Ku Suka Eka Mana Wa Misava Ku Ya Eka Swikwembu-kati Swa Ku Veleka

XANA wa xi tiva xikwembu-kati lexi nga fanisiwa eka xifunengeto xa magazini lowu? I Isis, xikwembu-kati lexi nga manana xa khale xa le Egipta. Loko u tshame u endzela muziyamu kumbe u languta ebukwini ya matimu ya khale, entiyisweni ana se u swi vonile swifaniso leswi fanaka ni lexi. Hambi swi ri tano xiya leswi: Xana u nga nkhinsama kutani u gandzela Isis xikwembu-kati?

Loko u ri ehansi ka byin’wana bya vukhongeri bya Vujagana, xolexo xi nga ha vonaka xi ri xivutiso lexi nga tolovelekangiki. Entiyisweni u ta sindzisa leswaku u gandzela Muvumbi, Loyi a vitaniwaka, “Tata wa Hina la nge matilweni.” (Matewu 6:9, King James Version) Mianakanyo ya ku nkhinsamela xikwembu-kati lexi nga manana yi nga ha vonaka yi nga tolovelekangi, hambi leyi nga tsakeriwiki. Hambi swi ri tano, vugandzeri byo tano a a byi hangalake swinene ematin’wini hinkwawo, naswona u nga ha tshukisiwa hi ku tiva lava gandzelaka xikwembu-kati lexi lexikulu lexi nga manana namuntlha.

Hambi swi ri tano, hi nga si swi hlamusela sweswo, a hi kumisiseni rungulanyana hi ku xiya mpimo wa vugandzeri bya xikwembu-kati lexi nga manana eminkarhini ya khale. Vugandzeri bya muxaka lowu byi tikomba byi ve xivumbeko xa khale xa vukhongeri bya mavunwa. Swifaniso leswitsongo ni swifaniso swa xikwembu-kati lexi nga manana xi nga ambalanga, swi yimburiwile hi vayimburi etindhawini ta khale eYuropa hinkwaro, ni ku suka ematikweni ya Mediteraniya ku ya le India.

Mana wa Misava a a langutiwa tanihi xihlovo lexi nga hundzukiki xa tinxaka hinkwato ta vutomi, la nyikaka vutomi kutani a byi tlherisela eka yena n’wini loko va fa. Xisweswo, a a gandzeriwa kambe hi tlhelo rin’wana a a chaviwa. Xo sungula, vanhu a va tshemba leswaku, matimba ya yena yo veleka a ya nga ri ya rimbewu. Hi ku ya hi ntsheketo, u veleke Tatana wa Xibakabaka wa xinuna kutani a hundzuka nsati wa yena. Kutani mpatswa lowu wu veleke swikwembu swin’wana swa ntsandza-vahlayi swa xinuna ni swa xisati.

Lexi Fanaka Ni Xa Babilona

Eka swikwembu leswi xiximekaka swa Babilona, Ishtar a a xi ri xikwembu-kati-nkulu a a fana na Innanna xikwembu-kati xa ku veleka xa Vasumer. Hi ku hambana, a a ri xikwembu-kati xa nyimpi ni xikwembu-kati xa rirhandzu ni lexi rhandzaka ntsako. Mudyondzi wa Mufurwa Édouard Dhorme ebukwini ya yena leyi nge Les Religions de Babylonie et d’Assyrie (Vukhongeri Bya Babilona Ni Bya Asiriya), hi Ishtar u ri: “A a ri xikwembu-kati, nhwana, manana wa tintswalo la yingisaka swikhongelo ni la yimaka emahlweni ka swikwembu leswi hlundzukeke ni ku swi rhulisa. . . . U tlakusiwile ehenhla ka hinkwaswo, u hundzuke xikwembu-kati xa swikwembu-kati, nkosikazi wa swikwembu hinkwaswo mufumi wa swikwembu swa le tilweni ni le misaveni.”

Vagandzeri va Ishtar a va n’wi vitana “Wanhwana,” “Wanhwana wo Kwetsima,” ni “Manana wa Wanhwana.” “Xikhongelo xa Swirilo eka Ishtar” xa Vasumer ni Vaakkad va khale xi ri: “Ndzi khongela eka wena Oho Nhwana wa vanhwana, xikwembu-kati xa swikwembu-kati. Oho Ishtar, nkosikazi ya vanhu hinkwavo. . . . Oho n’wini wa matimba hinkwawo ya vukwembu, loyi a ambalaka harhi ya vuhosi. . . . Tikereke, swivandla swo kwetsima, tindhawu to hlawuleka ni tindhumba swi yingisa wena. . . . Hi kwihi laha swifaniso swa wena swi nga vumbiwiki kona? . . . Ndzi vone Oho Nkosikazi yanga; amukela swikhongelo swa mina.”a

Vugandzeri Bya Xikwembu-kati Lexi Nga Manana Byi Hangalaka

Édouard Dhorme wa le Vuxeni u vulavula hi “ku ndlandlamuka ka vugandzeri bya Ishtar.” Byi hangalake eMesopotamiya hinkwaro, ku nga ha va Ishtar hi yexe kumbe swikwembu-kati leswi nga ni mavito yo hambana-hambana kambe swivumbeko leswi fanaka ni sweswo a a swi gandzeriwa le Egipta, Fonexiya ni le Kanana ku katsa ni le Anatoliya (Asia Minor), Greece ni le Italy.

Xikwembu-kati-nkulu lexi nga manana lexi a a xi gandzeriwa le Egipta a a ku ri Isis. N’wamatimu H. G. Wells u tsarile: “Isis u koke vatinyiketeri vo tala, lava hlambanyeleke vutomi bya vona eka yena. Swifaniso swa yena a swi yime etempeleni, a a tlakusiwa tanihi Nkosikazi ya Matilo naswona a a tlakule ricece Horus emavokweni ya yena. Makhandlhele a ma pfurhisiwa swinene hi moya kutani ma hela hi ndlela leyi nga ehleketeriwangiki emahlweni ka yena naswona magandzelo lama endliwaka hi mumpfu a ma rhendzele ndhumba.” (The Outline of History) Vugandzeri bya Isis a byi dume ngopfu le Egipta. Byi hangalake ni le ndhawini ya Mediteraniya, ngopfu-ngopfu ku ya le Greece ni le Rhoma, hambi ku ri ku fika eYuropa vuxa ni le n’walungwini.

Le Fonexiya ni le Kanana, vugandzeri bya xikwembu-kati lexi nga manana a byi yisiwa eka Ashtoreth, kumbe Astarte, loyi a a vuriwa nsati wa Baal. Tanihi loyi a fanaka na yena wa le Babilona, Ishtar, na yena a a ri xikwembu-kati xa ku veleka ni xa nyimpi. Le Egipta wa khale ku kumiwe matsalwa lawa eka wona Astarte a vitaniwaka manana wa matilo ni nkosikazi ya matilo. Vaisrayele a va fanele va hambeta va lwisana ni nkucetelo lowu onhaka wa vugandzeri bya xikwembu-kati xa ku veleka.

Ku ya en’walungu-vupeladyambu le Anatoliya, loyi a fanaka na Ishtar a a ri Cybele, la tivekaka tanihi Manana Lonkulu wa swikwembu. Nakambe a a vitaniwa Muveleki wa Hinkwavo, Muphameri wa Hinkwavo, Mana wa hinkwavo lava Katekiseweke. Ku suka le Anatoliya vugandzeri bya Cybele byi hangalakile ku sungula byi ya eGreece kutani byi ya eRhoma, laha byi nga tshama kona ku fika eka Nguva leyi Tolovelekeke. Vugandzeri bya xikwembu-kati lexi xa ku veleka a byi katsa ku cina ka xinkarhana ka rihuhu, ku titshena ka vaprista, ku titshena ka lava dyondzelaka vuprista, ni minkhano leyi eka yona xifaniso xa xikwembu-kati a a xi rhwariwa hi ku xiximeka lokukulu.b

Magriki ya khale a ma gandzela xikwembu-kati Mana wa Misava lexi vitaniwaka Gaea. Kambe tempele ya swona a yi katsa swikwembu-kati swa muxaka wa Ishtar, swo tanihi Aphrodite, xikwembu xa ku veleka ni rirhandzu; Athena, xikwembu-kati xa nyimpi; na Demeter, xikwembu-kati xa vurimi.

Le Rhoma, Venus a a ri xikwembu-kati xa rirhandzu kutani, hikwalaho ka sweswo, a xi fana na Aphrodite wa Magriki na Ishtar wa Vababilona. Hambi swi ri tano, Varhoma a a va gandzela swikwembu-kati Isis, Cybele na Minerva (Athena wa Magriki), hinkwaswo a swi kombetela eka muxaka wo sungula wa Ishtar wa Vababilona.

Entiyisweni, ku ringana magidi ya malembe, vugandzeri bya xikwembu-kati a a byi kanetana swinene ni vugandzeri lebyi tengeke bya Muvumbi lonkulu, Yehova. Xana vugandzeri bya xikwembu-kati lexikulu lexi nga manana byi nyamalarile? Kumbe byi tshame ku fika esikwini ra namuntlha? Hi kombela u hlaya u ya emahlweni.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

ISHTAR wa Babilona u munhuhatiwe tanihi nyeleti

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of The British Museum

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

ISIS wa le Egipta ni xikwembu xa ricece Horus

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris