Xana Swifaniso Swi Nga Ku Tshineta Eka Xikwembu?

SWIFANISO swo tala swa Vaegipta, Vababilona ni Magriki swi tele etimuziyama namuntlha. Swifaniso leswi khale a swi gandzeriwa hi xichavo sweswi swi kombisiwa tanihi mintirho ya vuvatli ya khale. Matimba ya swona a a ma ri emianakanyweni ya lava a a va swi gandzela ntsena. Hi ku fa ka vanhu lava a a va swi gandzela, matimba lawa a ku vuriwa leswaku i ya swifaniso leswi ma file na wona. Swifaniso leswi swi kombisiwe tanihi leswi nga pfuniki nchumu—leswi ana a a swi ri tano ni khale—swilo leswi nga hanyiki swa ntsandze, ribye ni nsimbi.

Ku vuriwa yini hi swifaniso leswi gandzeriwaka ni ku nkhinsameriwa hi vanhu namuntlha? Xana swifaniso leswi swi na matimba ku tlula swifaniso swa Vaegipta, Vababilona, ni Magriki? Xana hakunene swi pfunetile ku tshineta vanhu eka Xikwembu?

Hi ku hundza ka rixaka rin’wana ni rin’wana, munhu u vonaka a ya a va ekule swinene ni Xikwembu. Naswona i yini leswi swifaniso hinkwaswo leswi nga emisaveni swi nga swi endlaka hi mhaka leyi? Loko swi nga hlayisiwi, swi va ni ritshuri, swi kurha kumbe swi bola. A swi swi koti ku tihlayisa, a ha ha vuli ku endlela vanhu xa nchumu. Kambe, xa nkoka swinene, xana Bibele yi ri yini hi mhaka leyi?

Swa Durha, Swirharhanganile Kambe A Swi Pfuni Nchumu

A swi hlamarisi, Bibele yi vula leswaku swifaniso a swi pfuni nchumu naswona hi ku helela a swi na matimba yo pfuna vanhu lava tinyiketeleke eka swona leswaku va tshinela ekusuhi na Xikwembu. Hambi leswi hi ntolovelo swifaniso swa vukhongeri swi durhaka naswona swi rharhanganeke, Bibele yi kombisa ntikelo wa swona loko yi ku: “Ŝifaniso ŝa ŝikwembu ŝa v̌ona i silver ni nsuku, i ntiro wa mav̌oko ya v̌anhu. Ŝi ni milomu, kambe a ŝi v̌ulav̌uri, ŝi ni mahlo, kambe a ŝi v̌oni, ŝi ni tindlev̌e, kambe a ŝi yingisi, ŝi ni tinhompfu, kambe a ŝi nuṅhweti, ŝi ṭanḍeka ku khoma hi mav̌oko ya ŝona, hi milenge ya ŝona, a ŝi fambi, a ku na rito le’ri humaka e mikolweni ya ŝona. La’v̌a ŝi v̌umbaka v̌a fana na ŝona, ni hinkwav̌o la’v̌a ŝi ṭhembaka.”—Psalma 115:4-8.

Bibele a yo paluxa swifaniso tanihi leswi nga pfuniki nchumu ntsena kambe yi tlhela yi yirisa swifaniso ni vagandzeri va swona: “Ŝifaniso leŝi ŝi kotisa mhanḍe le’yi sasekisiweke kambe a ŝi v̌ulav̌uri; ŝa rwariwa, hikuv̌a a ŝi tiv̌i ku famba; mi nga ṭhuki mi ŝi tšhav̌a, a ŝi endli ŝo biha; na ŝona ŝa ṭanḍeka e ku endla le’ŝo lulama. Munhu uṅwana ni uṅwana u hungukile hi ku pfumala ku tiv̌a; kutani munyukisi uṅwana ni uṅwana a khomisiwa e tingana hi šifaniso ša yena, hikuv̌a šifaniso ša yena i v̌unwa ntsena, a ku na ku hefemula ka šona. Ŝilo ŝeŝo i v̌uhav̌a, i mitiro ya ku kanganyisa.”—Yeremia 10:5, 14, 15.

Langutelo Ra Khatoliki

I ntiyiso leswaku vo tala lava nkhinsamaka, va khongelaka ni ku lumeka makhandlele ni ku ntswontswa swifaniso, a va ti teki tanihi lava gandzelaka swifaniso kumbe swikwembu swa hava. Hi xikombiso, Makhatoliki ma vula leswaku ma gandzela swifaniso swa Kriste na Mariya, swi nga ri swona leswaku swifaniso leswi swi na vukwembu, kambe hikwalaho ka loyi swifaniso sweswo swi n’wi yimelaka. The World Book Encyclopedia yi vula leswaku “eKerekeni ya Rhoma Khatoliki, swifaniso swi gandzeriwa tanihi swikhomela-ndhawu swa lava swi fanekiselaka vona.” Vafundhisi va Khatoliki va dyondzise leswaku swa fanela ku gandzela xifaniso ntsendze loko vugandzeri bya kona byi ri ehansi hi ntikelo eka lebyi fanelaka Xikwembu hi xoxe.

Ntiyiso hi leswaku swifaniso sweswo swa gandzeriwa. Hambi ku ri New Catholic Encyclopedia ya pfumela leswaku xiendlo xo tano i “ku gandzela.” Hambi swi ri tano, Yesu Kriste u yirise ku tirhisiwa ka swifaniso tanihi swipfuno swo tshinelela Xikwembu loko a te: “A ku na munhu loyi a taka eka Tatana, loko ku nga ri ha mina.” (Yohane 14:6) Kutani ke, a swi hlamarisi leswi Vakriste va lembe xidzana ro sungula va aleleke ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini.

Hambi swi ri tano, vukhongeri bya Vujagana namuntlha byi tlula hinkwabyo hi nhlayo ya swifaniso. Ina, ku nga khathariseki vumbhoni hinkwabyo bya matimu ni Matsalwa lebyi paluxaka ku hoxa ka ku gandzela xifaniso, Vakriste va nomu namuntlha va hambeta va nkhinsamela ni ku khongela swifaniso va vula leswaku va lavisisa Xikwembu hi mbilu hinkwayo. Ha yini?

Ku Xisiwa Hi Nala

Muprofeta Esaya u vule leswaku vagandzeri va swifaniso va siku rakwe va tsandzekile ku vona ku hoxa ka mintirho ya vona hi mhaka ya leswi mahlo ya vona a a ma “siv̌eriwe hi leŝaku v̌a nga v̌oni ntšhumu, ni timbilu, leŝaku ti nga twi ntšhumu.” (Esaya 44:18) I mani loyi a nga swi kotaka ku va ni nkucetelo wo tano eka vanhu? Huvo ya vafayi va swifaniso ya 754 C.E. yi vule leswaku ku gandzela swifaniso ku hlohloteriwe hi Sathana leswaku a hambukisa vanhu eka Xikwembu xa ntiyiso. Xana mianakanyo leyi a yi ri ntiyiso?

Ina, hikuva yi pfumelelana ni Bibele leyi huhuteriweke, leyi malembe xidzana lama hundzeke yi vuleke leswaku nala lonkulu wa Xikwembu, Sathana Diyavulosi, u “pfarile miehleketo” ya vanhu leswaku ntiyiso wu nga ‘vangami.’ (2 Vakorinto 4:4) Kutani, loko munhu a gandzela xifaniso, ematshan’weni yo tshinela ekusuhi na Xikwembu, entiyisweni u tsakisa mademona.—1 Vakorinto 10:19, 20.

Ku Tshinela Eka Xikwembu

Swifaniso a swi nge hi pfuni leswaku hi tshinela eka Xikwembu. Muvumbi Lonene, Yehova Xikwembu, u nyenya ku gandzeriwa ka swifaniso. (Deuteronoma 7:25) “Yehova i Ŝikwembu le’ša rilonḍo.” (Nahum 1:2) U ri: “Hi mina Yehova, hi rona v̌ito ra mina, nḍi nga ka nḍi nga nyiki uṅwana e ku v̌onakala ka mina, ni ŝifaniso e ku v̌ongiwa ka mina.” (Esaya 42:8) Hi laha ku fanelaka, Bibele yi vula leswaku lava gandzelaka swifaniso “va nga ka va nga vi na ku averiwa eku fumeni ka Xikwembu.”—Vagalatiya 5:19-21.

Kambe, Yehova nakambe i Xikwembu xa tintswalo, lexi rivalelaka. Bibele yi vulavula hi lava tshikeke swikwembu swa vona swa hava va hundzukela eka Xikwembu naswona va vuriweke lava lulameke endzhaku ko tshika ku gandzela swifaniso. (1 Vakorinto 6:9-11; 1 Vatesalonika 1:9) Va yingise marito ya Yesu: “Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.”—Yohane 4:24.

Dyondzo ya xiviri ya Bibele yi ta kombisa leswaku a swi nonon’hwi ku tshinela eka Xikwembu. (Mintirho 17:26-28) Xi na vumunhu lebyi kufumelaka, bya rirhandzu naswona xa tshineleleka, xa hi rhamba naswona xi langutele leswaku hi aka vuxaka bya le kusuhi na xona.—Esaya 1:18.

Timbhoni ta Yehova ta ku rhamba leswaku u dyondza, leswaku u tiva Tata wa hina wa le tilweni tanihi Munhu, u dyondza hi vito ra yena, Yehova, na hi timfanelo ni ku tirhisana ka yena ni vanhu. Hi Rito rakwe, Bibele, u ta twisisa leswaku ha yini u nga fanelanga ku va ni swipfuno leswi vonakaka, swo tanihi swifaniso leswi vatliweke ni swo mpfampfarhutiwa leswaku u tshinelela Xikwembu. Ina, “tshinelani kusuhi ni Xikwembu kutani xi ta tshinela kusuhi na n’wina.”—Yakobo 4:8.

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Van’wamatimu Va Vula Leswaku . . .

◻ “I mhaka leyi tivekaka leswaku Vubudha, lebyi sunguriweke hi lembe xidzana ra vutsevu BCE, a byi xi vonanga xifaniso xa musunguri wa byona ku kondza ku va lembe xidzana ro sungula CE.”

“Hi malembe xidzana yo tala, ndhavuko wa Mahindu a wu ri hava [swifaniso].”

“Vuhindu ni Vubudha hinkwabyo byi sungule byi ri hava swifaniso naswona byi amukele swifaniso ha kantsongo-ntsongo evugandzerini bya byona. Vukriste byi endle leswi fanaka.”—The Encyclopedia of Religion, hi Mircea Eliade.

◻ “Hi ku ya hi timhaka to hambana-hambana ta Bibele, swi le rivaleni leswaku vugandzeri bya Xikwembu a a byi ri hava swifaniso. . . . Eka TL [Testamente Leyintshwa], na kona, ku gandzela swikwembu swimbe ni swifaniso swa yirisiwa.”—New Catholic Encyclopedia.

◻ “Swifaniso a a swi nga tiviwi evugandzerini bya Vakriste va khale.”—Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, hi McClintock na Strong.

◻ “A ku kona laha munhu a nga vona vuthala bya ku tirhisiwa ka swifaniso leswi vatliweke kumbe leswi mpfampfarhutiweke evugandzerini bya Vakriste, bya le rivaleni kumbe bya le xihundleni hambi eka Testamente Leyintshwa, kumbe eka matsalwa wahi ni wahi ya xiviri ya nguva yo sungula ya Vukriste.”—A Concise Cyclopedia of Religious Knowledge, hi Elias Benjamin Sanford.

◻ “Vakriste vo sungula a va tava va yi arile mianakanyo yo veka swifaniso ekerekeni, naswona ku swi nkhinsamela kumbe ku swi khongela a va ta swi teka tanihi ku gandzela swifaniso.”—History of the Christian Church, hi John Fletcher Hurst.

◻ “Eka kereke yo sungula, ku endla ni ku gandzela swifaniso swa Kriste ni swa vakwetsimi a swi nga amukeriwi hi ku helela.”—The New Encyclopædia Britannica.

◻ “Hambi leswi Kereke yo sungula a yi nga lwisani na byona vutshila byo vatla, kambe a byi ri hava swifaniso swa Kriste.”—Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Yesu u kandziyise leswaku Xikwembu xi lava lava “gandzelaka Tatana hi moya ni ntiyiso”