Justin—Mutivi Wa Filosofi, Mulweri Wa Ripfumelo Ni Mudlawela-ripfumelo
“HI LAVA leswaku swihehlo ehenhleni ka Vakriste swi kambisiwa, naswona loko va kumeka va ri ni nandzu, va fanele va xupuriwa hi laha swi va fanelaka ha kona . . . kambe loko hi kumeka hi ri hava nandzu eka hinkwaswo, ku avanyisa lokunene ka mi sivela ku vavisa vanhu lava nga hava nandzu, hikwalaho ka mahungu-ndlela ya mavunwa, . . . Hikuva loko, mi dyondze ntiyiso, ivi mi endla leswinene, mi ta ya emahlweni ka Xikwembu mi tengile.”
Hi marito lawa, Justin Martyr, la tivulaka Mukriste, wa lembe xidzana ra vumbirhi, C.E., u endle xikombelo eka mufumi wa Rhoma Antoninus Pius. Justin u kombele leswaku vutomi ni tidyondzo ta vanhu lava tivulaka Vakriste ti kambisisiwa hi vukheta. Xikombelo lexi xa vululami xi te ni wanuna loyi a a ri ni filosofi leswi tsakisaka swinene.
Masungulo Ya Vutomi Ni Vuleteri Bya Yena
Justin a a ri Wamatiko, u velekiwe kwalomu ka 110 C.E. eSamariya emutini wa Flavia Neapolis, Nablus wa manguva lawa. A a tivula Musamariya, hambi leswi kumbexana tata wa yena ni kokwa wa yena a va ri Marhoma kumbe Magriki. Ku kula ka yena exikarhi ka mikhuva ya vuhedeni, leswi nga fambisanaka ni torha ra ntiyiso, swi n’wi endle leswaku a dyondza filosofi hi ku hiseka. Hi ku nga anerisiwi hi vulavisisi bya yena bya tidyondzo ta Switoyika, Vatsendzeleki, ni valandzeri va Pythagoras, u landzele mianakanyo ya Plato.
Eka yin’wana ya tibuku ta yena, Justin u vulavula hi ku navela ka yena leswaku a vulavurisana ni vativi va filosofi ivi a ku: “Ndzi tinyiketele eka un’wana wa ntlawa wa tidyondzo ta Switoyika; naswona endzhaku ko heta nkarhi wo hlayanyana na yena, naswona ndzi nga si kuma vutivi lebyi engetelekeke bya Xikwembu (hikuva yena n’wini a nga byi tivi), . . . ndzi n’wi tshikile kutani ndzi ya eka un’wana.”—Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr, With Trypho, a Jew.
Endzhaku ka sweswo u ye eka un’wana loyi a a ri wa ntlawa wa Vatsendzeleki loyi a a tsakela ngopfu mali ku tlula ntiyiso. Justin u ri: “Endzhaku ka loko wanuna loyi a ndzi amukele masiku ma nga ri mangani yo sungula, u ndzi komberile leswaku ndzi n’wi hakela mali, ku endlela leswaku ku burisana ka hina ku va loku humelelaka. Hikwalaho ka xivangelo lexi, na yena ndzi n’wi tshikile, ndzi n’wi teka a nga ri mutivi wa filosofi nikatsongo.”
Hi ku navela ku twa “filosofi leyinene” Justin “u ye eka mulandzeri wa Pythagoras, la dumeke swinene—wanuna loyi a a titiva ngopfu hikwalaho ka vutlhari bya yena.” Justin u ri: “Loko ndzi burisane na yena, ndzi tiyimisele ku n’wi yingisela ni ku va mudyondzisiwa wa yena, u ndzi vutisile a ku, ‘U lava yini swin’wana? Xana u tolovelane na byona vuyimbeleri, dyondzo ya tinyeleti ni tinhlayo? Xana u langutela ku twisisa swilo hinkwaswo swa [Xikwembu] leswi yisaka evuton’wini lebyi tsakisaka, kambe u nga si rhanga u dyondza swilo [leswi]?’ . . . U ndzi hlongorile loko ndzi kombise langutelo ra mina.”
Hambi leswi a a hetiwe matimba, Justin u ye emahlweni a lava ntiyiso hi ku ya eka vanhu lava tivekaka lava nga vativi va dyondzo ya Plato. U te: “Ndzi hete nkarhi wa mina hi laha ndzi koteke ha kona ni un’wana loyi emahlweninyana a a tshama edorobeni-nkulu ra ka hina—wanuna wa vutlhari, loyi a a ri ni xikhundla lexi tlakukeke eka valandzeri va Plato,—ndzi endle nhluvuko, naswona a ndzi antswisa swinene siku na siku . . . , lerova endzhakunyana ndzi anakanye leswaku ndzi tlharihile; kasi sweswo,” ku gimeta Justin, “a a ku ri vuphukuphuku bya mina.”
Ku lava ka Justin ntiyiso hi ku vulavurisana ni vativi va filosofi a ku humelelanga. Kambe loko a ri karhi a anakanyisisa eribuweni ra lwandle, u hlangane ni Mukriste la dyuhaleke, “mukhalabye un’wana, loyi a a nga soleki nikatsongo, loyi a kombisa mahanyelo ya ku titsongahata ni yo xiximeka.” Ku vulavurisana loku veka kona ku yise nyingiso wakwe eka swisekelo swa tidyondzo ta xisekelo ta Bibele leti kombisaka xilaveko xa vutivi bya Xikwembu lebyi kongomeke.—Varhoma 10:2, 3.
Mukriste la nga boxiwangiki vito u byele Justin a ku: “Khale ka khaleni ku tshame ku va ni vanhu lava nga va khale ku tlula hinkwavo lava nga vativi va filosofi lava xiximiwaka, lava lulameke ni lava rhandziwaka hi Xikwembu, lava . . . vhumbeke swiendlakalo leswi a swi ta humelela ni leswi humelelaka sweswi. Va vuriwa Vaprofeta. Hi vona ntsena lava voneke ntiyiso va tlhela va wu tivisa vanhu, . . . va tele hi Moya lowo Kwetsima.” Loko a ya a pfuxa ku navela ka Justin, Mukriste yoloye u te: “Matsalwa ya vona ma ha ri kona, naswona loyi a ma hlayeke u pfunekile evutivini bya yena bya masungulo ni makumu ya swilo.” (Matewu 5:6; Mintirho 3:18) Hi laha njhinga leyi ya musa yi khutazeke ha kona, Justin hi ku chivirika u kambisise Matsalwa naswona u tikombe a ma tlangela swinene ni ku tlangela vuprofeta bya Bibele, hi laha swi voniweke ha kona ematsalweni ya yena.
Nkambisiso Wa Vukheta Eka Tibuku Ta Yena
Justin u hlamarisiwe hi xivindzi xa Vakriste loko va langutane ni rifu. Nakambe u twisise tidyondzo ta ntiyiso ta Matsalwa ya Xiheveru. Ku seketela ku kanetana eka Dialogue With Trypho, Justin u tshahe eka Genesa, Eksoda, Levitika, Deuteronoma, 2 Samuel, 1 Tihosi, Tipsalma, Esaya, Yeremia, Ezekiel, Daniel Hosea, Yoel, Amos, Yonas, Mikea, Zakaria na Malakia, kun’we ni Tievhangeli. Ku twisisa ka yena tibuku leti ta Bibele swi vonaka eka n’wangulano wa yena na Trypho, laha Justin a nga vulavula hi Vayuda lava pfumelaka eka Mesiya.
Xiviko xi vula leswaku Justin a a ri muevhangeli, a a chumayela mahungu lamanene nkarhi wun’wana ni wun’wana. Swi tikomba, a teke maendzo yo tala ngopfu. U hete nkarhi wun’wana wa yena a ri le Efesa, naswona a nga ha va a tshamile eRhoma nkarhi wo lehanyana.
Tibuku ta Justin ti katsa ni leti tsaleriweke ku lwela Vukriste. Ebukwini ya yena leyi nge First Apology, u lava ku susa munyama hinkwawo wa filosofi ya vuhedeni hi ku tirhisa ku vonakala loku humaka eMatsalweni. U boxa leswaku vutlhari bya vativi va filosofi i mavunwa naswona a byi vuli nchumu loko byi pimanisiwa ni marito ni mintirho ya matimba ya Kriste. (Ringanisa Vakolosa 2:8.) Justin u kombelela Vakriste lava a va vengiwa lava a tikatsaka na vona. Endzhaku ka ku hundzuka ka yena, u ye emahlweni a ambala nguvu ya vativi va filosofi, a vula leswaku u kumile filosofi ya ntiyiso hakunene.
Hikwalaho ko ala ku gandzela swikwembu swa vuhedeni, Vakriste va lembe xidzana ra vumbirhi a va xiyiwa tanihi lava kanetaka vukona bya Xikwembu. “A hi byi kaneti vukona bya Xikwembu,” ku kaneta Justin, “hi laha hi gandzelaka Muendli wa misava hinkwayo . . . Mudyondzisi wa hina wa swilo leswi i Yesu Kriste . . . Hi yena N’wana wa Xikwembu xa ntiyiso.” Malunghana ni ku gandzela swifaniso Justin u te: “Va endla lexi va xi vulaka xikwembu; lexi hi xi xiyika tanihi vuphukuphuku ni lexi rhukanaka Xikwembu . . . Vona vuphukuphuku bya kona! vanhu volavo lava kalaka mahanyelo lamanene va fanele va byeriwa leswaku va endla swikwembu leswaku mi swi gandzela.”—Esaya 44:14-20.
Justin u kombise leswaku u pfumela eku pfuxiweni ka vafi, mahanyelo ya Vukriste, nkhuvulo, vuprofeta bya Bibele (ngopfu-ngopfu lebyi khumbaka Kriste), ni tidyondzo ta Yesu hi ku tshaha swinene eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Malunghana na Yesu, Justin u tshaha Esaya, a ku: “Vuhosi byi ta va ehenhla ka makatla [ya Kriste].” Justin nakambe u ri: “Loko hi tshembela eka mimfumo ya vanhu hi fanele hi tlhela hi kaneta na Kriste wa hina.” U bula hi mindzingo ni mindzhwalo ya Vakriste, ku hlayisa ntirho wolowo wa Xikwembu swi lava leswaku u va muendli wa ku rhandza ka xona, naswona a ya emahlweni a vula leswaku “vanhu va fanele va rhumiwa hi xona ematikweni hinkwawo ku hangalasa timhaka leti.”
The Second Apology of Justin (leyi tekiwaka tanihi leyi yisaka leyo sungula emahlweni) yi kongomisiwe eka Huvo-nkulu ya le Rhoma. Justin u endle xikombelo eka Varhoma hi ku va byela mintokoto ya Vakriste, lava xanisiweke hikwalaho ko kuma vutivi lebyi kongomeke bya Yesu Kriste. Tidyondzo ta Yesu ta mahanyelo lamanene ya leti vonakaka eka mahanyelo ya vaaka-tiko va Vakriste, ti vonake ti nga vuli nchumu eka vafumi va Rhoma. Ku ri na sweswo, ku tivula mudyondzisiwa a swi ta tisa mimbuyelo yo biha. Malunghana ni khale ka mudyondzisi wa tidyondzo ta Vukriste, Justin u tshahe munhu un’wana la vitaniwaka Lucius, loyi a vutiseke a ku: “Hikwalaho ka yini mi xupule wanuna loyi, ku nga ri hikwalaho ko va muoswi, kumbe mbhisa, kumbe mudlayi, kumbe khamba, kumbe xigevenga, kumbe la hehliwaka hi vugevenga byo karhi, kambe loyi ntsena a vuleke leswaku u vitaniwa hi vito ra Mukriste.”
Mpimo wa rivengo leri a ri ri kona ehenhleni ka lava tivulaka Vakriste enkarhini wolowo, wu kombisiwe hi nhlamuselo ya Justin: “Hikokwalaho, na mina ndza swi langutela ku hehliwa naswona ndzi beleriwa emhandzini, hi un’wana wa lava ndzi va boxeke, kumbexana hi Crescens, loyi a rhandzaka wa ku tikomba a ri nhenha ni mutikukumuxi; hikuva munhu a nga fanelanga ku vitaniwa mutivi wa filosofi, loko a hi hehla erivaleni hi timhaka leti a nga ti twisisiki, a vula leswaku Vakriste va kaneta vukona bya Xikwembu naswona a va xiximi, naswona a endla sweswo leswaku a ta tsakeriwa hi ntshungu ni ku wu tsakisa. Hikuva loko a hi hlasela a nga si ti hlaya tidyondzo ta Kriste, u borile hi laha ku heleleke, ku tlula vanhu lava nga dyondzangiki, lava hakanyingi va papalataka mbulavurisano kumbe ku vula vumbhoni bya mavunwa hi timhaka leti va nga ti twisisiki.”
Rifu Ra Yena
Hambi ku ri emavokweni ya Crescens kumbe ya Vaxopa-xopi va filosofi, Justin u hehliwe eka muavanyisi wa Murhoma tanihi loyi a lavaka ku hahlula mfumo ivi a gweviwa rifu. Kwalomu ka va 165 C.E., u tsemiwe nhloko eRhoma naswona u ve “martyr” (leswi vulaka “mbhoni”). Hikwalaho, u vitaniwa Justin Martyr.
Matsalelo ya Justin ma nga ha va ma nga seketeriwi ni ku twisisiwa hi vavanuna lava dyondzekeke va nkarhi wa yena, kambe ku chivirikela ka yena ntiyiso ni vululami handle ko kanakana a a swi ri swa xiviri. Leswaku u hanye ku fikela kwihi hi ku pfumelelana ni Matsalwa ni tidyondzo ta Yesu swi nge vuriwi hi ku tiyiseka. Kambe, tibuku ta Justin ti tlangeriwa hikwalaho ka matimu ya tona ni ku tshaha ka tona Matsalwa. Ti endla leswaku u twisisa vutomi ni mintokoto ya lava tivulaka Vakriste, va lembe xidzana ra vumbirhi.
Nchumu wa nkoka ngopfu i matshalatshala ya Justin yo kombisa vafumi hi ku biha ka nxaniso lowu endliwaka ehenhla ka Vakriste. Ku ala ka yena vukhongeri bya vuhedeni ni filosofi hikwalaho ko tsakela vutivi lebyi kongomeke bya Rito ra Xikwembu swi hi tsundzuxa hi ta leswi muapostola Pawulo a swi vuleke hi xivindzi eAtena eka vativi va filosofi va ntlawa wa Vaepikuro ni wa Switoyika hi ta Xikwembu xa ntiyiso na Yesu Kriste la pfuxiweke eku feni.—Mintirho 17:18-34.
Justin hi yexe a a swi tivanyana leswaku ku ta pfuxiwa vafi hi nkarhi wa Gidi ra Malembe. Mayana ndlela leyi ntshembo wa ntiyiso wa Bibele wa ku pfuxiwa ka vafi wu tiyisaka ripfumelo ha kona! Wu tiyise Vakriste loko va langutane ni nxaniso naswona wu va pfune leswaku va tiyisela mindzingo leyikulu, ku fikela eku feni.—Yohane 5:28, 29; 1 Vakorinto 15:16-19; Nhlavutelo 2:10; 20:4, 12, 13; 21:2-4.
Kutani ke, Justin u lavisise ntiyiso naswona u ale filosofi ya Xigriki. Tanihi mulweri wa ripfumelo, u sirhelele tidyondzo ni swiendlo swa lava tivulaka Vakriste. Naswona yena hi yexe hikwalaho ko tivula Mukriste, u dlawele ripfumelo. Lexi nga xa nkoka ngopfu a a ku ri ku twisisa ka Justin ntiyiso ni ku chumayela ka yena hi xivindzi loko a langutane ni nxaniso, hikuva timfanelo leti ta kumeka evuton’wini bya valandzeri va ntiyiso va Yesu namuntlha.—Swivuriso 2:4-6; Yohane 10:1-4; Mintirho 4:29; 3 Yohane 4.