tsariwe hi matsalelo ya Xiheveru xa khale, kambe leswaku ha yini leswi swi ri tano a swi si hlamuseriwa hi laha ku aneleke. I tsalwa ro leha leri nga kona leri tirhisaka muxaka lowu wa matsalelo, lowu a wu tirhisiwa loko Vayuda va ya evuhlongeni eBabilona eku heleni ka lembe xidzana ra vunkombo B.C.E.

Kopi ya Targum, nhlamuselo ya Xiarama ya buku ya Yobo, na yona yi sungula ku tiviwa. I yin’wana ya Titargum to sungula leri tsariweke kunene. Tinhlamuselo to hlayanyana ta tibuku tin’wana ta Bibele na tona ti kumiwile emabakweni yo hambana-hambana. Xana swi endlekise ku yini leswaku tibuku-nsongwa leti ti kumeka ti tumbetiwile kahle swonghasi emabakweni lawa?

Hi laha swi nga vuriwa ha kona eku sunguleni, tin’wana ti nga ha va ti tumbete hi vanhu va le Qumran. Kambe hi ku ya hi vumbhoni, swi tikomba onge to tala ti vekiwe kwalaho hi Vayuda lava a va balekela ku ta ka Varhoma eYudiya hi lembe ra 68 C.E., malembe mambirhi emahlweni ka ku heriseriwa makumu ka Yerusalema. Mananga ya Yudiya a ku ri ndhawu yo hlayiseka ya matsalwa lawa ya nkoka, ku nga ri emabakweni ya le kusuhi na Qumram ntsena kambe ni le ka tikhilomitara to tala ku ya en’walungwini, ku rhendzela Yeriko, ni ku ya edzongeni, ekusuhi na Masada. Vona ndlela leyi hi tlangelaka ha yona hi ku hlayisiwa ka tona! Ti nyikela vumbhoni byin’wana bya ku nga cinci ka Rito leri huhuteriweke ra Yehova. Intiyiso, “rito ra Šikwembu ša hina ri ta ṭhama hi laha ku nga heriki.”—Esaya 40:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

XANA KA HA TA TA TO TALA KU NGA RI KHALE?

Hambi leswi ti nga tshuburiwa hi makume ya malembe lama hundzeke, ntsengo lowukulu wa swipetlu swa Buku-nsongwa ya Lwandle leri Feke a a wu si hangalasiwa. The New York Times ya December 23, 1990, yi vilerile yi ku: “Ni swifaniso swa tona swi khomiwe hi ntlawa lowu tihlawuleke wa vadyondzi lava balekelaka vadyondzi-kulobye va ala ku hangalasa swo tala swa leswi va nga na swona.” Hambi swi ri tano, phepha ri vike leswaku lava tirhaka eka ntlawa lowu wa vahleri va ha ku cinciwa, leswi swi nga ha vaka goza ro ya eku herisiweni ka “ku tihlawula loku rhendzeleke tibuku-nsongwa . . . , kutani misava yi ta tiva swo tala hi swihoxo swin’wana swa matimu.”

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.