Makhombo Ya Ntumbuluko—Xana I Xikombiso Xa Minkarhi?

“TIKO rin’wana ri ta pfukela tiko rin’wanyana, mfumo wun’wana wu ta lwa ni mfumo wun’wanyana; ku ta va ni tindlala, ni ku tsekatseka ka misava ematlhelweni layo tala. Swilo leswi hinkwaswo i ku sungula ka mahlomulo.” Malembe xidzana ya 19 lama hundzeke, Yesu Kreste u tirhise marito lawa, a hlamusela vadyondzisiwa vakwe leswaku timhangu to tano, kun’we ni ku engeteleka ka vuhomboloki, ni ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu emisaveni hinkwayo, a swi ta vumba xikombiso xa swilo swo tala, xa ‘ku hela ka mafambiselo ya swilo.’—Matewu 24:3-14.

Hikwalaho, hi fanele hi tivutisa, Xana a hi voni ku tsekatseka ka misava, swidzedze, tindhambhi, dyandza ni tindlala letikulu ku tlula leti voniweke hi tinxaka leti hundzeke? Naswona xana a ku xaniseki vanhu vo tala hikwalaho ka timhangu leti, ku nga khathariseki minhluvuko ya sayense ni thekinoloji?

Vo tala va pfumelelana na swona leswi. Hi xikombiso, magazini lowu nge New Scientist wu tsundzuxa leswaku “misava yi nga weriwa hi timhangu leti engetelekeke eka malembe ya va-1990, ku tlula eka makume ya malembe lama hundzeke.” Hi ku fanana, eka UN Chronicle ya June 1991, mukongomisi wa World Meteorological Organization u te: “Ntiyiso wu le rivaleni. Ku sukela hi va-1960 ku ya eka va-1980 . . . , ku ve ni ku engeteleka loku andzeke ka ntlhanu ka timhangu letikulu ta ntumbuluko, ni ku engeteleka loku andzeke ka nharhu ka ku wa ka ikhonomi hi ku helela.” World Health, magazini wa UN World Health Organization, wu hlamusele mhaka leyi hi vuentinyana, wu ku: “Swikombiso swa timhangu ta ntumbuluko ni makhombo lamakulu lama ti ma vangaka swi ve kona ematin’wini hinkwawo. Hambi swi ri tano, tanihi leswi ku tshinelaka lembe xidzana ra vu-21, hi langutana ni ku hundzuka lokukulu ka swiyimo swa nhlayo ya vaaki, ecology, kun’we ni thekinoloji, leswi endlaka leswaku vanhu vo tala va hlaseriwa hi ku olova hi makhombo ya ntumbuluko ni lawa ya vangiwaka hi vanhu.”

Un’wana ni un’wana loyi a xiyisisaka swiendlakalo swa namuntlha a ma n’wi hlamarisi marito wolawo. Swihaxi swa mahungu swi tala ku vika timhaka leti tsemaka nhlana, tanihi ku buluka ka ntshava yo hlanta ndzilo le Philippines, ku tsekatseka ka misava le California, ndhambhi le Bangladesh, ndlala le Somalia, xidzedze le Hawaii, kumbe gandlati lerikulu leri khapelaka ehandle ka lwandle le Nicaragua. A swi talanga leswaku n’hweti yi hela ku nga vikiwanga hi ta mhangu leyi weleke tiko ro karhi.

Vanhu van’wana va ba mhaka leyi hi makatla. Va vula leswaku ku engeteleka ka timhangu loku vonakaka ku ri kona enkarhini wa hina ku vangiwa hi leswi ku nga ni tindlela to antswa to endla swiviko kumbe ku swi hlayisa. Nakambe va vula leswaku vanhu va weriwa hi timhangu hikwalaho ka leswi vanhu va nga tala ngopfu namuntlha. Xana i ntiyiso ke?

Xiya leswi vuriwaka eka xihloko xa magazini lowu nge New Scientist, lowu tshahiweke laha henhla. “Hi va-1960 ku vikiwe timhangu ta 523, kasi hi va-1970 ku vikiwe 767 wa tona. Hi va-1980, nhlayo yi fike eka 1387.” Magazini lowu wu ya emahlweni wu hlamusela leswaku “xin’wana lexi nga endla leswaku nhlayo yoleyo yi tlakuka eka khume ra malembe lama hundzeke ku nga va ku ri ku vika ni timhangu leti nga nyawuriki le China ni le Soviet Union.” Kutani wu ya emahlweni wu ku: “Hambi swi ri tano, nhlayo ya timhangu ya kula.” Ku engeteleka lokukulu ka nhlayo ya makhombo a ku nge vuriwi leswaku ku vangiwa hi tindlela to antswa to endla swiviko kumbe ku swi hlayisa ntsena.

Ku ya emahlweni, UN Chronicle ya March 1992 ya vika: “Eka makume mambirhi ya malembe lama hundzeke, vanhu va kwalomu ka timiliyoni tinharhu va file, naswona van’wana va timiliyoni ta 800 va khumbiwile hi ‘nhlaselo, maxangu ni ku xaniseka ko karhi’ loku vangiweke hi mhangu ya ntumbuluko.” Leswi swi vula leswaku kwalomu ka munhu un’we eka vanhu va nkombo lava nga kona emisaveni u khumbiwile hi mhangu kumbe khombo ro karhi. Sweswo swi tsema nhlana hakunene, naswona swi hi pfuna ku vona leswaku nguva ya hina yi tele nkitsikitsi ni hasahasa.

Tanihi leswi Bibele yi vhumbhaka mayelana ni nkarhi wo tano wa mahlomulo lamakulu, xana swi vula leswaku i Xikwembu xi vangaka timhangu ni ku xaniseka loku tisiwaka hi tona? Vanhu vo tala va anakanya tano. Kambe mintiyiso yona yi komba yini? Naswona xa nkoka ngopfu, Bibele yona yi ri yini?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover: W. Faidley/Weatherstock

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 3]

Middle photo: Mark Peters/Sipa Press

WHO/League of Red Cross