Ha Yini Vukhamba Byi Andza?

LAHA hi le Rio de Janeiro—siku i Sonto, October 18, 1992. Timbuwa leti dumeke ngopfu ta Copacabana na Ipanema ti lo ntlwii hi vanhu. Hi loko mintlawa yi funengeta timbuwa, va lwa hi xivona, va ri karhi va yivela vanhu lava nga etimbuweni xin’wana ni xin’wana lexi nga xa nkoka. Maphorisanyana ma nga ri mangani lama nga kona mo yima ma nga koti ku endla nchumu. Vaaki va le Rio de Janeiro ni vapfhumba vo hlaseriwa ri lo hosi.

Entiyisweni, vukhamba bya swilo leswi rhwalekaka byi tolovelekile. Emadorobeni-nkulu, makhamba ma dume hi ku tekela vantshwa—minkarhi yin’wana hambi ku ri ku va dlaya—leswaku va ta teka titeki ta vona. Vayivi va nghena emakaya ya vanhu hambi va kona kumbe a va kona ekaya. Vatirhi lava nga tshembekiki, endzhaku ko tiva swisaka swa yindlu hinkwaswo, va yiva swin’wetsin’wetsi ni mali, ivi va nghena ehansi. Mintshungu yi phanga eswitolo. Mintlawa leyi hleriweke yi yiva hambi ku ri vanhu, hi laha hi swi vonaka hi ku tlhakisiwa loku andzaka le Brazil. Kumbexana na wena u na swikombiso swin’wana swa wena n’wini kumbe leswi humeleleke endhawini ya ka n’wina. Kambe ha yini ku yiviwa hi ndlela leyi?

Ha Yini Vanhu Va Yiva?

Hambi leswi swivangelo-nkulu swimbirhi ku nga ku andza ka vusweti ni ku tirhisiwa ka swidzidzirisi, nhlamulo a yi le rivaleni hi ndlela yoleyo. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Ku laviwa ka xivangelo xin’we xa vukhamba swi tshikiwile swinene, swi langutiwa swi nga ri na vuyelo.” Hambi swi ri tano, yona buku leyi yi kunguhata leswaku swiphiqo swo tanihi ku yiva “kahle-kahle ku vuriwa leswaku swi vangiwa hi ku titwa ka vantshwa va nga pfuni nchumu ni ku hlundzukisiwa hi ku ka va nga kumi swilo leswi vonakaka ni tihakelo ta vutomi lebyi tolovelekeke.” Phela, hikwalaho ka ntshikilelo lowukulu wa ta vuxavi, vo tala va vona leswaku ku hava ndlela leyi va nga kumaka swilo leswi va swi lavaka ha yona handle ko yiva.

Hambi swi ri tano, lexi tsakisaka The World Book Encyclopedia yi boxa leswi: “Nhlayo ya vukhamba a yi tlakuki kumbe ku hunguteka etindhawini ta le makaya laha vanhu va tshembaka leswaku vutomi bya vona bya ha ta ya emahlweni. Tinhlayo ta vukhamba ti vonaka ti tlakuka etindhawini leti ndhawu ya vanhu yo tshama ni mintirho ya vona yo tihanyisa swi hundzukaka hi xihatla—xikan’we ni mintshembo ya vona hi ta vutomi bya vona bya nkarhi lowu taka.” Encyclopedia yi ya emahlweni: “Vantshwa a va yi kumi ngopfu mintirho. Mintirho leyi nga kona leyi nga laviki vutshila yi vonaka yi heta mongo loko yi ringanisiwa ni ku vuyeriwa ka xihatla hi ku yiva. Nakambe vantshwa va swi lava ku tinghenisa ekhombyeni ro khomiwa hikwalaho ka leswi va nga laviki ku kayivela nchumu evuton’wini.”

Kambe, vo tala lava nga tirhiki kumbe lava nga ni mintirho leyi nga hakeliki ngopfu a va yivi, kasi lava tirhaka etihofisi kumbe lava tirhaka ntirho wa mavoko va khwatsula entirhweni onge hi loko sweswo ku ri xiphemu xa muholo wa vona. Entiyisweni, eka vukanganyisi byin’wana, ku laveka xiyimo xo karhi. Xana a wu si tshama u twa hi milandzu ya mali yo tala leyi vayivi va yona ku nga van’watipolitiki, vatirhela-mfumo, na van’wamabindzu? A swi kanakanisi, a ku yivi swisiwana ntsena.

Nakambe, tsundzuka leswaku tibayisikopo ni minongonoko ya TV yi swi endla fenya ku yiva (nghwazi ya kona yi nga ha va khamba), leswi endlaka vuyivi byi amukeriwa. Entiyisweni, ku languta swilo swo tano swi nga vitaniwa ku tihungasa, kambe hi nkarhi lowu fanaka, vanhu va kombiwa ndlela yo yiva. Xana a hi mianakanyo leyi tumbeleke leyi kombaka leswaku vugevenga bya pfuna? A swi kanakanisi leswaku hinkwaswo leswi, makwanga, vulolo ni mianakanyo ya leswaku un’wana ni un’wana wa yiva a nga khomiwi, swi andzisa vukhamba. Handle ko kaneta, hi hanya “emasikwini ya makumu” lama vhumbhiweke, laha ku tirhandza ni ku rhandza mali swi nga tala ngopfu.—2 Timotiya 3:1-5.

U Nga Tshuki U Yiva

Ku nga khathariseki swilo leswi hombolokeke leswi misava yi swi langutaka swi ri swa nkoka, i swa risima ku yingisa nawu lowu nge: “Loyi a a toloverile ku yiva, a nga ha engeti a yiva.” (Vaefesa 4:28) Munhu loyi a tlakusaka ngopfu swilo leswi vonakaka kumbe mintsako a nga ha tikanganyisa hi ku pfumela leswaku ku yiva swa twala. Kambe vukhamba i nchumu wo biha swinene emahlweni ya Xikwembu naswona byi kombisa ku pfumala rirhandzu eka munhu-kuloni. Ku tlula kwalaho, hambi ku yiva ka ku khwatsula ku nga yi tlanyata mbilu ya munhu. Naswona ku vuriwa yini hi ku langutiwa u nga tshembekangi? I mani loyi a nga tshembaka muyivi? Hi vutlharhi Rito ra Xikwembu ri ri: “Ku nga vi na un’we wa n’wina loyi a twisiwaka ku vava hileswi a nga mudlayi, kumbe khamba, kumbe xigevenga, kumbe muvangi wa leswo karhata.”—1 Petro 4:15.

Hakunene wa karhateka hi ku andza ka vukhamba, kambe vanhu lava tshamaka etindhawini leti teleke hi vukhamba va hanyisa ku yini? Xana khale ka makhamba man’wana ma byi hundzule njhani vutomi bya wona? Xana ku yiva ku ta kala ku hela emisaveni hinkwayo? Hi ku rhamba leswaku u hlaya xihloko lexi landzelaka, “Misava Leyi Nga Riki Na Makhamba.”