Xana Vuprofeta Bya Bibele Byi Tshembeka Ku Fikela Kwihi?

TIBUKU ta matimu ti tele namuntlha. Timhaka leti ta swilo leswi humeleleke khale hakanyingi ta nyanyula. Loko hi ti hlaya, hi nga ha tivona hi ri enkarhini wolowo wa khale. Mianakanyo ya hina yi nga ha kula tanihi leswi hi kotaka ku vona vanhu, tindhawu ni swiendlakalo hi ku hlaya kunene.

Bibele i buku ya muxaka wolowo—yi tele hi timhaka leti hlamarisaka ta matimu. Hi ku yi hlaya, hi nga tolovelana ni vavanuna ni vavasati vo tanihi Abrahama, nsati wakwe Sara, Hosi Davhida, Nkosikazi Estere ni Mudyondzisi Lonkulu, Yesu Kreste. Kahle-kahle, hi nga famba na vona, hi twa leswi va swi vuleke ni ku vona leswi va swi voneke. Kambe vanhu vo tala va languta Bibele tanihi buku leyi nga riki ya matimu ntsena. Va pfumela leswaku yi tamele leswi vitaniwaka matimu lama tsariweke ka ha ri emahlweni. Hikwalaho ka yini? Hikuva Bibele yi tele hi rungula leri vhumbhaka kumbe ra vuprofeta.

Hambi swi ri tano, xana vuprofeta bya Bibele byi tshembeka ku fikela kwihi? Loko vuprofeta bya Bibele byi hetisekile eka swiendlakalo swa khale, xana a hi fanelanga hi langutela leswaku vuprofeta bya swilo swa nkarhi lowu taka, byi hetiseka? Sweswi a hi languteni swikombiso swin’wana, hi vona loko vuprofeta bya Bibele byi tshembeka.

Israyele Na Asiriya eXihlungwini Xa Misava

Muprofeta wa Xikwembu Esaya, loyi a sunguleke ku profeta hi 778 B.C.E., u vhumbhe leswi: “Šintlontlo le’ši tiarisaka ša v̌apyopyiwa v̌a Efraim ši ta kanḍiyeriwa hi milenge; ši ta fana ni šiluv̌a le’ši v̌uneke; v̌ubombi bya v̌ona e nhlohlorini ya nkov̌a lo’wu noneke, ši ta fana ni kuwa ro rangela šimumu; kaku loko muhunḍi a ri v̌ona, a ṭhambuluta v̌oko, a kha, a ri mita.” (Esaya 28:3, 4) Hi laha ku vhumbiweke ha kona exikarhi ka lembe xidzana ra vunhungu B.C.E., ntsindza wa Israyele, Samariya, a wu fana ni kuwa ra ku wupfa leri lungheleke ku khiwa ivi ri mitiwa hi masocha ya nyimpi ya Asiriya. Sweswo hi leswi humeleleke loko Samariya ri hluriwa hi Vaasiriya hi 740 B.C.E.—2 Tihosi 17:6, 13, 18.

Hi ku famba ka nkarhi a ku ri rona Asiriya leri a ri fanele ku va leri nga ni nkucetelo ematin’wini. Ntsindza wa rona a ku ri Ninivha, a ri dume ngopfu hi ku xanisa vabohiwa, lerova a ri vitaniwa “muti wa ngati!” (Nahume 3:1) Yehovha Xikwembu hi byakwe a a lerisile leswaku Ninivha ri herisiwa. Hi xikombiso, hi muprofeta Nahume, Xikwembu xi te: “V̌ona, nḍi ta ka wena, . . . nḍi ku sanḍisa, nḍi ku endla šilo le’ši hlamarisaka; kutani ku ta endlakala leŝaku hikwav̌o la’v̌a ku v̌onaka v̌a ta ku balekela, kutani v̌a ta ku: Niniva o onhiwile!” (Nahume 3:5-7) Sofoniya na yena u vhumbhe ku lovisiwa ka Asiriya ni ku herisiwa ka Ninivha. (Sofoniya 2:13-15) Vuprofeta lebyi byi hetiseke hi 632 B.C.E., loko hi ndlela yo hlamarisa, mavuthu lama hlanganeke ya hosi ya Babilona, Nabopolassar na Cyaxares wa Mumede ma phange ni ku lovisa Ninivha—hi ku helela lerova ni ndhawu ya doroba yi nga ha tiviwi lomu a yi ri kona ku tlula malembe ya 2 000. Mfumo wa Babilona a wu ri exihlungwini xa misava.

Vuprofeta Bya Ku Lovisiwa Ka Babilona

Bibele yi profete leswaku Mfumo wa Babilona wu ta wisiwa naswona yi vhumbhe leswaku doroba ra wona lerikulu, Babilona, ri ta wa. Ka ha sele malembe xidzana mambirhi, muprofeta Esaya u tsundzuxe leswaku Nambu wa Yufrata a wu ta phya. A wu khuluka endzeni ka Babilona, naswona tinyangwa leti nge tlhelweni ka nambu a ti ri xiphemu xa nkoka xa ku sirheleleka ka muti lowu. Vuprofeta byi vule leswaku Korexe hi yena muhluri naswona byi kombe leswaku ‘tinyangwa timbirhi leti pfuriweke’ ta Babilona a ti nge pfariwi loko vahlaseri va ta. (Esaya 44:27–45:7) Kutani, Xikwembu xi endle leswaku tinyangwa timbirhi leti pfuriweke ta Babilona ekusuhi na Yufrata ti tshama ti pfulekile hi nkarhi wa nkhuvo, eka vusiku lebyi mavuthu ya Korexe Lonkulu ma hlaseleke ha byona. Hikokwalaho, handle ko karhateka va nghene emutini hi le nambyeni ivi va teka Babilona.

N’wamatimu Herodotus u tsarile a ku: “Korexe . . . u yimise ntlawa wun’wana wa vuthu rakwe laha Yufrata wu khulukelaka kona wu nghena [eBabilona] kasi ntlawa wun’wana eka tlhelo rin’wana lomu wu khulukelaka kona loko wu huma, a wu byela leswaku wu wela nambu loko wu vona mati ma hunguteka va kota ku famba. . . . Hi ku cela muhocho u hambukisele nambu exidziveni (lexi hi nkarhi wolowo a xi ri nhlangasi) kutani hi ndlela leyi u hungute vuento bya mati enambyeni lerova swi koteka ku wela, kutani vuthu ra le Peresiya, leri a ri siyiwe le Babilona hi xikongomelo lexi, ri nghene enambyeni lowu sweswi a wu ente hi laha ku ringaneke, wu fika emasengeni, ivi va famba hi wona, va fika emutini. . . . A ku ri ni nkhuvo, hambi loko muti wu wa va ye emahlweni va cina ni ku tikhorisa, ku fikela loko va lemuka leswi a swi humelela, kambe nkarhi se a wu nga ha ri kona.”—Herodotus—The Histories, yi hundzuluxeriwe hi Aubrey de Selincourt.

Hi vusiku byebyo, muprofeta wa Xikwembu Daniyele u tsundzuxe mufumi wa Babilona hi khombo leri tshinelaka. (Daniyele, ndzima 5) Babilona leri nga riki na matimba ri hambete ri va kona malembe xidzana ma nga ri mangani endzhaku ka sweswo. Hi xikombiso, muapostola Petro u tsale papila rakwe ro sungula eka lembe xidzana ro sungula C.E. a ri kwale. (1 Petro 5:13) Kambe vuprofeta bya Esaya byi te: “Babilona . . . wu ta v̌a tani hi Sodoma na Gomora siku miti leyi yi onhiwaka hi Šikwembu. A nga ka a nga ha pfušiwi.” Xikwembu xi tlhele xi ku: “Nḍi ta herisa v̌ito ra Babilona ni la’v̌a saleke v̌a yena, rav̌i ni hluke.” (Esaya 13:19-22; 14:22) Hi laha ku vhumbhiweke ha kona, eku heteleleni Babilona ri ve nhulu ya marhumbi. Ku pfuxiwa kwihi na kwihi loku kotekaka ka muti wolowo wa khale ku nga ha koka vavalangi kambe wu ta pfumala “rav̌i ni hluke” ra wona.

Daniyele—muprofeta wa Yehovha loyi a ri kona le Babilona loko ri wa—u ve ni xivono lexi vulavulaka hi ku hlula ka Vamede ni Vaperesiya. U vone nyimpfu ya timhondzo timbirhi ni xiphongho lexi a xi ri ni rimhondzo exikarhi ka mahlo ya xona. Xiphongho xi hlasele nyimpfu leyi ivi xi yi wisela ehansi, yi tshoveka timhondzo ta yona timbirhi. Kutani rimhondzo lero leha ra xiphongo ri tshoveka, ivi ku huma timhondzo ta mune laha a ri ri kona. (Daniyele 8:1-8) Hi hi ku ya hi vuprofeta bya Bibele ni ku tiyisa ka matimu, nyimpfu leyi ya timhondzo timbirhi a yi yimela Vamede ni Vaperesiya. Xiphongho a xi yimela Greece. Kambe ku vuriwa yini hi “rimhonḍo le’ro leha” ra xona? Rona ri tikombe ri ri Alexander Lonkulu. Loko rimhondzo lero leha ro fanekisela ri tshoveka, timhondzo ta mune to fanekisela (kumbe mimfumo) ti ri pfarile. Ku komba ntiyiso wa vuprofeta lebyi, endzhaku ka ku fa ka Alexander, tindhuna-nkulu takwe ta mune ti tiendle vafumi—Ptolemy Lagus le Egipta ni le Palestina; Seleucus Nicator le Mesopotamiya ni le Siriya; Cassander le Makedoniya ni le Greece; na Lysimachus le Thrace ni le Asia Minor.—Daniyele 8:20-22.

Vuprofeta Bya Vumundzuku Lebyi Vangamaka

Vuprofeta bya Bibele malunghana ni swiendlakalo swo tanihi ku lovisiwa ka Babilona ni ku wa ka mfumo wa Vamede ni Vaperesiya i swikombiso ntsena swa vuprofeta byo tala bya Matsalwa lebyi tshameke byi hetiseka. Bibele nakambe yi tamele vuprofeta bya vumundzuku lebyi vangamaka lebyi nga ta hetiseka hikwalaho ka Mesiya, Mutotiwa wa Xikwembu.

Vuprofeta byin’wana bya Vumesiya eMatsalweni ya Xiheveru byi tirhisiwe eka Yesu Kreste hi vatsari van’wana va Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hi xikombiso, vatsari va Evhangeli va kombise leswaku Yesu u velekiwe le Betlehema, hi laha muprofeta Mikiya a nga vhumbha ha kona. (Mikiya 5:2; Luka 2:4-11; Yohane 7:42) Eku hetisekeni ka vuprofeta bya Yeremiya, swihlangi swi dlayiwile endzhaku ka ku velekiwa ka Yesu. (Yeremiya 31:15; Matewu 2:16-18) Marito ya Zakariya (9:9) ma hetiseke loko Kreste a nghene eYerusalema a gade mbhongolo. (Yohane 12:12-15) Naswona loko masocha ma ava tinguvu ta Yesu endzhaku ka ku beleriwa kakwe, leswi swi hetisise marito ya mupisalema: “V̌a av̌elana tinguv̌u ta mina, v̌a hlahluv̌a nguv̌u ya mina.”—Pisalema 22:18.

Vuprofeta byin’wana bya Vumesiya byi kombisa nkarhi wa ku tsaka ka rixaka ra vanhu. Exivonweni, Daniyele u vone “uṅwana l’a fanaka ni ṅwana wa munhu” a nyikiwa “ku fuma, ni ku kwetsima, ni v̌uhosi” lebyi humaka eka Yehovha, “Nkulukumba wa masiku.” (Daniyele 7:13, 14) Malunghana ni ku fuma ka Vumesiya ka Hosi yoleyo ya le tilweni, Yesu Kreste, Esaya u te: “O ta tšhyiwa Muhlamarisi, Muṭunḍuši, Šikwembu ša matimba, Tatana l’a nga riki na ku hela, Hosi ya ku rula; e ku kurisa ku fuma, ni ku nyika šiluv̌elo ša Davida ni ku fuma ka yena e ku rula lo’ku nga heriki, ni ku ši tiyisa, ni ku ši seketela hi ku av̌anyisa ni ku lulama, ŝeŝi ni laha ku nga heriki; ku hiseka ka Yehova wa tinyimpi ku ta endla ŝeŝo!”—Esaya 9:6, 7.

Ku fanele ku humelela nchumu wun’wana wa nkoka swinene, ku nga si lawula mfumo wo lulama wa Mesiya. Leswi na swona swi profetiwile eBibeleni. Malunghana ni Hosi ya Vumesiya, mupisalema u yimbelerile a ku: “We nhenha! tibohe banga ra wena e ṭhev̌eni ra wena, . . . Khanḍiya golonyi ya wena u ya hlula, u ya lwela ntiyiso, ni ku lulama, ni musa.” (Pisalema 45:3, 4) Mayelana ni masiku ya hina, Matsalwa ma vhumbhe leswi: “E mikarini ya tihosi leti, Šikwembu ša matilo ši ta pfuša ku fuma lo’ku nga taka ku nga onhaki, ni siku riṅwe, kutani v̌uhosi bya kona byi nga ka byi nga hunḍeli ka tiko riṅwana; ku ta seletela ni ku herisa ku fuma kuloku hikwako, kambe kona ku ta v̌a kona hi laha ku nga riki na makumu.”—Daniyele 2:44.

Pisalema 72 yi hi twisa swiyimo swa le hansi ka vulawuri bya Mesiya. Hi xikombiso, “e masikwini ya yona, lo’wo lulama o ta hluka; ni ku rula ku ta anḍa, ṅhweti yi ko yi nga ha ri kona.” (Ndzimana 7) Kutani a ku nge he vi na ntshikilelo kumbe madzolonga. (Ndzimana 14) Ku hava loyi a nga ta khomiwa hi ndlala, hikuva “ku ta v̌a ni nḍalo ya koro la misav̌eni ni le tihlohlorini ta tinṭhav̌a.” (Ndzimana 16) Wa nga anakanya hi swona! U nga swi kuma, u kuma ni mikateko yin’wana eparadeyisini ya la misaveni loko mafambiselo ya sweswi ya swilo ma siviwa hi misava leyintshwa ya Xikwembu leyi tshembisiweke.—Luka 23:43; 2 Petro 3:11-13; Nhlavutelo 21:1-5.

Kutani, i ntiyiso leswaku u fanele u kambisisa vuprofeta bya Bibele. Hikokwalaho, ha yini u nga vutisi Timbhoni ta Yehovha leswaku u kuma rungula leri engetelekeke? Ku kambisisa vuprofeta bya Bibele swi nga ku pfuna leswaku u vona nkarhi lowu hi nga ka wona. Nakambe ku nga ha kurisa ku tlangela loku enteke embilwini ya wena, u tlangela Yehovha Xikwembu ni lunghiselelo rakwe ro xonga ra ku katekisa hinkwavo lava n’wi rhandzaka ni ku n’wi yingisela, hi laha ku nga heriki.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Xana wa yi tiva nhlamuselo ya xivono xa Daniyele lexi vulavulaka hi xiphongho ni nyimpfu?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Xana u ta va u ri kona leswaku u tiphina hi ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele mayelana ni vutomi byo tsakisa emisaveni ya paradeyisi?