Xana Vugandzeri Bya Xikwembu-kati Lexi Nga Manana Bya Ha Ri Kona?

VUGANDZERI bya xikwembu-kati lexi nga manana a a bya ha endliwa emasikwini ya Vakriste vo sungula. Muapostola Pawulo u hlangane na byona aEfesa le Asia Minor. Tanihi le Atena, muti wun’wana wa vugandzeri bya xikwembu-kati, u nyikele vumbhoni hi ta “Xikwembu lexi nga endla misava,” Muvumbi la hanyaka, loyi a nga “fan[iki] ni swifaniso swa nsuku, kumbe swa silivhere, kumbe swa ribye, swi nga swilo leswi vatliwaka hi vutlhari bya vanhu ni miehleketo ya vona.” Leswi a swi ri swikulu ku swi tiyisela eka Vaefesa, vo tala a va gandzela Artemi xikwembu-kati lexi nga manana. Lava a va tihanyisa hi ku endla tindhumba ta silivhere ta xikwembu-kati va pfuxe madzolonga. Ku ringana tiawara timbirhi, ntshungu wu huwelela wu ku: “I nkulu, Artemi wa Vaefesa!”—Mintirho 17:24, 29; 19:26, 34.

Artemi Wa Efesa

Magriki na wona a ma gandzela Artemi, kambe Artemi loyi a a gandzeriwa le Efesa a nga fanisiwa na yena hi ku olova. Artemi wa Magriki a a ri xikwembu-kati xa wanhwana xa ku hlota ni ku veleka vana. Artemi wa Efesa a a ri xikwembu-kati xa ku veleka. Tempele ya yena leyikulu le Efesa a yi xiyiwa tanihi yin’wana ya swilo swa nkombo leswi xiyekaka emisaveni. Xifaniso xa yena, lexi ehleketeleriwaka ku va xi we hi le tilweni, xi n’wi yimela tanihi ximunhuhato xa ku veleka, xifuva xa yena xi funengetiwe hi minxaxamelo ya mavele ya xivumbeko xa mandza. Xivumbeko lexi xo ka xi nga tolovelekangi xa mavele lawa xi pfuxe tinhlamuselo to hambana-hambana, tanihi leswaku ya fanekisela nhlengeleto wa mandza kumbe hambi ku ri swirho swa rimbewu swa nkunzi. Hambi nhlamuselo yi nga va yihi, mfungho wa ku veleka wu le rivaleni.

Lexi tsakisaka, hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, xifaniso xo sungula xa xikwembu-kati lexi “a a xi endliwe hi nsuku, xipalatsi, silivhere ni ribye ra ntima.” Xifaniso lexi tivekaka ngopfu xa Artemi wa Efesa, lexi veke kona ku sukela eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E., xi n’wi kombisa a ri ni xikandza, mavoko ni milenge ya ntima.

Xifaniso xa Artemi a a ku machiwa na xona hi switarata. Mudyondzi wa Bibele R. B. Rackham wa tsala: “Endzeni ka tempele [ya Artemi a a] ku hlayisiwe . . . swifaniso, tindhumba ni swibye swo kwetsima, swa nsuku ni silivhere, leswi hi minkhuvo leyikulu a swi rhwariwa swi yisiwa emutini kutani swi tlheriseriwa hi minkhano leyikulu.” Minkhuvo leyi yi koke madzana ya magidi ya vapfhumba vo ya eswivandleni swo kwetsima ku suka eAsia Minor hinkwaro. Va xave swindhumbana leswitsongo swa xikwembu-kati kutani va xi dzunisa tanihi lexikulu, manana wa vona, nkosikazi, nhwana, “loyi a yingisaka ni ku amukela swikhongelo.” Etindhawini to tano, swi lave vurhena lebyikulu eka Pawulo ni le ka Vakriste vo sungula ku dzunisa “Xikwembu lexi nga endla misava,” ematshan’wini ya swikwembu swa xinuna ni swa xisati “swa nsuku, kumbe swa silivhere, kumbe swa ribye.”

Ku Suka Eka Xikwembu-kati Lexi Nga Manana Ku Ya Eka “Mana Wa Xikwembu”

A a ku ri eka vakulu va le bandlheni ra Vukriste ra Efesa laha muapostola Pawulo a vhumbeke vugwinehi. U tsundzuxile leswaku vagwinehi a va ta humelela kutani va vulavula “mavunwa” (Mintirho 20:17, 28-30) Exikarhi ka makhombo ya khale lama tumbeleke le Efesa a ku ri ni ra ku tlhelela evugandzerini bya xikwembu-kati lexi nga manana. Xana leswi swi humelerile hakunene?

Eka New Catholic Encyclopedia ha hlaya: “Tanihi xivandla xo kwetsima, Efesa a a ri xiyiwa tanihi ndhawu leyi ku nga lahliwa [muapostola] Yohane. . . . Ndhavuko wun’wana, lowu tokotiweke hi Huvo ya Efesa (431), wu hlanganisa Mariya Nhwana la Katekisiweke na Yohane Mukwetsimi. Kereke leyi Huvo a yi hlangana eka yona a yi vitaniwa Kereke ya Mariya.” Buku yin’wana ya Khatoliki (Théo—Nouvelle encyclopédie catholique) yi vulavula hi “ndhavuko lowu xiximekaka” wa leswaku Mariya u fambe na Yohane ku ya le Efesa laha a nga heta vutomi bya yena hinkwabyo a ri kona. Ha yini ku hlangana loku ku kumbeteriwaka exikarhi ka Efesa na Mariya ku ri ka nkoka eka hina namuntlha?

A hi nge The New Encyclopædia Britannica yi hlamula: “Ku gandzeriwa ka mana wa Xikwembu ku kume matimba loko Kereke ya Vukriste yi hundzuke kereke ya mfumo ehansi ka Constantine kutani mintshungu ya vahedeni yi nghene ekerekeni. . . . Ku tinyiketela ni ripfalo ra vona ra vukhongeri swi vumbiwile hi magidi ya malembe hi vugandzeri bya ‘manana lonkulu’ xikwembu-kati na ‘nhwana wa le henhla,’ ku hundzuka loku sunguleke eka vukhongeri lebyi dumeke bya khale bya Babilona na Asiriya.” Xana yi nga va kona ndhawu leyi antswaka ku tlula Efesa leyi endleke vugandzeri bya xikwembu-kati lexi nga manana byi va bya “Vukriste?”

Xisweswo, a ku ri le Efesa hi 431 C.E., laha huvo ya vunharhu leyi yimelaka tikereke ta misava hinkwayo yi tiviseke Mariya “Theotokos” hi ku kongoma, rito ra Xigriki leri vulaka “La Tswalaka Xikwembu,” kumbe “Mana wa Xikwembu.” New Catholic Encyclopedia yi ri: “Ku tirhisiwa ka xithopo lexi hi Kereke handle ko kanakana a ku ri nchumu lowu anakanyeriweke wa ku kula ka dyondzo ni ku tinyiketela eka Mariya eka malembe xidzana lama landzeleke.”

Marhumbi ya “Kereke ya Wanhwana Mariya,” laha huvo leyi a yi hlangana kona, ya ha vonaka ni namuntlha exiphen’wini xa Efesa wa khale. Kereke na yona yi nga endzeriwa, leyi hi ku ya hi ndhavuko, a a ku ri yindlu leyi Mariya a a tshameke ni ku fela eka yona. Phophu Paul wa vu-VI u endzele tindhumba leti ta Mariya le Efesa hi 1967.

Ina, le Efesa hi kona laha ku nga hundzuriwa vugandzeri bya vuhedeni bya xikwembu-kati lexi nga manana, ku fana ni lebyi Pawulo a nga hlangana na byona eka lembe xidzana ro sungula, byi va ku tinyiketela loku enteke eka Mariya tanihi “Mana wa Xikwembu.” I ku tinyiketela eka Mariya loku endleke vugandzeri bya xikwembu-kati byi va kona ematikweni ya Vujagana.

Vugandzeri Bya Xikwembu-kati Lexi Nga Manana Bya Ha Ri Kona

Encyclopædia of Religion and Ethics yi tshaha mudyondzi wa Bibele W. M. Ramsay tanihi loyi a vulaka leswaku hi “lembe xidzana ra vu-5 xichavo lexi a xi nyikeriwa eka Wanhwana Mariya le Efesa a ku ri xivumbeko [lexi antswisiweke] xa vugandzeri bya le Anatoliya bya vuhedeni bya khale bya Mana wa Wanhwana.” The New International Dictionary of New Testament Theology yi ri: “Tidyondzo ta Khatoliki ta ‘mana wa Xikwembu’ ni ta ‘nkosikazi wa matilo,’ hambi leswi ti nga endzhaku ka T[estamente] L[eyintshwa], ti kombetela eka timitsu ta matimu ya vukhongeri bya khale swinene bya le Vuxeni. . . . Eka vugandzeri bya le ndzhaku bya Mariya ku na vuthala byo tala bya vugandzeri bya vuhedeni bya mana wa le henhla.”

Tinhlamuselo leti ti tele ngopfu naswona ti na vuxokoxoko byo tala ngopfu leswaku ti nga va ti fana hi xiwelo. Ku fanana exikari ka swifaniso swa manana-ni-n’wana swa Wanhwana Mariya ni swifaniso swa swikwembu-kati swa vahedeni, swo tanihi Isis, ku le rivaleni. Madzana-dzana ya swifaniso ni swifaniso leswo kwetsima swa Madonna wa Ntima etikerekeni ta Khatoliki emisaveni hinkwayo a swi nge tsandzeki ku tisa miehleketo ya xifaniso xa Artemi. Buku lebyi nge Théo—Nouvelle encyclopédie catholique hi ta Vanhwana lava va Ntima yi ri: “Va vonaka va ve ndlela yo hundzisela eka Mariya leswi tshameke swi va ku tinyiketela loku dumeke eka Diana [Artemi] . . . kumbe Cybele.” Minkhano ya Siku ro Tlhandluka ra Wanhwana Mariya na rona ri yelana na minkhano ya ku xixima Cybele na Artemi.

Swithopo swoleswo swi nyikiweke Mariya swi hi tsundzuxa xikwembu-kati lexi nga manana xa vahedeni. Ishtar a a dzunisiwa tanihi “Nhwana wo Kwetsima,” “Nkosikazi wa mina,” “ni manana wa tintswalo la yingisaka swikhongelo.” Isis na Astarte a a va vitaniwa “Nkosikazi ya Matilo.” Cybele a a vitaniwa “Mana wa hinkwavo lava Katekisiweke.” Swithopo leswi hinkwaswo, swi ri ni ku hambana kutsongo, swa tirhisiwa eka Mariya.

Vatican ya Vumbirhi yi khutaze vugandzeri bya “Wanhwana la Katekeke.” Phophu John Paul wa Vumbirhi u tiveka swinene hi ku tinyiketela ka yena lokukulu eka Mariya. Hi nkarhi wa ku famba-famba ka yena lokukulu, a nga titsoni nkarhi wa ku endzela tindhumba ta Mariya, ku katsa ni letiya ta Madonna wa Ntima wa Czestochowa, le Poland. U veke misava hinkwayo emavokweni ya Mariya. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswaku ehansi ka “Xikwembu-kati lexi nga Manana,” The New Encyclopædia Britannica ya tsala: “Rito leri nakambe ri tirhisiwe ni le ka swifaniso swo hambana-hambana swo tanihi leswi vuriwaka Stone Age Venuses na Wanhwana Mariya.”

Kambe ku gandzeriwa ka Mariya hi Rhoma Khatoliki a hi ndlela yi ri yoxe leyi nga ponisa vugandzeri bya xikwembu-kati lexi nga manana ku fika namuntlha. Lexi tsakisaka, vaseketeri va nhlangano wo yimela vavasati va humese tibuku to tala hi vugandzeri bya xikwembu-kati lexi nga manana. Va tshemba leswaku vavasati va tshikileriwe hi ndlela leyi vavisaka emisaveni leyi nga ehansi ka ntshikilelo wa vavanuna ni leswaku vugandzeri lebyi simekiweke hi vavasati byi kombisa ku navela ka vanhu ka misava yo pfumala tihanyi. Va tikomba va tshemba ni leswaku namuntlha, misava a yi ta va ndhawu leyi antswaka ni ya ku rhula loko a yi fumiwa hi vavasati.

Hambi swi ri tano, vugandzeri bya xikwembu-kati lexi nga manana a byi tisanga ku rhula emisaveni ya khale, naswona a byi nge ku tisi ku rhula namuntlha. Ku tlula kwalaho, vanhu vo tala namuntlha, entiyisweni timiliyoni leti hlanganyelaka ni Timbhoni ta Yehova, ta khorwiseka leswaku misava leyi a yi nge ponisiwi hi Mariya, hambi swi ri tano va n’wi xixima ni ku n’wi rhandza tanihi wansati wo tshembeka, wa lembe xidzana ro sungula loyi a veke ni lunghelo leri tsakisaka ngopfu ro veleka ni ku kurisa Yesu. Timbhoni ta Yehova nakambe a ti tshembi leswaku Woman’s Liberation Movement, hambi leswi swikombelo swa yona swin’wana swi nga vaka swinene, yi nga tisa misava yo rhula. Hikwalaho ka sweswo va languta eka Xikwembu lexi Pawulo a nga xi tivisa eka Vaatena ni le ka Vaefesa, “Xikwembu lexi nga endla misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona.” (Mintirho 17:24; 19:11, 17, 20) Xikwembu lexi xa matimba Hinkwawo, lexi vito ra xona ku nga Yehova, xi tshembise misava leyintshwa leyo saseka laha “ku nga ta va ni ku lulama,” naswona hi nga titshega hi xitshembiso xa yena hi ku tiyiseka.—2 Petro 3:13.

Malunghana ni langutelo ra Bibele hi xikhundlha xa wansati ni xa wanuna emahlweni ka Xikwembu, nhloko-mhaka leyi yi ta ya emahlweni yi hlamuseriwa eka magazini lowu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

ASHTORETH—Xikwembu-kati xa le Kanana xa rimbewu ni nyimpi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

ARTEMI—Xikwembu-kati xa ku veleka xa Efesa

[Xihlovo Xa Kona]

Musei dei Conservatori, Rhoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

“MANA WA XIKWEMBU” wa Vujagana

[Xihlovo Xa Kona]

Chartres Cathedral, Furwa