‘Hambetani Mi Famba Tanihi Vana Va Ku Vonakala’
‘Ambalani vumunhu lebyintshwa lebyi vumbiweke hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu, hi ku lulama ni ku tshembeka ka ntiyiso.’—VAEFESA 4:24.
1. Xana vagandzeri va Yehovha va katekisiwa ha yini? Hikwalaho ka yini?
YEHOVHA XIKWEMBU i “Tata wa ku v̌onakala,” naswona “eka [yena] ku hava munyama nikutsongo.” (Yakobo 1:17, BX; 1 Yohane 1:5) N’wana wa yena, Yesu Kreste, u vule leswi landzelaka hi yena n’wini: “Hi mina ku vonakala ka misava; loyi a ndzi landzelelaka a nga ka a nga fambi emunyameni ni siku ni rin’we, kambe ú ta va ni ku vonakala ka vutomi.” (Yohane 8:12) Hikwalaho, vagandzeri va Yehovha va ntiyiso, valandzeri va N’wana wa yena, va katekisiwa hi ku voningeriwa—emianakanyweni, emahanyelweni ni le moyeni—naswona va “vangama . . . kukota timboni laha misaveni.”—Vafilipiya 2:15.
2. I ku hambana kwihi loku vhumbhiweke exikarhi ka vanhu va Xikwembu ni misava?
2 Khale, muprofeta Esaya u huhuteriwe ku vhumbha xiendlakalo lexi hambanaka ni xexo, a ku: “Waŝiv̌o, munyama wu ta funengeta misav̌a, ni papa le’ra ntima ri ta v̌a henhla ka matiko; kambe Yehova o ta ku humelela, kutani ku twala ka yena ku ta v̌oninga henhla ka wena.” Entiyisweni, vanhu hinkwavo lava nge kule ni Xikwembu ku vulavuriwa ha vona tanihi lava nge hansi ka matimba ni nkucetelo wa “tihosi leti fumaka ta nguva leyi ya munyama.”—Esaya 60:2; Vaefesa 6:12.
3. Hi swihi swivangelo leswi endlaka hi xi tsakela swinene xitsundzuxo xa Pawulo lexi nga enkarhini?
3 Muapostola Pawulo a khathalela ngopfu leswaku Vakreste-kulobye va nga tshami emunyameni wo tano. U va khongotele leswaku va “nga ha hanyi ku fana ni leswi vamatiko va hanyisaka xiswona” kambe va ‘famba tanihi vana va ku vonakala.’ (Vaefesa 4:17; 5:8) U tlhele a va hlamusela ndlela leyi va nga humelelaka ha yona leswaku va endla leswi. Namuntlha, munyama ni papa ra ntima leri funengeteke matiko swi ya swi kula. Misava yi mbombomele yi helela endzhopeni wa ku fa hi tlhelo ra mahanyelo ni le moyeni. Vagandzeri va Yehovha va lwa nyimpi leyi yaka yi tika. Hikwalaho, hi tsakela ngopfu leswi Pawulo a swi vuleke.
Dyondza Hi Kreste
4. Pawulo a a vula yini loko a ku: “A hi swona leswi mi swi dyondzeke hi tlhelo ra Kriste”?
4 Endzhaku ko hlamusela mintirho leyi nga pfuniki nchumu ni manyala ya misava, muapostola Pawulo u tlherisele mianakanyo ya yena eka Vakreste-kulobye va le Efesa. (Hlaya Vaefesa 4:20, 21.) Pawulo u hete malembe lama lavaka ku va manharhu a chumayela ni ku dyondzisa emutini wolowo, naswona u fanele a tivane ni vo tala evandlheni rero. (Mintirho 20:31-35) Xisweswo, loko a ku, “a hi swona leswi mi swi dyondzeke hi tlhelo ra Kriste,” a vula vutivi lebyi a ri na byona bya leswaku Vakreste va le Efesa a va dyondzisiwanga rona rungula ro karhi ra ntiyiso leri nga aleriki nchumu, leri nga riki na matimba, leri pfumelelaka manyala yo chavisa lawa a ma hlamuseleke eka tindzimana 17 na 19. A a swi tiva leswaku ndlela ya ntiyiso ya Vukreste yo hanya ha yona a va dyondzisiwe yona kahle swinene hi laha yi kombisiweke ha kona hi Yesu Kreste. Hikwalaho ka sweswo, a va ha fambanga emunyameni tanihi vamatiko, kambe a va ri vana va ku vonakala.
5. Hi kwihi ku hambana exikarhi ka ku va entiyisweni ntsena ni ku va ni ntiyiso eka hina?
5 Kutani ke, vona ndlela leyi swi hlawulekeke ha yona ku ‘dyondza hi Kreste’ hi ndlela leyinene! Xana ti kona tindlela leti hoxeke to dyondza hi Kreste? Ee, ti kona. Emahlweni, eka Vaefesa 4:14, Pawulo u tsundzuxe vamakwavo a ku: “Hi nga ha vi swihlangi leswi tlhekatlhekisiwaka ni ku yisiwa hala ni hala hi mheho yihi ni yihi ya dyondzo yo hambuka, hi ku xisetela ka vanhu lava kanganyisaka van’wana ni ku va hambukisa hi mano ya vona.” Entiyisweni, a ku ri ni van’wana lava a va dyondzile ha Kreste kambe va ha famba hi tindlela ta misava ni ku ringeta ku hlohlotela van’wana leswaku va famba ha tona. Xana leswi swa hi kombisa khombo ra ku va entiyisweni ntsena, hi laha van’wana va tirhisaka xiga lexi ha kona, ematshan’wini ya leswaku ntiyiso wu va eka hina? Esikwini ra Pawulo lava a va ri ni vutivinyana byitsongo ntsena a va hambukisiwa hi van’wana hi ku olova ni hi ku hatlisa, naswona leswi swi tano ni namuntlha. Ku sivela leswi, Pawulo u ya emahlweni a vula leswaku Vaefesa a va fanele va ‘twe ta Kreste ni ku va va dyondzisiwe ha Yesu.’—Vaefesa 4:21.
6. Xana hi nga dyondza njhani hi Kreste, hi twa ha yena, ni ku dyondzisiwa hi ta yena namuntlha ke?
6 Swiga leswi tirhisiweke hi Pawulo, leswi nge ‘ku dyondza,’ ‘ku twa,’ ni ‘ku dyondzisiwa,’ hinkwaswo swi vula fambiselo ra dyondzo kumbe ndzetelo, ku fana ni le xikolweni. Kunene, hi nga swi kota ku twa ta Yesu, ku dyondza ha yena, kumbe ku dyondzisiwa hi yena hi xiviri namuntlha. Kambe u kongomisa tsima ra misava hinkwayo ra dyondzo ya Bibele hi ku tirhisa “nandza la tshembekaka, wo tlhariha.” (Matewu 24:45-47; 28:19, 20) Hi nga ‘dyondza hi Kreste’ kahle ni hi vurhon’wana loko nkarhi na nkarhi hi dya swakudya swa moya leswi fikaka hi nkarhi lowu faneleke, leswi humesiwaka hi ntlawa wa nandza, hi swi dyondza hi ku chivirika hi ri swerhu kumbe tanihi vandlha, hi anakanyisisa ha swona, ni ku tirhisa leswi hi swi dyondzeke. A hi tiyisekeni leswaku hi ma tirhisa hi ku helela malunghiselelo hinkwawo leswaku hi ta vula hi tiyisile hi ku hi ‘n’wi twile naswona hi dyondzisiwile ha yena.’
7. I ku hlawuleka kwihi loku nga voniwaka emaritweni ya Pawulo lama nge, ‘ntiyiso wu le ka Yesu’?
7 Swa tsakisa leswi eka Vaefesa 4:21, (BX), endzhaku ko kandziyisa ndlela yo dyondza, Pawulo a tlhelaka a ku: “Hi laha ntiyiso wu nga ka Yesu ha kona.” Vahlamuseri van’wana va Bibele va kokela nyingiso emhakeni ya leswaku Pawulo a a nga tali ku tirhisa vito leri nge Yesu ri ri roxe ematsalweni ya yena. I ntiyiso, laha hi kona ntsena ri tirhisiweke tano epapileni leri yaka eka Vaefesa. Xana ku ni swo karhi leswi xiyekaka eka leswi? Kumbexana Pawulo a kokela nyingiso eka xikombiso lexi endliweke hi Yesu tanihi munhu wa nyama. Tsundzuka leswaku Yesu u tshame a tivula a ku: “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi.” (Yohane 14:6; Vakolosa 2:3) Yesu u te: “Hi mina . . . ntiyiso” hikuva a nga lo wu vulavula ni ku wu dyondzisa ntsena, kambe u hanye ha wona a tlhela a wu munhuhata. Ina, Vukreste bya ntiyiso a ko va mianakanyo kambe i ndlela ya ku hanya ha yona. Ku ‘dyondza hi Kreste’ swi katsa ku n’wi tekelela hi ku hanya hi ntiyiso. Xana u hanya hi ku tekelela Yesu? Xana siku ni siku u landzelerisisa mikondzo yakwe? Hi ku endla leswi ntsena hi nga kota ku famba tanihi vana va ku vonakala.
‘Hluvula Vumunhu Bya Khale’
8. Xana i xikombiso xihi lexi Pawulo a xi tirhiseke eka Vaefesa 4:22, 24, naswona ha yini xi fanela?
8 Leswaku a hi komba ndlela leyi hi nga kotaka ku ‘dyondza hi Kreste’ ni ku famba ku fana ni vana va ku vonakala ha yona, eka Vaefesa 4:22-24, Pawulo u ya emahlweni a vula leswaku ku ni magoza manharhu yo hlawuleka lawa hi fanelaka ku ma landzela. Ro sungula ra wona hi leri nge: ‘Mi fanele mi hluvula vumunhu bya khale lebya ha namarheleke mahanyelo ya n’wina ya khale, lebyi onhiwaka hi ku navela ka byona loku kanganyisaka.’ (Vaefesa 4:22) Marito lama nge ‘hluvula’ (“susa,” Kingdom Interlinear) na “ambala” (ndzimana 24) ma komba ku susa nguvu ni ku ambala yin’wana. Lexi i xikombiso lexi Pawulo a xi tirhiseke ko tala, naswona xa tirha. (Varhoma 13:12, 14; Vaefesa 6:11-17; Vakolosa 3:8-12; 1 Vatesalonika 5:8) Loko tinguvu ta hina ti thyaka kumbe ku cheriwa hi swo karhi, tanihi loko hi dya, hi ti cinca nkarhi wolowo. Xana a hi fanelanga hi karhateka hi ndlela leyi fanaka hi ku thyakisiwa kwihi ni kwihi ka xiyimo xa hina xa moya?
9. Xana munhu u hluvula vumunhu bya khale hi ndlela yihi?
9 Kutani ke, xana munhu u byi hluvurisa ku yini vumunhu lebya khale? Riendli leri nge ‘hluvula’ eka ririmi ro rhanga, ri le ka leswi vuriwaka nkarhi lowu kongomeke (aorist tense). Wu komba xiendlo lexi endliwaka kan’we ntsena kumbe ku endleriwa makumu. Leswi swi hi komba leswaku ‘vumunhu bya khale’ (“munhu wa khale,” Bibele ya Mahungu Lamanene), swin’we ni ‘mahanyelo ya hina ya khale,’ swi fanele swi hluvuriwa hi xiendlo lexi heleleke xo tiya, hi vukheta naswona hi ku helela. A hi wona nchumu lowu hi nga wu kotaka loko hi hlwela kumbe ku yimayima. Hikwalaho ka yini swi nga koteki?
10. Ha yini munhu a fanele a tiya ni ku tiyimisela loko a hluvula vumunhu lebya khale?
10 Xiga lexi nge, ‘lebyi onhiwaka’ xi komba leswaku ‘vumunhu lebya khale’ byi le ndleleni ya mahanyelo yo homboloka leyi yaka emahlweni yi nga yimi, yi ya yi biha ngopfu ku tlula eku sunguleni. Entiyisweni, hikwalaho ka ku ala ku voningeriwa hi moya, vanhu hinkwavo va le riweni lerikulu. Pawulo u vula leswaku leswi swi vangiwa hi ‘ku navela loku kanganyisaka.’ Ku navela ka nyama ka kanganyisa hikuva ku nga vonaka ku nga ri na khombo, kambe ku dlaya hi laha ku heleleke. (Vaheveru 3:13) Loko ku nga siveriwi, makumu ya kona ma ta va manyala ni rifu. (Varhoma 6:21; 8:13) Hi yona mhaka leyi vumunhu lebya khale byi faneleke byi hluvuriwa, byi susiwa hi ku tiyimisela naswona hi ku helela, ku fana ni ku hluvuriwa ka nguvu ya khale leyi thyakeke.
“Moya Wa Mianakanyo” Lowuntshwa
11. Xana ku endliwa lontshwa emoyeni ku fanele ku sungula kwihi?
11 Munhu loyi a humaka ematini lama nga lo pyi hi ndzhope, a nga boheki ku hluvula swiambalo swa yena leswo thyaka ntsena, kambe u fanela ku tlhela a hlambisisa kahle a nga si ambala swin’wana leswinene, leswi baseke. Sweswo hi leswi Pawulo a vuleke leswaku i goza ra vumbirhi ra ku voningeriwa emoyeni, a ku: “Mi fanele mi va lavantshwa emoyeni lowu susumetaka mianakanyo ya n’wina.” (Vaefesa 4:23, NW) Hi laha a kombiseke ha kona eku sunguleni, eka ndzimana ya 17 ni ya 18, vamatiko va famba “hi miehleketo ya vona leyi nga pfuniki nchumu” naswona “mianakanyo ya vona yi le munyameni.” Hi ndlela leyi twalaka, mianakanyo, xihlovo xa vutlharhi ni ku twisisa, hi yona leyi ku pfuxeta ku faneleke ku sungula eka yona. Xana leswi swi nga endliwa njhani? Pawulo u vula leswaku swi nga endliwa hi ku pfuxeta matimba lama susumetaka mianakanyo ma va mantshwa. Xana matimba lawa i yini?
12. Matimba lama susumetaka mianakanyo i yini?
12 Xana matimba lama susumetaka mianakanyo ya hina, lawa Pawulo a vulavuleke ha wona, i moya wo kwetsima? Doo. Xivulwa lexi nge “emoyeni lowu susumetaka miehleketo ya n’wina” kahle-kahle xi fanele xi ku “emoyeni wa miehleketo ya n’wina.” A ku kona eBibeleni laha ku vulavuriwaka hi moya wo kwetsima wa Xikwembu leswaku i wa munhu kumbe xiphemu xo karhi xa munhu. Rito leri nge “moya” kahle-kahle ri vula “ku hefemula,” kambe eBibeleni ri tlhela ri tirhisiwa ku “vula matimba lama endlaka munhu a kombisa langutelo, xiyimo kumbe mintlhaveko yo karhi kumbe ku teka goza kumbe ndlela yo karhi.” (Insight on the Scriptures, Vholumo 2, tluka 1026) Kutani “moya wa miehleketo” i matimba lama hlohlotelaka kumbe ku susumeta mianakanyo ya hina, mikhuva ni mimboyamelo ya mianakanyo ya hina.
13. Ha yini mimboyamelo ya hina ya mianakanyo yi fanele yi endliwa leyintshwa?
13 Mukhuva ni mboyamelo wa ntumbuluko eka munhu la nga hetisekangiki wu le mirini, enyameni, ni le ka swilo leswi vonakaka. (Eklesiasta 7:20; 1 Vakorinto 2:14; Vakolosa 1:21; 2:18) Hambi loko munhu a hluvula vumunhu lebya khale ni mikhuva ya byona leyo biha, loko mboyamelo wakwe wa vudyoho emiehleketweni wu nga hundzuriwi, enkarhini lowu taka wu ta n’wi susumetela ku tlhelela eka leswi a swi fularheleke. Hi xikombiso, xana a hi swona leswi tokotiweke hi lavo tala lava ringeteke ku tshika ku dzaha, ku nwa ngopfu, ni mikhuva yin’wana yo biha? Loko va nga endli matshalatshala ya ku va lavantshwa emoyeni lowu susumetaka miehleketo, a va tala ku tlhelela endzhaku. Ku hundzuka kwihi na kwihi ka ntiyiso ku fanele ku khumba ku hundzuriwa ka mianakanyo.—Varhoma 12:2.
14. Xana matimba lama susumetaka mianakanyo ma nga endliwa njhani ma va lamantshwa?
14 Kutani ke, xana munhu a nga ma endlisa ku yini matimba lawa ma va mantshwa leswaku ma ta kongomisa miehleketo yakwe etlhelweni lerinene? Riendli leri nge ‘vanani lavantshwa’ etsalweni ra Xigriki ri le nkarhini wa sweswi, ri kombisa xiendlo lexi yaka emahlweni. Kutani matimba lama susumetaka ma nga va lamantshwa loko hi ya emahlweni hi dyondza Rito ra Xikwembu ra ntiyiso ni ku anakanyisisa hi leswi ri vulaka swona. Vativi va sayense va hi byela leswaku ebyongweni bya hina, mahungu lama fambisiwaka hi ku tirhisa swikoweto swa gezi kumbe swa tikhemikhali leswi nga ni marungula ma famba ma suka eka tisele ta misiha ma ya eka tisele tin’wana ta misiha, ma tsemakanya misiha yo tala yo rharhangana leyi vuriwaka mahandza ya misiha (synapses). Buku leyi nge The Brain yi ri: “Nkumbuko wo karhi wu tsaleka emahandzeni ya misiha loko swikoweto leswi tameleke mahungu swi hundza eka yona, swi siya mahungu ya swona.” Loko swikoweto swoleswo swi tlhela swi hundza kwalaho, tisele ta misiha ta swi lemuka ivi ti angula hi ku hatlisa. Hi ku famba ka nkarhi, leswi swi tisa miehleketo leyintshwa emunhwini yoloye. Loko hi phikelela ku amukela marungula lamanene ya moya, miehleketo leyintshwa ya akeka, naswona matimba lama susumetaka miehleketo ya hina ma endliwa lamantshwa.—Vafilipiya 4:8.
‘Ambalani Vumunhu Lebyintshwa’
15. Xana vumunhu lebyintshwa byi va lebyintshwa hi mongo wihi?
15 Xo hetelela, Pawulo u ri: ‘Mi fanele mi ambala vumunhu lebyintshwa lebyi vumbiweke hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu, hi ku lulama ni ku tshembeka ka ntiyiso.’ (Vaefesa 4:24) Ee, Mukreste u ambala vumunhu lebyintshwa. ‘Lebyintshwa’ laha a ri kombeteli eka vuntshwa hi tlhelo ra nkarhi, kambe ri vula nkoka. Hi leswaku, a hi byintshwa hi mongo wa leswaku bya ha ku sunguriwa. I vumunhu lebyintshwa hi ku helela, lebyi ‘vumbiweke hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu.’ Eka Vakolosa 3:10, Pawulo u tirhise ririmi leri fanaka a vula leswaku byi ‘endliwa lebyintshwa hi xifaniso xa Loyi a byi tumbuluxeke.’ Xana vumunhu lebyi lebyintshwa byi tisa ku yini?
16. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku vumunhu lebyintshwa byi ‘vumbiwe hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu’?
16 Yehovha Xikwembu u vumbe mpatswa wo sungula, Adamu na Evha, hi xifaniso xa Yena, va fana na yena. A a va nyikiwe timfanelo ta mahanyelo ni ta moya leti va hambaniseke ni swiharhi leswi tumbuluxiweke ni ku va endla lava tlakukeke eka swona. (Genesa 1:26, 27) Hambi leswi ku xandzuka ka vona ku ngheniseke vanhu hinkwavo eka xidyoho ni ku nga hetiseki, hina tanihi vatukulu va Adamu, ha ha ri ni matimba yo kombisa timfanelo ta mahanyelo ni ta moya. Ku rhandza ka Xikwembu hi leswaku lava va kombisaka ripfumelo egandzelweni ra nkutsulo va fanele va herisa vumunhu bya khale kutani va kuma “ku ntshunxeka loko kwetsima loku nga ka vana va Xikwembu.”—Varhoma 6:6; 8:19-21; Vagalatiya 5:1, 24.
17. Ha yini ku lulama ni ku tshembeka ku ri swihlawulekisi swa nkoka swa vumunhu lebyintshwa?
17 Ku lulama ni ku tshembeka ka ntiyiso i timfanelo timbirhi leti hlawuriweke hi Pawulo tanihi swihlawulekisi swa vumunhu lebyintshwa. Leswi swi tlhela swi kandziyisa leswaku vumunhu lebyi lebyintshwa byi endliwa lebyintshwa hi xifaniso xa Loyi a byi vumbeke. Pisalema 145:17 yi ri: “Yehova o lulamile tindleleni ta yena hikwato, o ni tintŝalo e mitirweni ya yena hikwayo.” Naswona Nhlavutelo 16:5 yi vula leswi hi Yehovha: ‘Wena, Loyi a nga kona, Loyi a ri kona, La tshembekaka, u lulamile.’ Kunene, ku lulama ni ku tshembeka i timfanelo ta nkoka loko hi lava ku hanya tanihi lava vumbiweke hi xifaniso xa Xikwembu, hi kombisa ku kwetsima ka xona. Onge hi nga fana na Zakariya, tata wa Yohane Mukhuvuri, loyi a susumetiweke hi moya wo kwetsima leswaku a dzunisa Xikwembu leswi xi nyikeke vanhu va xona ‘lunghelo ra ku xi endlela mintirho yo kwetsima va nga chavi nchumu, hi ku tshembeka ni ku lulama.’—Luka 1:74, 75.
‘Hambetani Mi Famba Tanihi Vana Va Ku Vonakala’
18. Xana Pawulo u hi pfunisa ku yini ku vona tindlela ta misava hi ndlela leyi ti nga ha yona?
18 Leswi hi kambisiseke marito ya Pawulo hi vuenti eka Vaefesa 4:17-24, hi ni swo tala swa ku ehleketa ha swona. Eka ndzimana 17 na 19, Pawulo u hi pfuna ku vona tindlela ta misava hi ndlela leyi ti nga ha yona. Hi ku ala vutivi bya Xikwembu ni ku nonon’hwisa timbilu ta vona eka xona, lava va ha riki emisaveni va tihambanisile ni xihlovo xa ntiyiso xa vutomi. Hikwalaho, handle ka xikongomelo kumbe nkongomiso wa ntiyiso, matshalatshala ya vona ma hetelela ma ve ya vuphunta ni ku va ya hava. Va ya va mbombomela ngopfu eku hombolokeni hi tlhelo ra mahanyelo ni moya. Vona xiyimo xonghasi lexi twisaka vusiwana! Naswona hi ni xivangelo xa matimba swonghasi xo tiyimisela ku hambeta hi famba ku fana ni vana va ku vonakala!
19. I xikhutazo xihi xo hetelela lexi hi xi kumaka eka Pawulo xo hambeta hi famba ku fana ni vana va ku vonakala?
19 Kutani, eka ndzimana 20 na 21, Pawulo u kandziyisa nkoka wa ku dyondza hi ku chivirika leswaku hi nga hlanganyeli ntsena entiyisweni kambe hi hanya ha wona hi laha Yesu a endleke ha kona. Xo hetelela, eka ndzimana 22 na 24, u hi khongotela ku hluvula vumunhu lebya khale, hi ambala lebyintshwa—hi ku helela, hi laha ku tiyeke. Sweswi, a hi yeni emahlweni hi lulamisa mimboyamelo ya hina ya mianakanyo hi yi tisa etlhelweni lerinene ra moya. Ku tlula kwalaho, hi fanele hi lava mpfuno eka Yehovha loko hi ri karhi hi famba ku fana ni vana va ku vonakala. “Hikuva xona Xikwembu lexi nga te: ‘Ku vonakala a ku vangame emunyameni!’ hi xona lexi nga vangamisa ku vonakala etimbilwini ta hina, hi ta tiva ku kwetsima ka xona loku vangamaka enghoheni ya Kriste.”—2 Vakorinto 4:6.
Wa Tsundzuka Xana?
◻ Xana hi nga ‘dyondza njhani hi Kreste’ namuntlha?
◻ Ha yini vumunhu lebya khale byi fanele byi hluvuriwa hi ku helela?
◻ Xana matimba lama susumetaka mianakanyo i yini, naswona ma endliwa njhani ma va lamantshwa?
◻ I timfanelo tihi leti kombaka vumunhu lebyintshwa?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Yesu u te: “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
‘Hluvulani vumunhu lebya khale ni mikhuva ya byona’—ku nga tihanyi, vukarhi, vubihi, nhlambha, mavulavulelo lama thyakeke, ni mavunwa.—Vakolosa 3:8, 9
[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]
‘Ambalani vumunhu lebyintshwa lebyi vumbiweke hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu, hi ku lulama ni ku tshembeka.’—Vaefesa 4:24