Ndhambi Leyi Nga Rivalekiki
MALEMBE ya kwalomu ka 4 300 lama hundzeke, ndhambi leyi nga ni khombo yi tate misava. Hi nkhukhulo wun’we wa matimba, yi khukhule swilo swo tala leswi hanyaka. A a yi ri yikulu swinene lerova yi siye ntlhaveko lowu nga rivalekiki evanhwini, naswona rixaka rin’wana ni rin’wana ri hundzisele mhaka leyi eka rin’wana.
Malembe ya kwalomu ka 850 endzhaku ka Ndhambi, Muxe mutsari wa Muheveru, u tsale mhaka ya Ndhambi ya misava hinkwayo. Yi hlayisiwe ebukwini ya Bibele ya Genesa, laha hi nga hlayaka vuxokoxoko lebyi twisisekaka eka ndzima 6 ku ya ka ndzima 8.
Mhaka Ya Bibele Ya Ndhambi
Genesa yi nyika vuxokoxoko lebyi, lebyi handle ko kanakana lebyi byi nga bya mbhoni yo vona hi mahlo: “Hi lembe ra 600 ra ku hanya ka Noa, hi ṅhweti ya v̌umbiri, hi siku ra khume na ntlhanu na mambiri, hi siku lero, ŝihlov̌o hikwaŝo ŝa mpfhuka lo’wukulu ŝi pfelela, ni tinyangwa ta mati ya tilo ti pfuleka. Ndambi yi v̌a kona e misav̌eni hi masiku ya mune wa makume, kutani mati ma tlakuka, ma tlakusa e ngalav̌a, yi suka henhla ka misav̌a. Kambe mati ma tala ngopfu-ngopfu e misav̌eni, e tinṭhava hikwato le’to leha le’ti nge hansi ka matilo ti funengetiwa.”—Genesa 7:11, 17, 19.
Malunghana ni vuyelo bya Ndhambi eka swilo leswi hanyaka, Bibele yi ri: “Kutani nyama yiṅwana ni yiṅwana le’yi fambaka e misav̌eni yi fa, hambi ti ri tinyanyana, hambi ŝi ri ŝifuwo, ni ŝihari, ni hikwaŝo leŝi nga tala e misav̌eni, ni v̌anhu hikwav̌o.” Hambi swi ri tano, Nowa ni vanhu van’wana va nkombo va ponile, swin’we ni rixaka rin’wana ni rin’wana ra xiharhi, xivumbiwa lexi hahaka ni nchumu lowu kokovaka ehansi. (Genesa 7:21, 23) Hinkwaswo a a swi hlayisiwe engalaveni leyikulu leyi papamaka leyi a yi lehe kwalomu ka timitara ta 133, yi aname timitara ta 22 naswona yi tlakuke timitara ta 13. Tanihi leswi swivumbeko swa ngalava ntsena a swi ri swa leswaku yi nga ngheniwi hi mati naswona yi tshama yi papama, a yi nga ri na tshaku ra xirhendzevutana, nhompfu yo tontswa, nchumu wo susumeta kumbe xitirho xo kongomisa. Ngalava ya Nowa a yo va xibya xa rekthengula, lexi fanaka ni bokisi.
Tin’hweti ta ntlhanu endzhaku ka loko Ndhambi yi sungurile, ngalava yi yimile etintshaveni ta Ararata, leti nga evuxeni bya Turkey ya namuntlha. Lembe rin’we endzhaku ka loko Ndhambi yi sungurile, Nowa ni ndyangu wakwe va humile engalaveni va ya emisaveni leyi omeke, kutani va sungula ndlela leyi tolovelekeke ya vutomi hi vuntshwa. (Genesa 8:14-19) Hi ku famba ka nkarhi, vanhu va andze hi laha ku eneleke lerova va sungula ku aka muti wa Babele ni xihondzo xa wona lexi xiyekaka ekusuhi na Nambu wa Yufrata. Ku sukela kwalaho vanhu va hangalakile hakatsongo-tsongo va ya eswiphen’wini hinkwaswo swa misava loko Xikwembu xi pfilunganye ririmi ra vanhu. (Genesa 11:1-9) Kambe ku humelele yini hi ngalava?
Ku Lavisisa Ngalava
Ku sukela eka lembe xidzana ra vu-19, ku ve ni matshalatshala yo tala yo kuma ngalava etintshaveni ta Ararata. Tintshava leti ti na tinhlohlorhi timbirhi leti tlakukeke, yin’wana yi tlakuke timitara ta 5 165 kasi leyin’wana yi tlakuke timitarata ta 3 914. Leyi tlakukeke swinene eka letimbirhi nkarhi na nkarhi yi pfariwa hi gamboko. Hikwalaho ka ku cinca ka maxelo loku landzeleke Ndhambi, ngalava yi fanele yi pfariwe hi gamboko hi ku hatlisa. Valavisisi van’wana va pfumela swinene leswaku ngalava ya ha ri kona kwalaho, yi tumbele endzeni ka nhulu ya ayisi. Va vula leswaku ku ve ni minkarhi leyi ayisi yi n’okeke swinene yi endla leswaku xiphemu xa ngalava xi paluxeka nkarhinyana.
Buku leyi nge In Search of Noah’s Ark yi tshaha George Hagopian, Muarmenia, la vuleke leswaku u khandziye Ntshava ya Ararata ivi a vona ngalava hi 1902 a tlhela a yi vona nakambe hi 1904. U vule leswaku, eka riendzo ro sungula kahle-kahle u khandziye ehenhla ka ngalava. “Ndzi yime ndzi ololoka ivi ndzi languta xikepe hinkwaxo. A a xi lehile. A xi tlakuke [timitara ta kwalomu ka 12].” Malunghana ni nkambisiso wa yena eka riendzo ra yena leri landzeleke, u te: “A ndzi vonanga ku jika ko karhi. A xi nga fani ni xikepe xihi na xihi lexi ndzi tshameke ndzi xi vona. A xi lava ku fana ni xikwekwetsi lexi andlalekeke.”
Ku sukela hi 1952 ku ya ka 1969, Fernand Navarra u endle matshalatshala ya mune yo kuma vumbhoni bya ngalava. Eka riendzo ra yena ra vunharhu ro ya eNtshaveni ya Ararata, u fambe a ya ehansi eka nhulu ya ayisi, laha a kumeke xipetlu xa mhandzi ya ntima xi tumbele ayisini. U te: “Xi fanele xi lehile swinene naswona kumbexana xa ha khomane ni swiphemu swin’wana swa xivumbeko xa xikepe. Ndzi kote ku tsema emakun’wini ya mhandzi ntsena ku kondza ndzi phatlula xipetlu lexi leheke kwalomu ka [timitara ta 1,5].”
Profesa Richard Bliss, un’wana wa tintlhari to talanyana leti kambisiseke mhandzi leyi, u te: “Xikombiso xa mhandzi ya Navarra i ntsandze lowu totiweke hi xikontiri. Xi na mahlanganisi yo tiyisa. Naswona xi tsemiwe kahle hi voko na hi ku ringanela.” Vukhale lebyi ringanyetiwaka bya mhandzi byi vekiwe kwalomu ka malembe ya magidi ya mune kumbe ya ntlhanu.
Hambi leswi matshalatshala ma endliweke yo kuma ngalava eNtshaveni ya Ararata, xikombiso lexi heleleke xa leswaku yi tirhiseriwe ku pona Ndhambi leyi chavisaka xi kona eka rhekhodo leyi tsariweke ya xiendlakalo xexo ebukwini ya Bibele ya Genesa. Xitiyisekiso xa rhekhodo yoleyo xi nga voniwa eka nhlayo leyikulu ya mintsheketo ya ndhambi exikarhi ka vanhu va khale emisaveni hinkwayo. Kambisisa vumbhoni bya vona eka xihloko lexi landzelaka.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 4, 5]
Ngalava a yi ri na mpimo wo rhwala wo ringana ni switimela swa khume swo rhwala nhundzu ya mimovha ya le Amerika ya kwalomu ka 25 xin’wana ni xin’wana!