Ntshembo Wa Ku Hanya Hilaha Ku Nga Heriki eMisaveni Wu Tlhela Wu Hlamuseriwa Kahle
“Wena Daniyele, endla marito lawa ma va xihundla . . . ku fika enkarhini wa makumu. Vo tala va ta famba-famba, kutani vutivi bya ntiyiso byi ta andza.”—DAN. 12:4.
1, 2. Hi swihi swivutiso leswi nga ta tlhuvutsiwa exihlokweni lexi?
VANHU va timiliyoni namuntlha va wu twisisa kahle ntshembo lowu sekeriweke eMatsalweni wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni leyi nga paradeyisi. (Nhlav. 7:9, 17) Endzhaku ka loko Xikwembu xi vumbe vanhu vo sungula, xi vule leswaku a xi nga va vumbelanga ku hanya malembe ma nga ri mangani ivi va fa, kambe a xi va vumbele ku hanya hilaha ku nga heriki.—Gen. 1:26-28.
2 Vaisrayele a va ri ni ntshembo wa leswaku vanhu va ta tlhela va va lava hetisekeke hilaha Adamu a a ri hakona. Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma hlamusela nchumu lowu Xikwembu xi nga ta wu tirhisa ku endla leswaku vanhu va kota ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni leyi nga Paradeyisi. Kutani ha yini ntshembo wa vanhu a wu fanele wu tlhela wu hlamuseriwa kahle? Xana ntshembo wolowo wu paluxiwe njhani naswona swi te njhani leswaku vanhu va timiliyoni va tiva hi ta ntshembo wolowo?
Ntshembo Lowu Fihliweke Hi Vomu
3. Ha yini swi nga hi hlamarisi leswi ntshembo wa vanhu wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni a wu fihliwile?
3 Yesu u profete leswaku vaprofeta va mavunwa a va ta soholota tidyondzo ta yena ni leswaku vanhu vo tala a va ta hambukisiwa. (Mat. 24:11) Muapostola Petro u lemukise Vakreste a ku: ‘Ku ta va ni vadyondzisi va mavunwa exikarhi ka n’wina.’ (2 Pet. 2:1) Muapostola Pawulo u vulavule hi “nkarhi lowu [vanhu a va nga ta tiyisela] eka dyondzo leyi hanyisaka, kambe, hi ku landza ku navela ka vona, [a] va ta tihlengeletela vadyondzisi leswaku tindleve ta vona ti ta nyangalatiwa.” (2 Tim. 4:3, 4) Sathana hi yena loyi a xisaka vanhu naswona u tirhisa tikereke ta Vukreste leti gwineheke leswaku ti fihla ntiyiso lowu tsakisaka malunghana ni xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu swin’we ni hi misava.—Hlaya 2 Vakorinto 4:3, 4.
4. Hi wihi ntshembo wa vanhu lowu vafundhisi lava gwineheke va wu beke hi makatla?
4 Matsalwa ma hlamusela leswaku Mfumo wa Xikwembu i hulumendhe ya le tilweni leyi nga ta pfotlosa ni ku herisa mimfumo hinkwayo ya vanhu. (Dan. 2:44) Hi nkarhi wa ku fuma ka Kreste ka gidi ra malembe, Sathana u ta pfaleriwa ekheleni ro enta, vafi va ta pfuxiwa naswona vanhu va ta endliwa lava hetisekeke emisaveni. (Nhlav. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Hambiswiritano, vafundhisi lava gwineheke va Vujagana va engetele swin’wana eka tidyondzo ta vona. Hi xikombiso, Mufundhisi Origen wa le Aleksandriya wa lembe-xidzana ra vunharhu u sole lava a va pfumela leswaku Mfumo wa Kreste wa Gidi ra Malembe a wu ta tisa mikateko laha misaveni. Buku yin’wana yi vula leswaku Augustine wa le Hippo (354-430 C.E.) loyi a a ri mufundhisi wa kereke ya Khatoliki “a a dyondzisa leswaku a wu nge vi kona mfumo wa Kreste wa gidi ra malembe.”—The Catholic Encyclopedia.a
5, 6. Ha yini Origen na Augustine va kanete dyondzo ya mfumo wa Kreste wa gidi ra malembe?
5 Ha yini Origen na Augustine va kanete dyondzo ya mfumo wa Kreste wa gidi ra malembe? Origen a a ri xichudeni xa Clement wa le Aleksandriya, loyi a a pfumela eka dyondzo ya leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu nga fiki, leyi a yi huma eka Magriki. Mufundhisi Werner Jaeger u vule leswaku leswi Origen a a kuceteriwa swinene hi tidyondzo ta Plato leti vulavulaka hi moya-xiviri, u “sungule ku pfanganisa tidyondzo toleto ta Plato ni ta Vakreste.” Hikwalaho, Origen u dyondzise leswaku mikateko yihi na yihi ya Mfumo wa Kreste wa Gidi ra Malembe a yi nge vi laha misaveni kambe yi ta va etilweni.
6 Loko Augustine a nga si va xirho xa tikereke ta Vukreste leti gwineheke, hi nkarhi lowu a ri ni malembe ya 33, a a ri museketeri wa tifilosofi ta Plato leti saleke ti ndlandlamuxiwa hi Plotinus hi lembe-xidzana ra vunharhu. Niloko Augustine se a hundzukile, u ye emahlweni a namarhela tifilosofi ta Plato. Buku yin’wana yi ri: “Hi yena loyi a pfanganiseke hi ku helela vukhongeri bya Testamente Leyintshwa ni tidyondzo ta Plato leti a ti sekeriwe eka tifilosofi ta Magriki.” (The New Encyclopædia Britannica) Buku yin’wana yi vula leswaku Augustine u hlamusele leswaku Mfumo wa Kreste wa Gidi ra Malembe lowu ku vulavuriwaka ha wona eka Nhlavutelo ndzima 20 “i wo fanekisela.” (The Catholic Encyclopedia) Yi tlhele yi ku: “Nhlamuselo yoleyo . . . yi nghene ni le ka tidyondzo ta Magriki, ta Varhoma ni ta tikereke leti tivulaka ta Vukreste, naswona dyondzo ya mfumo wa Kreste wa gidi ra malembe wa laha misaveni a yi nga ha seketeriwi.”
7. Hi yihi dyondzo ya mavunwa leyi endleke leswaku ntshembo wa vanhu wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni wu nga ha tekeriwi enhlokweni, naswona sweswo swi endleke njhani?
7 Ntshembo wa vanhu wa ku hanya hilaha ku nga heriki laha misaveni wu biwe hi makatla hikwalaho ka dyondzo leyi a yi dume ngopfu etikweni ra khale ra Babilona leyi nakambe yi hangalakeke emisaveni hinkwayo, ku nga dyondzo ya leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu nga fiki kumbe moya lowu tshamaka emirini wakwe. Loko Vujagana byi amukele dyondzo leyi, vafundhisi va soholote Matsalwa ivi va endla leswaku tindzimana leti vulavulaka hi ntshembo wa ku ya hanya etilweni ti vonaka onge ti vula leswaku vanhu hinkwavo lavanene va ya etilweni. Hi ku ya hi dyondzo leyi, munhu u vekiwe laha misaveni leswaku a hanya swa xinkarhana leswaku a kamberiwa ku vona loko a faneleka ku ya hanya etilweni. Ku humelele nchumu lowu yelanaka ni wolowo eka ntshembo wa Vayuda va khale wa ku hanya hilaha ku nga heriki laha misaveni. Kutani loko Vayuda va sungula hakatsongo-tsongo ku amukela dyondzo ya Magriki ya leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu nga fiki, ntshembo lowu a va ri na wona wa ku hanya laha misaveni wu sungule ku hela. Dyondzo yoleyo yi hambane swinene ni ndlela leyi Bibele yi hlamuselaka leswi munhu a nga swona hakunene! Munhu i xivumbiwa xa nyama ku nga ri xa moya. Yehovha u byele munhu wo sungula a ku: “U ntshuri.” (Gen. 3:19) Misava i kaya ra vanhu ra hilaha ku nga heriki, ku nga ri tilo.—Hlaya Pisalema 104:5; 115:16.
Ntiyiso Wu Sungula Ku Voninga eMunyameni
8. I yini leswi vakambisisi van’wana va Bibele lava hanyeke hi va-1600 va swi vuleke malunghana ni ntshembo wa vanhu?
8 Hambileswi vukhongeri byo tala lebyi tivulaka bya Vukreste byi nga dyondzisiki hi ta ntshembo wo hanya hilaha ku nga heriki laha misaveni, Sathana a nga swi kotanga hilaha ku heleleke ku fihla ntiyiso. Ku sukela khale swinene, vanhu va nga ri vangani lava a va hlaya Bibele hi vurhon’wana va kume ntiyiso tanihi leswi a va ri karhi va twisisa tindlela tin’wana leti Xikwembu a xi ta endla leswaku vanhu va tlhela va va lava hetisekeke ha tona. (Ps. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39) Hi va-1600, ku hundzuluxeriwa ka Bibele ni ku kandziyisiwa ka yona swi endle leswaku Matsalwa yo Kwetsima ma kumeka hi xitalo. Hi 1651 mukambisisi un’wana wa Bibele u tsale leswaku leswi vanhu “va lahlekeriweke hi misava ya Paradeyisi ni Vutomi lebyi nga Heriki eMisaveni” hikwalaho ka Adamu, kutani eka Kreste “vanhu hinkwavo va ta hanya laha Misaveni; xisweswo nkutsulo wu ta endla leswaku vanhu va tlhela va kuma vutomi lebyi nga heriki.” (Hlaya 1 Vakorinto 15:21, 22.) John Milton (1608-1674), mutlhokovetseri la dumeke swinene wa Munghezi u tsale buku leyi nge Paradise Lost ivi endzhaku a tsala leyi nge Paradise Regained. Eka tibuku toleto, Milton u vulavule hi hakelo leyi a yi ta kumiwa hi vanhu vo tshembeka emisaveni leyi nga paradeyisi. Hambileswi Milton a heteke nkarhi wa yena wo tala a ri karhi a dyondza Bibele, u xiye leswaku ntiyiso lowu nga eMatsalweni a wu nga ta twisisiwa hi ku helela kukondza ku va nkarhi wa ku va kona ka Kreste.
9, 10. (a) I yini leswi Isaac Newton a swi tsaleke malunghana ni ntshembo wa vanhu? (b) Ha yini Newton a a ehleketa leswaku nkarhi wa ku va kona ka Kreste a wa ha ta teka malembe leswaku wu fika?
9 Nkulukumba Isaac Newton (1642-1727), mutivi wa tinhlayo la dumeke na yena a a swi tsakela swinene ku dyondza Bibele. U swi twisisile leswaku vakwetsimi va ta pfuxeriwa ku ya hanya etilweni naswona va ta fuma na Kreste va nga vonaki. (Nhlav. 5:9, 10) Loko a vulavula hi vanhu lava nga ta fumiwa hi Mfumo wolowo, u tsarile: “Emisaveni ku ta hambeta ku tshama vanhu va nyama endzhaku ka siku ra ku avanyisa naswona a va nge hanyi malembe ya 1 000 ntsena kambe hilaha ku nga heriki.”
10 Newton a a ehleketa leswaku nkarhi wa ku va kona ka Kreste a wa ha ta teka malembe leswaku wu fika. N’wamatimu Stephen Snobelen u te: “Xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku Newton a ehleketa leswaku Mfumo wa Xikwembu wa ha ta teka nkarhi wo leha wu nga si fika, hileswi a a vona dyondzo ya Vunharhu-un’we ya ha tinyike matimba swinene.” Mahungu lamanene a ma nga si twisiseka kahle. Naswona Newton a a nga si wu vona ntlawa lowu tivulaka Vakreste wu ri karhi wu chumayela hi Mfumo wolowo. U tsarile: “Vuprofeta bya Daniyele ni bya Yohane [lebyi kumekaka ebukwini ya Nhlavutelo] a byi fanelanga byi twisisiwa ku fikela enkarhini wa makumu.” Newton u te: “Daniyele u vule leswi, ‘Kutani vanhu vo tala va ta tsutsuma va ya hala ni hala, naswona vutivi byi ta andza.’ Hikuva Evhangeli yi fanele yi chumayeriwa ematikweni hinkwawo ku nga si fika nhlomulo lowukulu ni makumu ya misava. Ntshungu lowukulu wa ntsandza-vahlayi lowu khomeke mincindzu, lowu humaka eka nhlomulo lowu lowukulu, a swi nge koteki leswaku wu huma ematikweni hinkwawo loko ku nga chumayeriwi Evhangeli ku sungula.”—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Nhlav. 7:9, 10.
11. Ha yini ntshembo wa vanhu wa ku hanya hilaha ku nga heriki wu hambete wu tumberile eka vanhu vo tala enkarhini wa Milton na Newton?
11 Enkarhini wa Milton na Newton, ku dyondzisa tidyondzo leti nga fambisaniki ni tidyondzo leti vekiweke ximfumo ta kereke a swi ri ni khombo. Hikwalaho, tibuku to tala leti va ti tsaleke ta ndzavisiso lowu va wu endleke eBibeleni ti kandziyisiwe endzhaku ka loko va file. Hi lembe-xidzana ra vu-16, van’wana va tshike kereke ya Khatoliki ni tidyondzo ta yona ta leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu nga fiki, kutani va sungula tikereke ta Protestente, kambe tikereke toleto ti hambete ti dyondzisa dyondzo ya Augustine ya leswaku Mfumo wa Kreste wa Gidi ra Malembe se wu hundzile. Xana vutivi byi andzile enkarhini wa makumu?
“Vutivi Bya Ntiyiso Byi Ta Andza”
12. Xana vutivi bya ntiyiso a byi ta sungula ku andza rini?
12 Daniyele u profete hi mhaka leyinene ngopfu malunghana ni ‘nkarhi wa makumu.’ (Hlaya Daniyele 12:3, 4, 9, 10.) Yesu u te: “Enkarhini wolowo lava va lulameke va ta voninga ngopfu kukota dyambu.” (Mat. 13:43) Xana vutivi bya ntiyiso byi andze njhani enkarhini wa makumu? Xiya swin’wana swa swiendlakalo swa nkoka leswi humeleleke emahlweni ka 1914, ku nga lembe leri nkarhi wa makumu wu sunguleke ha rona.
13. I yini leswi Charles Taze Russell a nga swi tsala endzhaku ko kambisisa mhaka ya ku va vanhu va tlhela va va lava hetisekeke?
13 Eku heleni ka va-1800, vanhu vo hlayanyana va timbilu letinene a va lava ku twisisa “ntila wa marito lama nga ni rihanyo.” (2 Tim. 1:13) Un’wana wa vanhu volavo a ku ri Charles Taze Russell. Hi 1870 yena ni vanhu van’wana va nga ri vangani lava a va lava ku kuma ntiyiso va vumbe ntlawa wo dyondza Bibele. Hi 1872 va kambisise dyondzo ya ku va vanhu va tlhela va va lava hetisekeke. Endzhakunyana Russell u tsale a ku: “Ku fikela hi nkarhi wolowo a hi tsandzekile ku vona kahle ku hambana lokukulu exikarhi ka hakelo leyi nga ta kumiwa hi kereke (ku nga vandlha ra Vakreste lava totiweke) leyi sweswi yi nga le ku kambisisiweni ni hakelo ya vanhu vo tshembeka lava nga laha misaveni.” Hakelo leyi nga ta kumiwa hi vanhu vo tshembeka ku ta va “ku endliwa ka vanhu va va lava hetisekeke hilaha Adamu, kokwa wa vona a a ri hakona entangeni wa le Edeni.” Russell u pfumerile leswaku u pfuniwe hi vanhu van’wana leswaku a kota ku twisisa Bibele. A ku ri vamani vanhu va kona?
14. (a) Xana Henry Dunn a a yi twisisa njhani Mintirho 3:21? (b) Dunn u vule leswaku i vamani lava nga ta hanya hilaha ku nga heriki emisaveni?
14 Un’wana wa vona a ku ri Henry Dunn. A a tsale hi ku “vuyeteriwa ka swilo hinkwaswo leswi Xikwembu xi vulavuleke ha swona hi nomu wa vaprofeta va xona vo kwetsima va nkarhi wa khale.” (Mint. 3:21) Dunn a a swi tiva leswaku ku vuyeteriwa loku a ku katsa ku va vanhu va tlhela va va lava hetisekeke emisaveni hi nkarhi wa Mfumo wa Kreste wa Gidi ra Malembe. Dunn u tlhele a endla vulavisisi malunghana ni xivutiso lexi vanhu vo tala a va tivutisa xona, lexi nge, I vamani lava nga ta hanya hilaha ku nga heriki laha misaveni? U hlamusele leswaku vanhu va timiliyoni va ta pfuxiwa eku feni, va dyondzisiwa ntiyiso naswona va nyikiwa nkarhi wo kombisa ripfumelo eka Kreste.
15. I yini leswi George Storrs a swi twisiseke malunghana ni mhaka ya ku pfuxiwa ka vafi?
15 Hi 1870, George Storrs na yena u fikelele xiboho xa leswaku lava nga lulamangiki va ta pfuxiwa kutani va kuma vutomi lebyi nga heriki. U tlhele a swi twisisa hi ku ya hi Matsalwa leswaku munhu la pfuxiweke loyi a nga swi laviki ku kombisa ripfumelo “u ta fa, hambiloko ‘mudyohi . . . a ri ni malembe ya 100 hi vukhale.’” (Esa. 65:20) Storrs a a tshama eBrooklyn, le New York, naswona u hlele magazini lowu vuriwaka Bible Examiner.
16. I yini lexi a xi hambanisa Swichudeni swa Bibele eka Vujagana?
16 Russell u swi twisisile hi ku ya hi Bibele leswaku nkarhi wa ku chumayela mahungu lamanene a wu fikile. Hikwalaho hi 1879, u sungule ku kandziyisa magazini lowu nge Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, lowu sweswi wu vuriwaka Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha. Enkarhini lowu hundzeke, ntiyiso malunghana ni ntshembo lowu vanhu va nga na wona a wu twisisiwa hi vanhu va nga ri vangani, kambe hi nkarhi wolowo mintlawa ya Swichudeni swa Bibele ematikweni yo tala a yi kuma yi tlhela yi dyondza Xihondzo xo Rindza. Dyondzo ya leswaku i vanhu va nga ri vangani ntsena lava nga ta ya etilweni, kasi vanhu va timiliyoni va ta hanya laha misaveni va ri vanhu lava hetisekeke, a yi hambanisa Swichudeni swa Bibele eka tikereke to tala ta Vujagana.
17. Xana vutivi bya ntiyiso byi andze hi ndlela yihi?
17 ‘Nkarhi wa makumu’ lowu ku profetiweke ha wona wu sungule hi 1914. Xana vutivi bya ntiyiso lebyi vulavulaka hi ntshembo lowu vanhu va nga na wona byi ye byi andza? (Dan. 12:4) Hi 1913, tinkulumo ta Russell se a ti kandziyisiwa eka maphepha-hungu ya 2 000, lawa a ma hlayiwa hi vanhu va 15 000000. Eku heleni ka 1914, vanhu vo tlula 9 000 000 eka matiko-nkulu manharhu se a va vone “Photo-Drama of Creation,” ku nga nongonoko lowu nga ni swifaniso ni tislaydi leti hlamuselaka hi Mfumo wa Kreste wa Gidi ra Malembe. Ku sukela hi 1918 ku fika hi 1925, malandza ya Yehovha ma nyikele nkulumo leyi nge “Vanhu Va Timiliyoni Lava Hanyaka Sweswi A Va Nge Fi,” hi tindzimi to tlula 30 emisaveni hinkwayo, leyi a yi vulavula hi ntshembo wa ku hanya hilaha ku nga heriki laha misaveni. Hi 1934, Timbhoni ta Yehovha ti swi xiyile leswaku lava nga ni ntshembo wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni va fanele va khuvuriwa. Ku twisisa koloko ku endle leswaku ti tlhela ti hisekela ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo. Namuntlha, ntshembo wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni wu endle leswaku vanhu va timiliyoni va n’wi nkhensa swinene Yehovha.
“Ntshunxeko Lowu Vangamaka” Wu Le Ndleleni!
18, 19. Eka Esaya 65:21-25 ku profetiwe vutomi bya muxaka muni?
18 Muprofeta Esaya u huhuteriwe ku tsala hi muxaka wa vutomi lowu vanhu va Xikwembu va nga ta tiphina ha wona laha misaveni. (Hlaya Esaya 65:21-25.) Misinya yin’wana leyi a yi ri kona emalembeni ya kwalomu ka 2 700 lama hundzeke, loko Esaya a tsala marito wolawo ya ha ri kona ninamuntlha. Tianakanye u hanye malembe yo leha hi ndlela yoleyo u ri ni matimba ni rihanyo lerinene!
19 Ematshan’weni yo hanya nkarhi wo koma ivi hi fa, hi ta va ni nkarhi wo tala swinene wo aka, wo byala ni wo dyondza. Anakanya hi vanghana lava u nga ta kota ku va na vona. Vunghana byolebyo lebyikulu byi ta kula hilaha ku nga heriki. Hi nkarhi wolowo, “vana va Xikwembu” va laha misaveni va ta tiphina hi “ntshunxeko lowu vangamaka”!—Rhom. 8:21.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Augustine u vule leswaku Mfumo wa Xikwembu wa Gidi ra Malembe a wu nga ta fuma enkarhini lowu taka kambe se a wu sungurile ku fuma hi nkarhi lowu ku simekiweke kereke ya Khatoliki ha wona.
Xana U Nga Hlamusela?
• Ntshembo wa vanhu wo hanya laha misaveni wu fihliwe njhani?
• Vahlayi van’wana va Bibele va le malembeni ya va-1600 va twisise yini?
• Ntshembo wa xiviri wa vanhu wu ye wu twisiseka njhani loko lembe ra 1914 ri ri karhi ri tshinela?
• Vutivi bya malunghana ni ntshembo wo hanya laha misaveni byi ye byi andza hi ndlela yihi?
[Swifaniso leswi nga eka tluka 13]
Mutlhokovetseri John Milton (eximatsini) ni mutivi wa tinhlayo Isaac Newton (exineneni) a va wu tiva ntshembo wo hanya hilaha ku nga heriki emisaveni
[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]
Swichudeni swo sungula swa Bibele swi swi twisisile hi ku ya hi Matsalwa leswaku a ku ri nkarhi wo twarisa ntshembo wa vanhu wa xiviri emisaveni hinkwayo