Ku Gandzela Swifaniso—Njhekanjhekisano

ENDHAWINI yin’wana ya le Poland, munhu un’wana u lunghele ku teka riendzo. Kambe, u fanele a endla mhaka yin’wana ya nkoka. U nkhinsama emahlweni ka xifaniso xa Yesu, ivi a endla gandzelo, a khongelela leswaku a hlayiseka eriendzweni ra yena.

Mpfhuka wa magidi ya tikhilomitara, le Bangkok, Thailand, u nga swi kota ni ku vona nkhuvo wa Mabudha wa lembe na lembe, hi nkarhi wa n’weti lowu heleleke hi May. Hi nkarhi wa nkhuvo lowu, ku machiwa ni xifaniso xa Budha eswitarateni.

Handle ko kanakana, hi laha ana se swi hlamuseriweke ha kona, wa swi xiya leswaku ku gandzeriwa ka swifaniso ku andzile. Tibiliyoni ta vanhu ti nkhinsama emahlweni ka swifaniso. Hi magidi ya malembe swifaniso swi tekiwe tanihi ndlela ya nkoka yo tshinela ekusuhi na Xikwembu.

Xana u ehleketa yini hi ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini? Xana ku gandzela swifaniso swi lulamile kumbe swi hoxile? Xana Xikwembu xi titwisa ku yini ha swona? Xana ku ni vumbhoni lebyi kombisaka leswaku xa byi amukela vugandzeri byo tano? Swi nga ha endleka leswaku a wu si tshama u anakanyisisa hi swivutiso swo tano. Kambe, loko u swi vona swi ri swa nkoka ku va ni vuxaka ni Xikwembu, u fanele u kuma tinhlamulo ta swona.

Kavula, eka vo tala, leyi a ku nga ri mhaka yo yi tlhantlha hi ku olova. Kahle-kahle, yi ve mhaka leyi vangeke njhekanjhekisano lowukulu hi magidi ya malembe. Hi xikombiso, le ndzhaku hi lembe ra 1513 B.C.E., Muxe, murhangeri wa Vaheveru u faye xifaniso xa rhole ivi hi tlhari a herisa vanhu va kwalomu ka 3 000 lava a va xi gandzela.—Eksoda, ndzima 32.

Ku lwisana ni ku tirhisa swifaniso evugandzerini a ku nga ri eka Vayuda ntsena. Van’wamatimu va khale va hlayise mintsheketo ya Takhmūrūp, mufumi wa le Persia loyi ku vuriwaka leswaku u endle matsima yo lwisana ni ku gandzeriwa ka swifaniso eka madzana ya malembe Muxe a nga si va kona. Le China hosi yin’wana leyi va nge yi tshame yi va kona ku vuriwa leswaku yi lwisane ni swifaniso swa swikwembu swo hambana-hambana. Loko swifaniso swi herisiwile, yi vule leswaku ku gandzela swifaniso leswi endliweke hi vumba i vuhunguki. Endzhakunyana, loko Muhammad a ha ri xihlangi, a ku ri ni Maarabu lawa a ma lwisana ni ku tirhisa swifaniso evugandzerini. Nkucetelo wa vona wu endle leswaku Muhammad a lwisana ni ku gandzela swifaniso emalembeni yakwe yo hetelela. Eka Koran, Muhammad u dyondzisa leswaku ku gandzela swifaniso i xidyoho lexi nga rivaleriwiki, leswaku lava gandzelaka swifaniso a va fanelenga va khongeleriwa, ni leswaku ku tekana ni mugandzeri wa swifaniso swa yila.

Hambi ku ri eka vasunguri va vukhongeri bya Vujagana lava dumeke swinene va lembe xidzana ra vumbirhi, ra vunharhu, ra vumune ni ra vuntlhanu C.E., vo tanihi Irenaeus, Origen, Eusebius wa le Khezariya, Epiphanius, na Augustine, va lwisane na ku tirhisiwa ka swifaniso eku gandzeleni. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumune C.E., le Elvira, eSpain, ntlawa wa vabixopo wu vumbe xiboho xa nkoka xo lwisana ni ku gandzeriwa ka swifaniso. Huvo leyi dumeke ya le Elvira yi endle leswaku swifaniso swi yirisiwa etikerekeni ni le ku simekiweni ka swigwevo leswikulu eka lava gandzelaka swifaniso.

Vafayi Va Swifaniso

Swiendlakalo leswi swi vange wun’wana wa minjhekanjhekisano leyikulu ematin’wini: njhekanjhekisano wa lava fayaka swifaniso wa lembe xidzana ra vunhungu ni ra vukaye. N’wamatimu un’wana u vula leswaku “njhekanjhekisano lowu lowukulu wu hete lembe xidzana ni hafu, naswona wu vange ku xaniseka lokukulu” ni leswaku a a wu ri “xin’wana xa swivangelo swa ku hambana ka mimfumo ya le Vuxeni ni ya le Vupela-dyambu.”

Matshalatshala lawa yo lwisana ni swifaniso ma katse ku susiwa ni ku herisiwa ka swifaniso eYuropa hinkwaro. Ku simekiwe milawu yo hambana-hambana yo lwisana ni swifaniso leswaku ku herisiwa ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini. Ku gandzela swifaniso ku ve njhekanjhekisano lowukulu wa politiki lowu kokeleke vafumi na vapapa, tindhuna na vabixopo enyimpini ya xiviri ya vukhongeri.

Leyi a ku nga ri nyimpi yo hoxana hi marito ntsena. Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, hi McClintock na Strong, yi vula leswaku endzhaku ka loko Mufumi Leo III a humese xileriso xo lwisana ni ku tirhisiwa ka swifaniso etikerekeni, vanhu “va lwisane ni xileriso xexo, va pfuxa madzolonga, ngopfu-ngopfu le Constantinople,” a ku ri mhaka ya siku na siku. Timholovo exikarhi ka maphorisa ya mfumo ni vaaki swi vange ku dlayana ni mafu. Tinghwendza a a ti xanisiwa hi ndlela yo vava. Endzhaku ka madzana ya malembe, eka lembe xidzana ra vu-16, minkanerisano yo hlayanyana yi endliwile le Zurich, Switzerland, hi mhaka ya swifaniso etikerekeni. Hikwalaho ka sweswo, ku humesiwe xileriso xa leswaku swifaniso hinkwaswo swi susiwa etikerekeni. Vahundzuluxi van’wana a a va tiveka hi ku yirisa ka vona ku gandzela swifaniso hi vukarhi lebyikulu.

Hambi ku ri namuntlha ku ni ku kanetana lokukulu exikarhi ka vafundhisi va manguva lawa malunghana ni ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini. Xihloko lexi landzelaka xi ta ku pfuna u vona leswaku swifaniso hakunene swi nga swi kota ku pfuna munhu leswaku a tshinela eka Xikwembu kumbe e-e.