Ha Yini Vanhu Va Yiva eSwitolo?

“A ndzi swi teki ku ri ku yiva, ndzi swi teka ku ri ku teka swilo swa munhu un’wana u swi nyika un’wana loyi a a swi lava hi mahlo-ngati.”—MUPRISTA WA KEREKE YA NGHILANDHI.

LOKO marito lawa ma ri ntiyiso, ku yiva swilo swa munhu la fuweke leswaku u nyika xisiwana a swi ta va swi ri swinene, hilaha ku vuriwaka leswaku Robin Hood a a endla tano, hi ku ya hi ntsheketo wa Manghezi. Mufundhisi la tshahiweke laha henhla na yena u tshemba leswaku loko munhu a yiva hikwalaho ka vusiwana a swi bihanga. U vula leswi hi vanhu lava yivaka eswitolo: “Ndzi va twela vusiwana swinene, entiyisweni, ndzi vona swi fanerile leswaku va yiva.” U ringanyeta leswaku switolo leswikulu swi fanele swi tshika swisiwana kan’we hi lembe leswaku swi teka xin’wana ni xin’wana lexi nga exitolo kambe swi nga hakeli.

Hambiswiritano, vanhu vo tala lava yivaka eswitolo va susumetiwa hi ku navela ku nga ri hi vusweti. Le Japani, maphorisa ma khome maphorisa-kulobye mambirhi hikwalaho ko yiva eswitolo. Le United States, xirho xa valawuri va ntlawa lowu nga bindzuriki hi swakudya xi khomiwe xi ri karhi xi yiva exitolo. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga na mali va tala ku yiva swilo leswi va nga swi laviki. I yini lexi endlaka leswaku vanhu vo tano va yiva eswitolo?

‘Swa Tsakisa’

Ku nyanyuka. Ku chava. Matimba. Ku fana ni vanhwanyana vambirhi lava ku vulavuriweke ha vona exihlokweni lexi hundzeke, van’wana lava yivaka eswitolo va kuma swi va tsakisa ngopfu naswona va tshamela ku yiva leswaku va ta tshama va tsakile. Endzhaku ka loko a yive ro sungula, wansati un’wana u te: “Ndzi titwe ndzi tsakile. A ndzi khomiwanga naswona a swi nyanyula!” Endzhaku ka loko a yive ko hlayanyana, u vule leswi malunghana ni ndlela leyi a titwaka ha yona: “A ndzi khomiwa hi tingana—kambe a ndzi nyanyukile. A ndzi titwa ndzi tsakile hakunene. Ku yiva ndzi nga khomiwi swi ndzi nyike matimba swinene.”

Jaha leri vuriwaka Hector ri vula leswaku endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani ri tshike ku yiva, ri titwe ri navela ku tlhela ri yiva.a “A ndzi yiva onge hiloko swi ndzi nghene engatini. Loko ndzi ri endhawini ya switolo kutani ndzi vona xiya-ni-moya hi fasitere exitolo xo karhi a ndzi ehleketa leswi, ‘Swi nga olova ngopfu ku xi teka. Ndzi nga xi teka ndzi tlhela ndzi nga khomiwi.’”

Van’wana lava yivaka eswitolo hileswi va titwaka va susumeteleka ku yiva a va swi lavi swilo leswi va swi yivaka. Phepha-hungu rin’wana ra le Indiya ri ri: “Vativi va mianakanyo va vula leswaku lexi endlaka leswaku vanhu lava va yiva hi leswi va tsakisiwaka hi ku endla nchumu lowu va tsakelaka ku wu endla. . . . Van’wana va tlherisa swilo leswi va swi yiveke.”

Swivangelo Swin’wana

Vanhu va makume ya timiliyoni va khomiwa hi ntshikilelo. Minkarhi yin’wana lava nga ni ntshikilelo va endla swilo swo biha hileswi va tshikilelekeke—ku fana ni ku yiva eswitolo.

Ekaya ka va nhwanyana un’wana wa malembe ya 14 a va yime kahle hi tlhelo ra timali. Hambileswi a va yime kahle ekaya ka vona kambe a a titwa a nga pfuni nchumu, vumundzuku byi “dzwiharile.” U te: “A ndzi nga swi koti ku swi hlula.” U sungule ku nwa ni ku tirhisa swidzidzirisi. Kutani siku rin’wana u kumiwe a ri karhi a yiva exitolo. Endzhaku ka sweswo u ringete kambirhi ku tidlaya.

Loko muntshwa la tikhomeke kahle o na swi pfuketana a sungula ku yiva eswitolo, vatswari va nga ha anakanya leswaku u ni ntshikilelo. Dok. Richard MacKenzie, loyi a tirhanaka ni timhaka ta rihanyo ra vana va kondlo-a-ndzi-dyi, u te: “Ndzi ehleketa leswaku mahanyelo man’wana ni man’wana lama nga tolovelekangiki eka n’wana wa wena ma fanele ma tekiwa ku ri ntshikilelo handle ka loko ku kumeke swivangelo swa kona.”

Vantshwa van’wana va yiva eswitolo hikwalaho ka ntshikilelo wa tintangha—swi nga ha endleka va yiva hikwalaho ko lava ku amukeriwa hi vanghana vo karhi. Van’wana va nga ha yiva eswitolo leswaku va susa xivundza. Lava nga ni vutshila byo yiva eswitolo va tihanyisa hi ku yiva. Ku nga khathariseki leswaku munhu u yiva hi xivangelo xihi, makhamba ma teka swilo leswi dyaka timiliyoni ta tirhandi siku ni siku. Un’wana u fanele a hakela swilo sweswo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 21]

LOKO XIPHIQO XA RINTIHO XI RI EBYONGWENI

Maria u ri: “Ku sukela ndza ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, a ndzi ri ni swiphiqo xa rintiho. Ku navela ku yiva ku kurile kukondza ndzi yiva nhundzu leyi dyaka $500 [R3 000] hi siku.

“A ndzi swi rhandzi ku yiva, kambe ndzi swi navela hi mbilu ya mina hinkwayo. Ndzi lava ku cinca hakunene.” Leswi a tsandzekaka ku lawula ku navela ku yiva, Maria u ehleketa leswaku xiphiqo xi le byongweni byakwe, hi byona byi n’wi susumetelaka ku yiva.

Vanhu lava nga ni xiphiqo lexi ebyongweni, va yiva hambiloko va ri na yona mali. A hi nchumu wo olova kambe swi vonaka onge wu le ndzeni-ndzeni ka mintlhaveko ya munhu.

Van’wana va vula leswaku un’wana ni un’wana loyi a toloveleke ku yiva u ni xiphiqo xa rintiho ebyongweni, kambe madokodela ma tshemba leswaku vanhu lava nga ni xiphiqo xa ku yiva ebyongweni a hi vangani. Hi ku ya hi Vandla ra Mianakanyo ra le Amerika, a va fiki ni le ka ntlhanu wa tiphesente lava nga ni xiphiqo lexi eka lava yivaka eswitolo. Hikwalaho, u fanele u anakanya kambirhi kanharhu u nga si gimeta hileswaku munhu la yivaka eswitolo u ni xiphiqo lexi. Ku nga ha va ni swivangelo swin’wana leswi endlaka leswaku munhu a yiva.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Vatswari lava khathalaka va lava ku tiva xivangelo lexi endlaka leswaku n’wana a yiva eswitolo