William Whiston—I Mugwinehi Kumbe I Xidyondzi Xo Tshembeka?

XANA u nga tshika ntirho-vutomi wa wena hikwalaho ka vupfumeri bya wena? William Whiston u swi endlile sweswo.

U sungule ku kanetiwa hi vukhongeri eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-18, loko a nga pfumelelani ni Kereke ya Nghilandhi ehenhleni ka tidyondzo ta Bibele. Hikwalaho, eku heteleleni, u vuriwe mugwinehi. Xisweswo ndlela yakwe yi endle leswaku a hlekuriwa kambe yi tlhele yi endla leswaku a xiximiwa.

Xana William Whiston a a ri mani? Naswona u hetisise yini?

Xidyondzi Xa Bibele

William Whiston a a ri munghana wo tlhariha wa Sir Isaac Newton eYunivhesiti ya le Cambridge. Loko wo languta matsalwa ya Xinghezi ya n’wamatimu wa Muyuda wa lembe xidzana ro sungula Flavius Josephus, swi nga ha endleka u va u ri karhi u hlaya ku hundzuluxela loku endliweke hi Whiston hi 1736. Hambi leswi ku hundzuluxela kun’wana ka ha riki kona, vuhundzuluxeri byakwe lebyi a byi endleke a ri xidyondzi kun’we ni tinhlamuselo ni switsalwana swakwe, swa ha famba emahlweni naswona swa ha kandziyisiwa. Vo tala va vona ntirho lowu wu ri mianakanyo leyi tlakukeke ya Whiston.

Hambi swi ri tano, a hi fanelanga hi honisa vuhundzuluxeri bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigiriki bya Whiston lebyi vuriwaka Primitive New Testament. Yi kandziyisiwe hi 1745, loko a ri ni malembe ya 78 hi vukhale. Whiston u hundzuluxe Tievhangeli ta mune na Mintirho ya Vaapostola ku suka eka Codex Bezae, mapapila ya Pawulo ma suka eka Clermont Codex, naswona swiphemu leswi saleke ku katsa ni Nhlavutelo, a swi huma eMatsalweni ya Alexandrine. U tirhise hi vukheta a susa xiphemu lexi hoxeke xa 1 Yohane 5:7. Whiston u hlawule tibuku leti tinharhu ta Xigriki xa khale tanihi leswi a ti ri letinene eka hinkwato leti a ti kumeka enkarhini wolowo.

Ku rhandza ka Whiston Bibele a ku ri nsusumeto lowukulu wa leswi a swi endleke. Dyondzo leyi a yi tolovelekile esikwini rakwe a yi ri ya vukwembu, dyondzo ya leswaku ku anakanyisisa ku ri koxe i xisekelo lexi faneleke xo pfumela eka Xikwembu. Hi ku ya hi buku leyi nge William Whiston—Honest Newtonian, u seketele hi matimba “langutelo ra ndhavuko ra leswaku Bibele i xihlovo xo tshembeka xa matimu ya khale.” Rito leri nge “Newtonian” laha ri kombetela eka Isaac Newton, loyi a tivekaka swinene hi Principia ya yena, laha a hlamuseleke nawu wa nkoka-misava eka yona. Mianakanyo ya Newton yi ve ni nkucetelo lowukulu eka William Whiston. Njhani?

Ku Hambana Ka Vumunhu

William Whiston u tswariwe hi 1667, tanihi n’wana wa mufundhisi wa Kereke ya Nghilandhi. Endzhaku ko hlawuriwa ku va muprista hi 1693, u tlhelele eYunivhesiti ya Cambridge ku ya dyondza tinhlayo ni ku va mupfuni wa Newton. Va ve vanghana lavakulu swinene. Loko Newton a tshika xikhundlha xakwe tanihi Profesa wa Tinhlayo la nga ni xithopo xa Lucasian ku ringana malembe manharhu lama landzeleke, u endle leswaku Whiston a vekiwa exikhundlheni xakwe. Hi ku namarhela ntirho-vutomi wa yena, Whiston u dyondzise dyondzo ya tinyeleti na ya tinhlayo, kambe nhlohlotelo wa Newton nakambe wu n’wi susumetele ku tsakela matimu ni dyondzo ya Bibele swinene.

Newton a a ri munhu wa vukhongeri. Tanihi mupfumeri la tinyiketeleke eka Mfumo wa Gidi ra Malembe lowu hlamuseriwaka hi Bibele, u tsale timhaka to tala hi vuprofeta bya Daniyele ni bya Nhlavutelo. Hambi swi ri tano, ku hava ni yin’we ya tibuku leti leyi kandziyisiweke hi nkarhi wa ku hanya ka yena. U kanete dyondzo ya Vunharhu-un’we. Kambe loko swi ta eku humesiweni ka vumbhoni byakwe byo lwisana ni Vunharhu-un’we, “Newton u hlambe mavoko, hi ku chava leswaku mavonelo yakwe yo kanetana ni Vunharhu-un’we ma ta tiviwa,” ku vula The New Encyclopædia Britannica. F. E. Manuel u swi veka hi ndlela leyi ebukwini leyi nge Isaac Newton, Historian: “Ntlawa wa Newton a wu fihla mianakanyo ya wona kumbe ku ka wu nga yi hisekeli hi ku helela. . . . Leswi Newton a a swi fihla, Whiston a swi paluxa erivaleni.” Xisweswo vavanuna lava vambirhi a va ri ni vumunhu byo hambana.

Ku Tihambanisa

Hi July 1708, Whiston u tsalele vabixopo-nkulu va Canterbury na va York, a va khutaza ku cinca dyondzo ya Kereke ya Nghilandhi hikwalaho ka dyondzo ya vunwa ya Vunharhu-un’we hi laha yi kombisiweke ha kona hi Dyondzo ya Athanasius. Hi laha ku twisisekaka, u tsundzuxiwe ku va ni vuxiyaxiya. Kambe Whiston u phikelerile a ku: “Ndzi dyondze timhaka leti hi vukheta, naswona ndza tiyiseka leswaku i khale kereke leyi yi xisiwa hi timhaka leti; naswona hikwalaho ka matimba ya Xikwembu ndzi ta tikarhata swinene leswaku yi nga ha xisiwi.”

Newton a a chavela xikhundlha lexi a a ri na xona evanhwini ni le dyondzweni ya yena. Kasi hi hala tlhelo, Whiston yena a nga chavanga. Endzhaku ko hlela tinhlamuselo takwe leti lwisanaka ni Vunharhu-un’we, u tsale xibukwana lexi a xi hlamusela mavonelo yakwe. Kambe hi August 1708, Yunivhesiti ya Cambridge yi ale ku nyika Whiston mpfumelelo wo kandziyisa mhaka leyi, tanihi leswi yi swi voneke swi nga ri enawini.

Hi 1710, Whiston u hehliwe hi ku dyondzisa dyondzo leyi hambanaka ni ripfumelo ra Kereke ya Nghilandhi. U kumiwe a ri ni nandzu, a tekeriwa vuprofesa byakwe, ivi a hlongoriwa le Cambridge. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki magoza ya le nawini lama tekiweke ku lwisana na yena, lama hambeteke ku ringana malembe man’wana ya kwalomu ka ntlhanu, Whiston a nga kalanga a voniwa nandzu wa vugwinehi.

Hambi leswi mavonelo yakwe yo kanetana ni Vunharhu-un’we a ma pfumelelana ni ya Whiston, Newton a nga n’wi seketelanga munghana wakwe naswona eku heteleleni u tihambanise na yena. Hi 1754, dyondzo ya Bibele ya Newton leyi paluxaka Vunharhu-un’we yi humesiwile—malembe ya 27 endzhaku ka rifu rakwe. Kambe leswi a swi nga ha ta n’wi pfuna nchumu Whiston, loyi a feke malembe mambirhi emahlweni.

Nakambe ku vuriwa leswaku Newton u ni vutihlamuleri eku siveleni ka Whiston ku va xirho xa Royal Society. Kambe Whiston a nga helanga mbilu. U rhurhele le London ni ndyangu wakwe, laha a sunguleke Vandla ro Kondletela Vukreste byo Sungula. U tirhise matimba yakwe hinkwawo eku tsaleni, naswona ntirho wakwe wa nkoka swinene hi nkarhi wolowo a wu ri wa ku tsala tivholumo ta mune leti nge Primitive Christianity Revived.

Njhekanjhekisano Ku Ya Fika eMakumu

Tanihi mutivi wa sayense, Whiston u pfune vatluti hi tindlela to hambana-hambana leswaku va tiva matlhelo loko va ri elwandle. Hambi leswi mianakanyo yakwe yi bakanyiweke, ku phikelela kakwe ku endle leswaku eku heteleleni a tshubula xipima-nkarhi xa vatluti. Hambi leswi malangutelo yo tala ya Whiston hi vuprofeta bya Bibele, ku fana ni ya lava hanyeke enkarhini wakwe, sweswinyana ma tikombeke ma nga ri ntiyiso, u ringete hi matimba hinkwawo ku lavisisa ntiyiso. Swibukwana swakwe leswi vulavulaka hi soko ra tinyeleti ta ncila ni mianakanyo ya yena ya vuyelo bya Ndhambhi ya siku ra Nowa swi le xikarhi ka tibuku to tala leti a ti tsaleke, ku lwela ntiyiso lowu fambelanaka ni sayense ni Bibele. Hambi swi ri tano, eka tibuku hinkwato leti a ti tsaleke, leti nga emahlweni hi leti paluxaka dyondzo ya Vunharhu-un’we tanihi leyi nga riki ya matsalwa.

Tanihi leswi Whiston a a namarhela leswi a swi pfumelaka, u tshike Kereke ya Nghilandi hi 1747. U endle tano hi xiviri ni ku swi kombisa hi mintirho, hi ku huma ekerekeni nkarhi lowu mufundhisi a sungulaka ku hlaya Dyondzo ya Athanasius. A Religious Encyclopædia yi ri hi Whiston: “Munhu u fanele ku navela ku vulavula a nga chavi nchumu ni vutshembeki byakwe, vutomi byakwe lebyi nga hundzukiki, ni mahanyelo ya yena lama nga cinciki.”

Hi ku ya hi William Whiston, ntiyiso a wu fanelanga wu landzuriwa, naswona mavonelo ya munhu hi xiyexe a ma ri ya nkoka lowukulu ku tlula ku amukeriwa ni ku dzunisiwa hi vanhu. Hambi leswi a a rhandza njhekanjhekisano, Whiston a a ri xidyondzi lexi tshembekaka lexi lweleke Bibele hi vurhena tanihi Rito ra Xikwembu.—2 Timotiya 3:16, 17.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Copyright British Museum